|
|
Xogos
populares
A situación de moitos dos xogos e deportes tradicionais
no Val do Ulla desde hai ben tempo é similar á
do resto de Galicia: cáseque ninguén os practica
e pouca xente se acorda deles. Nós quixemos dedicarlles
unhas liñas a aqueles que se xogan ocasionalmente e que
dalgunha maneira chegaron ata os nosos días, e mais a
aqueles que seguen gozando de boa saúde á hora
de enredaren rapazas e rapaces. Quedan excluídos da relación
os xogos nos que interveñen balóns e pelotas, e
elementos modernos coma as chapas, pois á fin cun nome
ou outro seguen existindo. Tampouco se falará de xogos
de mesa.
A estornela
Podemos citar como o máis parecido a un deporte a
estornela, consistente en golpear cun pao de tamaño semellante
a un bate de béisbol (a panca), o carozo dunha espiga
de millo ou un pao pequeno (a estornela), gañando quen
o envía máis lonxe, segundo determinadas regras.
Unha das formas de xogar consiste en que varios xogadores se
colocan tras unha liña, e seguindo a orde previamente
decidida, collen, cando lles toca, a estornela na man. Logo,
lánzana ó aire e, cando chega á altura da
cintura, golpéana para chimpala o máis lonxe posible.
Outra forma de lanzamento consiste en cruzar unha estornela enriba
doutra, de maneira que un extremo quede no aire. Golpéase
desde arriba e entón a estornela salta dando voltas e
golpéase de novo para mandala lonxe. Noutras zonas de
Galicia, a estornela chámase billarda e xógase
de diferentes formas.
A chave
Coñécense distintas formas de xogar a ela.
O habitual é que a chave sexa un aparello de ferro, consistente
nunha especie de poste ou vástago de pequeno tamaño
sobre o que se colocan aspas tamén de metal que poidan
xirar sobre este. O obxectivo do xogo é lanzarlles a estas
aspas obxectos de pequeno tamaño pero pesados, como moedas,
para que xiren e así iren sumando puntos os diferentes
equipos de xogadores, tendo en conta factores como a distancia
desde a que se fan os lanzamentos.
A mariola
En canto a xogos, temos a mariola, onde rapaces e rapazas
formaban unha roda e movíanse continuamente ó redor
dun obxecto designado como centro.
A panda
Este xogo aínda adoita ser hoxe parte das clases de
ximnasia nas escolas. Como mínimo precísanse dúas
persoas, unha das cales fai o papel de "burro" ou "burra",
abaixándose e poñendo as mans nos xeonllos, e a
outra apoia as mans nas súas costas e sáltalle
por riba, intercambiando a continuación os papeis.
A pita cega e as agachadas
Na pita cega, cos ollos tapados, un xogador ou xogadora busca
os outros, que o desorientan dándolle voltas e berrando.
Cando o que fai de pita cega atrapa un, este queda no seu lugar.
Nas agachadas, o que queda conta cos ollos tapados ou pechados
xunto a unha parede ou árbore (a casa) e cando remata
destápaos, dá a volta e ponse a buscar os outros.
Estes intentarán chegar á casa (lugar de orixe)
e tocala, de maneira que quedarán salvados. O que queda,
cando vexa algún dos xogadores, debe correr cara á
casa e berrar o seu nome en alto, de maneira que será
ese participante o que quedará na vindeira quenda.
Arrondeeiras
Máis que arrondeeiras fixas, o que se acostuma ou
acostumaba facer era usar viñas ou árbores fortes
para pendurar aí os dous extremos dunha corda ou adibal
e sobre o sitio para sentar poñer un saco. Despois, tomar
impulso... e arrondearse.
Asubiote
O asubiote é unha especie de chifre que se constrúe
con dúas cascas de landras. Estas encáixanse como
se as dúas xuntas formasen un ovo. Logo faise un burato
para que entre o aire e asubíase.
Buxaina, bailarico ou trompo
As buxainas, que aínda se poden encontrar hoxe nas
tendas, son un enredo ben tradicional, e ademais dese nome reciben
o de bailaricos ou o de trompos, facéndose bailar na man
ou no chan, existindo diferentes formas de lanzalos e podendo
establecerse competicións.
Carabuñas
Ó chegar o tempo das cereixas xogábase coas súas
carabuñas ó "Rei, rei, por aquí pasei".
É dicir, que se collían as carabuñas entre
os dedos polgar e índice, e repetindo a frase "Rei,
rei, por aquí pasei, pola punta da uña, salta carabuña"
lanzábanse canto máis lonxe mellor.
Carreiras de sacos
As carreiras de sacos son sobre todo dos días de festa
do verán, aliñándose os corredores dentro
de cadanseu saco e tentando chegar os primeiros ó final
do percorrido marcado. Os sacos deben sosterse coas mans e avánzase
saltando.
Carrilanas
Nos últimos anos fíxose moi popular en Boqueixón
a Carreira das Carrilanas, competición na que toman parte
pequenos vehículos construídos fundamentalmente
de madeira que, partindo desde preto do cume do Pico Sacro se
lanzan por unha pista abaixo, cun certo perigo para os pilotos,
que deben extremar a seguridade.
Enredos de madeira
Coñécense algúns enredos de madeira
para montar e desmontar, con pequenas pezas de grosor semellante
a un lapis.
Serra comadre, serra compadre
O xogo consiste en que un neno ou nena lle colle as mans
cruzadas ó outro e tira delas alternativamente facendo
que serra na madeira, e cantando "Serra comadre, serra compadre,
na madeiriña do señor abade, ti ca lima e eu ca
serra, facemos diñeiro coma terra".
Tiratacos
Un xoguete moi popular en tempos foi o tiratacos. Trátase
dun pao de sabugueiro que se baleira de tal xeito que forme un
cano e que a súa parte interior quede unida a un mango.
Este retírase para introducir no cano a munición,
os froitos do loureiro, que son metidos a presión e lanzados
despois empuxando o mango do tiratacos. Pódense acadar
lanzamentos de ata vinte metros de distancia.
Torres de carozos
Así que se debulla o millo quedan os carozos, que
valen para seren queimados coa leña, pero antes diso pódese
enredar con eles, facendo torres. Para iso colócanse de
dous en dous, perpendiculares uns a outros, ata onde se sexa
capaz de construír sen que a torre veña abaixo.
Xogos
con palabras e cancións
Cancións infantís coma estas podían ser
usadas como xogo:
Unha pega rabilán
puxo un ovo na quintán
puxo un e rebolou
puxo dous e rebolou
puxo tres e rebolou
puxo catro e rebolou
puxo cinco e rebolou
puxo seis e parou
Uni, doni,
teni, coteni,
fagheni, chinchín,
carroupín, carroupés,
conta ben
que son des
Á unha, sae a Lúa,
ás dúas, sae o Sol,
ás tres, ti ben o ves,
ás catro, non sei canto,
ás cinco, de viño branco faise tinto,
ás seis, cantan os reis,
ás sete, tira Pepe
e de sete para riba, tira Pepe tira,
ás oito, de pan de trigo faise biscoito,
ás nove, non casa a muller sen o home,
ás dez, non vai a cabra para o monte sen pés,
ás once, pasa o río por debaixo da ponte,
ás doce, non hai porco que non foce,
ás trece non hai crego que non rece,
ás catorce, ti retorce.
 DEBAIXO
DUN CASTIÑEIRO...
O poema que reproducimos a continuación, orixinalmente
empregado como xogo de nenos, foi recollido por Marcial Valladares
(na imaxe) en Vilancosta, Berres, e publicado no tomo IV da Biblioteca
de Tradiciones Populares Españolas, Madrid 1884.
Recuperouno Loís Carré Alvarellos, nun volume
titulado "Contos populares da Galiza".
Debaixo dun castiñeiro
paseando unha galiña
caeu degarado ourizo
e un golpe lle deu na crista,
bota a correr a galiña
e dille de presa ao galo:
-Fuxa, señor galo, fuxa,
que cae o ceo en anacos.
-Quén llo dixo, ña galiña?
-Sentin un na coroniña.
Apreta o galo a correr
e, cô raposo encarando:
-Fuxa, -dille,- señor Pedro,
que cae o ceo en anacos.
- Quén llo dixo, señor galo?
-Dixo a señora galiña.
-Quén llo dixo, ña galiña?
-Sentin un na coroniña.
Bota o raposo a correr
e, atopando o can ao paso:
-Fuxa, -dille,- siñor can,
que cae o ceo en anacos.
-Quém llo dís, señor raposo?
-Díxomo o siñor galo.
-Quén llo dixo, señor galo?
-Dixo a señora galiña.
-Quén llo dixo, ña galiña?
-Sentin un na coroniña.
Bótase o can a correr
e cô lobo tropezando:
-Fuxa, -dille,- señor lobo,
que cae o ceo en anacos.
O VELLO QUE PRANTOU A VIÑA
De Vilancosta (Berres, A Estrada), proceden tamén estoutro
xogo, que recolleu Loís Carré Alvarellos en "Contos
populares da Galiza", co título "O vello que
prantou a viña".
Era un vello e prantou unha viña.
Luns e martes
de madrugada,
tras do outeiro
da pedra furada.
Veu a cabra e rilou a viña que o vello prantara,
luns e martes
de madrugada,
tras do outeiro
da pedra furada.
Vaise o can e matou â cabra, que rilou a viña
que o vello prantara.
luns e martes
de madrugada,
tras do outeiro
da pedra furada.
Ven o pau e matou ao can que matou â cabra, que rilou
a viña que o vello prantara,
luns e martes
de madrugada,
tras do outeiro
da pedra furada.
Ven o lume e queimou o pau, que matou ao can, que matou â
cabra, que rilou a viña que o vello prantara,
luns e martes
de madrugada,
tras do outeiro
da pedra furada.
Ven a i-auga e matou o lume, que queimou o pau, que matou
ao can, que matou â cabra, que rilou a viña que
o vello prantara,
luns e martes
de madrugada,
tras do outeiro
da pedra furada.
Vaise o boi, e bebeu a i-auga, que matou o lume, que queimou
o pau, que matou ao can, que matou â cabra, que rilou a
viña que o vello prantara,
luns e martes
de madrugada,
tras do outeiro
da pedra furada.
Ven a corda e prendeu ao boi que bebeu a i-auga, que matou
o lume, que queimou o pau, que matou ao can, que matou â
cabra, que rilou a viña que o vello prantara,
luns e martes
de madrugada,
tras do outeiro
da pedra furada.
Vaise o rato, e rilou a corda que prendeu ao boi, que bebeu
a i-auga, que matou o lume, que queimou o pau, que matou ao can,
que matou â cabra, que rilou a viña que o vello
prantara,
luns e martes
de madrugada,
tras do outeiro
da pedra furada.
Veu o gato e comeu ao rato, que rilou a corda, que prendeu
ao boi, que bebeu a i-auga, que matou o lume, que queimou o pau,
que matou ao can, que matou â cabra, que rilou a viña
que o vello prantara,
luns e martes
de madrugada,
tras do outeiro
da pedra furada.
ERA E NON ERA
Velaí outro xogo de palabras contado por Camilo Neira
de San Miguel de Sarandón, quen llo escoitou ó
seu avó Xan Parada, de San Cristovo de Merín (Vedra):
Era e non era
andaba na arada
tiña corniños
e moqueneaba.
Veulle recado
que seu avó
e súa avoa
non eran nada.
Colleu os bois ó lombo,
botou o arado a pacer,
deixoulle herba ó xugo
que se podera encher.
Botou por alí
adiante
a cabalo dun carro
cun forno ó lombo.
Chegando á casa de Bernabé
todos iban na cama
non sendo el
que estaba a pé.
-Tras, tras.
¿Quen ta?
- Ninguén
que son eu
Véñovos decir que
lle poñades a extremaunción
a voso pai e vosa nai
que van do outro mundo pra este.
UNHA VELLA PUXO COLES
Contada por Camilo Neira de San Miguel de Sarandón:
Unha vella puxo coles na pedra furada.
Foi a cabra e comeu as coles que puxo a vella na pedra furada.
Foi o pao e pegoulle á cabra que comeu as coles que puxo
a vella na pedra furada.
Foi o lume e queimou o pao que lle pegou á cabra que comera
as coles que puxo a vella na pedra furada.
Foi a auga e apagou o lume que queimou o pao que lle pegou á
cabra que comeu as coles que puxo a vella na pedra furada.
GATO, ¿DÁSME O RABO?
Contada por Camilo Neira de San Miguel de Sarandón:
- Gato, ¿dásme o rabo?
- Se me dás leite.
- Vaca, ¿dásme leite pra lle dar ó gato
pra que me dea o rabo?
- Se me dás herba.
- Herbeira, ¿dásme herba pra lle dar á vaca
pra que me dea leite pra lle dar ó gato pra que me dea
o rabo?
- Se me dás auga.
- Pozo, ¿dásme auga pra lle dar á herbeira,
pra que me dea herba, pra lle levar á vaca, pra que me
dea leite, pra lle dar ó gato pra que me dea o rabo?
- Se quere o mozo.
- Mozo, ¿dásme o pozo pra que me dea auga pra lle
dar á herbeira pra que me dea herba pra lle dar á
vaca pra que me dea leite pra lle dar ó gato pra que me
dea o rabo?
TRABALINGUAS
Contado por Camilo Neira de San Miguel de Sarandón:
Un lobo rubio roe un loro duro.
Se un lobo rubio o roe, un loro duro o remoe.
Escríbanos a [email protected]
© A Ulla, Comarca Virtual 1997-2002. Tódolos dereitos
reservados.
|
