|
|
Un detalle da fachada do Pazo de Ximonde,
Vedra. (c) D. Janeiro 1999
As
lendas
Un especialista no tema, o profesor La Piere, afirma que "unha
lenda é un rumor que pasou a formar parte da herdanza
verbal dun pobo". A tradición oral do Val do Ulla
é moi rica, e hai certos temas principais que son os máis
estendidos tanto pola comarca como fóra dela. Así,
decidimos artellar este capítulo ó redor de catro
grandes apartados: o río Ulla e San Xoán da Cova;
os mouros e os castros; as lendas cultas e finalmente os seres
míticos.
Algunhas das tradicións e lendas que aquí relatamos
teñen múltiples variantes, das que procuramos citar
varias.
O RÍO ULLA E SAN
XOÁN DA COVA
Un dos lugares máis interesantes que atravesa o río
Ulla na comarca é o de San Xoán da Cova, un paso
de catro metros de ancho nalgún punto, uns catorce de
longo e de ata cincuenta de alto, que hoxe atravesa unha ponte
destinada ó ferrocarril. Neste mesmo lugar existía
un burato semellante ós buratos dos mouros do Pico Sacro,
que ó parecer foi tapado durante a construcción
da ponte devandita. Pedro Varela no seu libro "La Estrada"
di que a tradición mantén sobre o paso de San Xoán
da Cova o seguinte: "foi aberto por freires; que antes o
curso do río era outro, e que formaba en todo o val de
Cira un enorme lago. Isto último ten algunha base, pois
no val referido, a pouco que se afonde na terra, encóntranse
pedras labradas pola auga. Tal vez en San Xoán da Cova
houbese un salto e a acción continua do líquido
no transcurso dos séculos fose socavando o terreo ata
abrirse paso. Ou quen sabe se reza con iso o do historiador que
ó tratar do labor dos romanos en España, di que
foi tan profundo que torceron o cauce dos ríos".
Alfredo Vicenti, en "A orillas del Ulla" di respecto
de San Xoán da Cova: "Os anciáns do país
refiren que nos séculos pasados houbo un convento sobre
o cumio, e que en certa ocasión fuxindo un monxe do castigo
ou da súa propia conciencia saltou de parte a parte. Sen
embargo, ó tocar o peñón oposto enredouse
nos hábitos e caeu cara a atrás dando co seu corpo
no río; co que, morto en pecado mortal, é hoxe
unha alma en pena.
Pola súa parte, os eruditos, representantes da superstición
ilustrada, aseguran que o tallo é artificial e aberto
a pico por unha lexión romana acantoada en Ponte Ledesma.
Para cohonestar o seu aserto invocan a regularidade e lisura
de ambos cortes, a forma redondeada que afectan os cerros posteriores
e o nome Lagos de diferentes lugares veciños.
O boquete alcanza como uns doce metros de lonxitude por catro
escasos de latitude e pasa de trinta de altura das súas
paredes que son entrambas igualmente rexas e inabordables".
Continúa asegurando que "o silvestre pero encantador
recinto está considerado polos labregos como un lugar
maldito, teatro de misteriosos dramas nocturnos".
Na escavación afumada que se percibe preto da liña
superior dun dos escarpes desemboca o tenebroso intestino do
Pico Sagro e estivo en tempos remotos o altar subterráneo
dun mosteiro de benedictinos. Afirma ademais o vulgo que a dita
escavación foi posteriormente o forno no que caldeaba
os seus crisois unha partida de moedeiros falsos".
Refire así mesmo outra lenda: "Á beira da
auga xace somerxida unha grade de bronce, da cal pende unha Campá,
que ó promediar a noite de San Xoán toca por si
soa a maitíns.
Á voz do metálico conxuro incorpórase sobre
a grade un monxe, aparece en terra unha galiña con doce
polos de ouro e senta á sombra dos loureiros unha fermosa
dama branca.
A ave cos seus pitiños vai e vén da dama ó
monxe, a campá continúa exhalando baixo as ondas
monótonos lamentos e o tímido resplandor da lúa
adhírese ás breñas máis altas para
non interromper o fantástico coloquio.
A visión evapórase ó despuntar o día".
No mesmo libro, Vicenti menciona que "cando unha tenaz seca
abruma as meses que se dobran como se estivesen a punto de morrer,
o habitante dos vales, converte os seus ollos en ademán
de súplica a San Xoán da Cova, porque cre que alí
nacen os tronos", mentres que "cando as chuvias do
inverno ameazan destruír a vexetación que xermola,
o ribeireño mira con ansiedade cara ó cumio do
Pico Sacro e así que a ve despoxada do seu capuz de néboas
senta máis tranquilo á beira do fogar, seguro de
que moi pronto radiará o sol na altura".
Pola nosa parte, nós recollemos da tradición oral
en San Miguel de Sarandón (Vedra) unha lenda sobre Donas
e San Xoán da Cova: "Contan que o sitio onde está
a aldea de Donas [San Pedro de Donas, Boqueixón] antes
estaba inundado. A auga caía dun alto, e foi facendo o
pozo [pozo de San Xoán da Cova, no río]. Ó
abrirlle un paso á auga que quedaba encharcada enriba,
foi cando fixeron o estreito e cando houbo a aldea. Din que o
paso o abriron os frailes de San Xoán da Cova".
En San Miguel de Sarandón contounos Camilo Neira: "O
estreito abrírono os flaires. Había un home alí
arriba, e díxolles que se llo abrían que lle daba
unha recompensa. Os flaires preguntáronlle que qué
lles daba, e el díxolles que un filla (tiña dúas).
Entonces os flaires preguntáronlle: ¿cal delas?
E de aí vén o nome de Caldelas (aldea próxima
a San Xoán da Cova).
Pola súa parte, Manuel Reimóndez Portela ten outra
versión: "conta tamén a lenda que, antes de
ser aberto o paso das augas existía un lago moi grande;
ó dono desas terras que o arrodeaban aparecéuselle
o demo propoñéndolle abrirlle paso ás augas
coa condición que lle dese unha das dúas fillas,
moi fermosas, que tiña; e que en troques abriríalle
paso e el podería desta maneira agrandar as súas
posesións de terra. Mandando nel a cobiza cerrou o trato,
entón o demo abriulle paso ás augas e o veciño
fíxose coas terras... cando apareceu a reclamar a débeda
presentáronse as dúas mozas, mais era tanta a fermosura
delas que o demo perplexo preguntou... ¿cal delas? Os
veciños din que por iso ten ese nome a aldea de Caldelas".
Finalmente, quédanos por falar da lenda da grade de ouro
do Pozo de San Xoán da Cova, punto do río Ulla
moi profundo situado nas proximidades do paso do mesmo nome.
Esta versión recollémola en Socastro (San Mamede
de Ribadulla, Vedra): "No pozo de San Xoán da Cova
hai unha grade de ouro que ten un encanto. Nada máis se
pode sacar cando unha vaca ten dous cuchos xemelgos, e non sacarlle
leite ningún, non muxila. En Santa Cruz [de Ribadulla],
en Eiravedra, naceron dous cuchos dunha vaca e a muller non se
dou conta que lle sacou un pouco de leite á vaca. Entonces,
cando lle dixo ó home o que fixera, ela colleu e botoulle
o leite por riba do lombo á vaca, pero xa non valeu.
Cando un buzo foi abaixo, ó pozo, a enganchar a grade,
seique apareceu unha vella fiando sentada na grade de ouro, e
cando ían enganchar, que lle dixo: "Se lle cortaras
as mans á muller...", e que desapareceu o encanto
outra vez".
Reimóndez Portela lembra que "outros din que no fondo
do pozo de San Xoán aparece unha vella con cabelos de
ouro, peiteándose cun peite do mesmo metal. O día
de San Xoán ó mencer vese bailar o Sol".
A profesora Mar Llinares, no seu libro "Os mouros no imaxinario
popular galego" tamén a menciona. Ela recolleu en
San Miguel de Castro (A Estrada) este relato: "No Pozo de
San Xoán [no Ulla] hai unha grade de ouro que é
un encanto. Non o pode sacar calquera, porque é cousa
[sinalando cara ó ceo]. Hai que estar ben con arriba".
Na mesma parroquia tamén lle contou un home que "eu
estiven trece anos alí de garda na obra [viaducto do tren
que cruza o río] e polos anos corenta e pico cando había
moita miseria, vin a moitos ir alí, serían ignorantes,
para sacar a grade. Non debían estar benditos porque non
a sacaron".
OS MOUROS, CASTROS E FORTALEZAS
Xosé Manuel Reboredo en "El folklore en los castros
gallegos" di respecto do castro de Texexe que "As xentes
vían bailar o Sol desde o castro na mañá
de San Xoán. No castro hai unha pedra cunha pileta en
forma de ferradura, da cal, segundo a tradición, ó
amencer o día de San Xoán, sae unha galiña
cos seus pitiños, que son de ouro".
Ademais sinala que no monte do Seixo, en San Xoán de Cercedo
(A Estrada) hai un castro con lendas da galiña con pitiños
de ouro que sae a noite de San Xoán.
Manuel Reimóndez, José Espiño e Mariano
Sinde lembran en "El Camino a Santiago por el Sudeste"
que había a lenda de que nas marxes da Torre da Barreira
(Riobó, preto do Pazo de Oca), se oían os xemidos
dunha doncela, encantada polo xigante que destruíu a fortaleza
para ocultar o acceso á súa morada.
Alfredo Vicenti cóntanos do Castelo de Cira: "Hai
quen asegura que o castelo, a falta de trasnos, garda un tesouro,
o segredo do cal está consignado na inscrición
carcomida que a penas se entrevé preto do resalte onde
encaixaban as ameas. Algunhas comadres das aldeas circunveciñas
refiren en secreto ter visto varias noites, a San Miguel de Castro
sentado no interior das ruínas lendo no libro de San Ciprián
á opaca luz dunha lanterna".
Xosé Luís e J.M. Laredo e Efrén Vázquez,
no seu folleto "Vedra" (1991), falan tamén de
San Xoán da Cova, citando o que conta Carreras i Candi
na súa Xeografía do Reino de Galicia: "Dise
que antigamente o río se embalsaba nunha extensa lagoa
ocupando as terra que hoxe forman o val de Subcira e Ponte Ledesma
(Boqueixón). Engade a tradición que os monxes do
mosteiro de San Xoán da Cova furaron o monte para desecar
a lagoa, dando orixe a este estreito paso. O certo é que
no século XIV existía un mosteiro de templarios
escondido entre as rochas do desfiladeiro, pero do que non queda
rastro ningún. O Paso da Cova, salvado agora pola ponte
do ferrocarril, é un angosto estreitamento do Ulla de
só catro metros de ancho durante un percorrido de catorce
metros. A caída vertical dos paredóns é
duns cincuenta metros".
O de que o mosteiro era de templarios é Carreras o único
autor que o di e non sabemos en qué se baseou, en todo
caso parece ser que o mosteiro foi de freires bieitos que vivían
segundo a regra de Santo Agostiño. O mosteiro sufriu o
ataque de viquingos na Idade Media, pero foi o río Ulla
o que o derrubou nunha enchente no ano 1571.
Vaiamos agora cos castros e os mouros. A profesora Llinares transcribe
unha nova lenda sobre o Castro de Francos ou Lupario (Teo): "Vivían
os mouros na Eira do Castro. Alí había un túnel
que ía por baixo da terra ata o fondo do río, onde
está a Ponte dos Mouros. Por alí levaban os cabalos
a beber". Unha señora da casa máis próxima
á ponte de Francos sinalounos ós autores deste
libro que o seu marido sabía dun burato que daba xusto
na beira do río e que ó entrar nel se vía
que subía cara a arriba, cara ó castro aínda
que este home non subiu ata arriba por temor a derrubamentos.
Outra recollida en San Xoán de Calo (Teo): "Desde
aquí os mouros vían o río e pescaban nel".
E a terceira e última do Castro de Socastro (Teo): "Aquí
na eira vivían os mouros que logo marcharon".
Non son os únicos dos que se fala na comarca. Do Castro
de Socastro (Vedra) dise tamén que nel vivían os
mouros; no Castro de San Bartolomeu, en Santo André de
Vea (A Estrada), diversos autores sinalan a existencia de muros
e o feito de que a tradición oral local sinala a existencia
nel de tesouros. Hai ademais lendas referidas ós castros
en Outeiro e na Casa do Monte da mesma parroquia estradense.
AS LENDAS CULTAS E OUTRAS
LENDAS
Ademais das lendas populares, encontramos en varias publicacións
algunhas outras que cualificamos de cultas por seren moi elaboradas
e non telas escoitado nunca na tradición oral. Cremos
que estes relatos, posto que son iso máis que outra cousa,
puideron ser artellados a partir de lendas, aínda que
estas serían só unha base.
Así, Manuel Vidal Rodríguez en "La Tumba del
Apóstol Santiago" (1924) di que "hai quen cre
que... despois de atravesar varios corredores hai unha sala marabillosa,
coa entrada defendida por un monstro con figura humana, que ten
un machado erguido para descargar sobre o que ouse achegarse;
e no centro da sala existe unha fonte con canos de ouro, que
manan incesantemente auga de azougue, e que esta sala dá
acceso a outra, que é un verdadeiro panteón, pois
está rodeada de sartegos".
Recentemente o Centro Ramón Piñeiro para a Investigación
en Humanidades recuperou a novela histórica "Alira
de Elfe" e a narración "A Reina Loba",
ámbalas dúas de Manuel Lois Vázquez, e esta
última cualificada polo autor como "Lenda histórica".
"A Reina Loba" lévanos á época
sueva a través dunha narración da vida de Oaria,
filla do conde Deza e nobre da corte de Hermengario O Xusto.
"Alira de Elfe" está ambientada na mesma época,
o século V. Conta a frustrada conspiración contra
o rei Hermengario e o seu amor imposible con Alira, filla do
conde Elfe.
As dúas obras, nas que aparece o Pico Sacro como un dos
escenarios, inspíranse no libro "Los Reyes Suevos
de Galicia" (A Coruña, 1860), de Benito Vicetto,
no que este dicía do monte que "no cume existía
unha rocha de cristal sobre a que se poñían de
pé os reis suevos no acto da súa coroación,
rocha que cos raios ardentes do sol de xullo, parecía
a pupila daquel cíclope fantástico que tiña
por vestidura sempre verdes e perfumadas florestas". Aínda
que a relación dos reis suevos co Pico Sacro non ten hoxe
en día credibilidade histórica, imos reproduci-lo
que dicía Vicetto no devandito libro sobre a cerimonia
de coroación: "o rei suevo dirixíase con tódolos
seus dignatarios do Estado ó monte máis alto (en
Galicia era o Pico Sacro), ascendía ó cume da montaña
sagrada e colocado de xeonllos na rocha situada na cima, coa
cara volta ó seu pobo, permanecía en pé
e cuberto, coas espadas levantadas, os sacerdotes suevos poñían
a coroa sobre a súa fronte. Entón o rei poñíase
en pé sobre a mesma rocha e mostraba en alto a súa
espada, ó mesmo tempo tódolos demais de xeonllos
e volven as súas espadas coas puntas cara á terra
para mostra-la súa obediencia ó rei".
O relato ou lenda máis elaborado
que encontramos sobre o Pico Sacro procede dun exemplar do "Periódico
de agricultura, ciencias naturales y artes", publicado en
Santiago en 1838. Asínao S.O. e di o seguinte: "Oculta
habitación de covardes mouros, depósitos de numerosas
e encantadas riquezas e outros epítetos desta natureza,
prodíganlle comunmente ó Pico Sacro os habitantes
das súas abas. Aseguran que de alí saen os tronos,
que para alí ven voar os froitos en remuíños
ó tempo da colleita e que alí se sepultan grandes
cantidades dos seus viños e non poucos dos seus gandos
en virtude dunha forza máxica irresistible. Tamén
contan que algúns se fixeron ricos no comercio secreto
cos agarenos que alí viven, e aínda se atreven
a sinalar persoas. ¡Haberá crenzas máis ridículas!
Pois elas non obstante con diferencias máis ou menos marcadas
son o pábulo das lendas con que se divirten sentados ó
redor dos tizóns, ou á sombra das árbores
os habitantes de ambos hemisferios. Os ingleses teñen
o seu Ourisk, os alemáns a súa dama branca, os
franceses a súa Merlusina, e os españois os seus
mouros.
Entre os contos singulares que acerca do Pico Sacro oímos,
parécenos digno de referirse o seguinte.
"Nunha época indeterminada houbo en Galicia un Régulo
tan ansioso de posuír a ciencia e sabedoría deste
mundo, que determinou viaxar para adquirila. Despois de correr
gran parte da terra, chegou a unha selva tenebrosa, a penas iluminada
polos primeiros albores da mañá, no interior da
cal divisou á entrada dunha caverna un home de rostro
espantoso, de mirar severo, provisto dunha desmesurada barba,
brillante como a luz das estrelas, con só unha perna e
esta de asno, vestido cunha túnica de cor de sangue, e
cun gorro na cabeza, semellante a un bonete. Estaba este ser
misterioso sentado sobre unha pena, e diante de si tiña
apoiado a outra un desmedido librazo aberto, sobre o cal daba
golpes cunha variña á maneira de mestre de capela
cando marca o compás. A cada golpe saía da caverna
multitude de animais de varias clases que se achegaban a el como
para renderlle homenaxe. Privado de movemento quedou o nobre
galego con aquela visión, cando saíndo un tigre
da caverna, abalánzase a el e seguramente o tería
devorado, a non impedirllo a voz atronadora do máxico
da selva, que levantando a cabeza e mirándoo con afabilidade
dille:
-Mortal, o que busca a sabedoría non teme; se algunha
vez advirte perigo retrocede sen deterse, pero se só ve
risco reflexiona para evadilo. Achégate pois e non temas.
Así o fixo o viaxeiro, tremendo sen embargo. O máxico
abre unha folla do gran libro, inclina a vara, colle unha frecha
e continúa:
- Volve á túa patria e estudia nela as produccións
da terra e os astros do ceo: isto basta para ser sabio, porque
calquera parte do mundo é unha imaxe de todo el. Chegarás
a ela nun momento, atravesando a rexión do aire, montado
nesta frecha, a cal conservarás por cen anos e un día:
ó cabo deste tempo crávaa no val máis extenso
dos teus dominios coa punta cara ó ceo, e ó momento
como se se apoderase de ti un doce sono, morrerás para
ser Rei nos séculos futuros. A lúa parará
sobre a frecha e así como eleva as augas do mar levantará
a terra e fará nacer alí un monte sagrado, abundante
en ouro e pedras preciosas, que che servirá a ti de sepulcro
e de asilo á nación que a honra, cando se vexa
vencida.
Voou o régulo montado na frecha, como voan as bruxas cando
van ás súas sabatinas sobre un pao de vasoira,
e ó seu tempo cumpriuse a profecía do máxico.
Levantouse sobre o val do Ulla, que antes era chan, ese monte
no cal hai algúns séculos se pecharon os mouros
fuxindo dos cristiáns e desde entón viven soterrados
axudándonos a comer as nosas colleitas".
O autor deste relato, máis que lenda, conta a continuación
a súa visita ó Pico acompañado de tres amigos,
cos que logrou baixar a un dos buratos dos mouros e coller pedras
de mostra, e sinala que ó final, "satisfeitos os
nosos desexos empezamos a baixar da altura e a penas chegaramos
á súa aba, sucedeunos unha aventura que non esperabamos,
pero que era conseguinte á idea que teñen os paisanos
acerca dos encantos do monte. Téndonos observado desde
lonxe, reuniuse unha cuadrilla deles, e armados de garrotes saíron
a recibir os que crían amigos dos encantadores. Apoderáronse
dos productos das nosas fatigas e tivéronnos detidos ata
tanto que algúns que chegaron despois, coñecendo
a un de nós, influíron para que nos soltasen, o
que efectuaron aínda murmurando dos encantadores e encantamentos".
Manuel Reimóndez Portela, nun artigo publicado o 25 de
xuño de 1988 en El Correo Gallego dá conta dunha
serie de lendas que recolleu na Estrada:
A tenda arraiada da parroquia de
San Pedro de Orazo
No mediodía da parroquia no monte chamado Bendexa óllase
unha gran pedra chea de pozas á que a xente lle chama
a pedra do Aro ou da Ara (coidamos que non se tratará
de verdadeiras aras); pois alí nesta mesma pena apareceuse
polo serán unha tenda arraiada.
Unha rapaza que andaba co gando quedou abraiada vendo tanta fermosura;
sobre dun mantés cheo de adubíos aparecían
multitude de cousiñas de ouro, e unha fermosísima
moza á fronte dela.
Paseniñamente foise achegando cos ollos ben abertos mirando
de fite e o corazón a carreiras; aquelo era un verdadeiro
encanto, arrodeada dun total silencio falou a moza garrida:
- E logo, ¿gústanche estas cousiñas?
- Si, moitísimo.
- ¿E cal che gusta máis?
- Aquelas tixeiriñas.
- Pois son túas, podes levalas...
Colleu a tixeiriña de ouro, envolveuna nun pano da man,
arrecadou o gando e botou a trote chegando á súa
casa en Bendexa. Chamou alpurizada por parentes e veciños
e paseniñamente foi desenvolvendo o pano... non tiña
nada, era un encanto.
A tenda da parroquia de San Xián
de Tabeirós)
No monte da pedra, en Tabeirós, existiu unha pena chea
de pozas ou aras (hoxe o sitio é unha canteira). Pois
alí tamén aparecía unha tenda arraiada da
mesma maneira que en Orazo... mais o que lle gustaba a unha moza
que pasou por alí foi un fermoso refaixo e a moza encargada
da tenda, cando llo pediu díxolle unhas palabras que non
entendeu... a moza rosmou e doulle o refaixo. A moza botou a
correr toda leda... polo camiño ocorréuselle desenvolver
o refaixo e atouno arredor dun carballo para ver como campaba...
en canto atou o carballo ardeu volvéndose cinsas.
Así houbéralle pasar a ela como castigo por non
terlle dito á fermosa moza unhas palabras para desencantala.
Tamén en Tabeirós, nos Batáns apareceuse
unha tenda arraiada, e preguntoulle a fermosa moza:
- ¿Gústache a tixeiriña?
- Gústame unha cheíña...
- ¡Ai! Se fora para cortarche a lingua pola coachiña...
e desapareceu.
O tesouro de Nigoi
Noutros tempos un veciño encontrouse cun descoñecido
que viña lendo nun libro e dicía: Ó baixar
do Casteliño / na congostra do Gardal / hai unha pedra
de forma de ferradura / que non se pode arrincar.
O veciño decatouse de que se trataba da paraxe onde estaban,
pregoulle ó descoñecido que seguise lendo... mais
este decatándose do veciño foise... e seguiu lendo
e di a xente que alí hai un tesouro, din tamén
que as pedras nese camiño non se gastan e peta a foco
(estivemos alí e ¡claro que peta a foco!).
Da mesma maneira esta lenda é ben coñecida na mesma
paraxe: Entre Castro e Castrelo (Nigoi e Torreboredo) hai cinco
mulas e un camello.
Tesouros témolos en Amourelle en Curantes, no Pereiro
en Berres e outros máis.
Lendas de cabritos de ouro
Estaban unhas mozas de Cimáns (Tabeirós) cantando
e quentándose ó lume, que acenderan para escorrentar
o frío, no muíño dos Batáns. De súpeto
entrou un cabrito... quedaron sorprendidas e dándolle
mágoa colleuno unha moza no colo e quentárono ben
ó mor do lume. En canto estivo quente ceibouse e fuxiu
correndo ó mesmo tempo que ía dicindo... ¡A
E JU JU!... as mozas de Cimáns quentáronme o cu.
Outra versión fala da aparición do cabrito neste
muíño... unha moza colleuno e levouno para a súa
casa, envolveuno no mandil... cando lle pareceu que estaba quente
desacochouno... e convertérase en ouro.
Lenda de Entrecastrelos (Ribela)
Un veciño á noitiña baixou unha fortísima
costa ata o muíño no Umia alá no fondo...
entretívose arranxando a fariña e cando botou a
porta fóra fixérase case de noite, cubrírase
de néboa e non encontraba o carreiro para subir a fortísima
costa cara á casa. Foise poñendo nervioso e de
súpeto sentiu como un forte trono, aparecéuselle
unha nube negra e o home desesperado tremendo de medo... ata
que preguntou:
- ¿E logo que fago?
E unha voz medoñenta respostoulle:
- Métete aquí.
Era un oco moi negro, era o cu do demo. Cando ía obedecela
ocorréuselle facer o sinal da cruz, e entón o demo
desapareceu por encanto.
Ten A Estrada lendas de moitos dos castros, con trabes de ouro
e de alquitrán, camiños soterrados para ir levar
as bestas a beber ós ríos, ou comunicándose
con outros castros... (28 castros, a maioría con lendas).
Moitas máis lendas de tesouros soterrados, santos aparecidos,
montes e fontes con lendas.
Lenda de lobos do Cruceiro da Gándara
Quédanos por engadir neste apartado unha lenda ou tradición
recollida por Fermín Bouza-Brey, publicada en "Nós"
(número 97, Ourense, p. 20). Foi publicada despois por
Castelao en "As cruces de pedra na Galiza" e por Xosé
Manuel González Reboredo en "Lendas galegas de tradición
oral", 1995.
Di así: "No lugar de Cerqueiras da parroquia de Santa
Cristina de Vea, concello da Estrada, e de fronte da capela da
Gándara, dedicada á Virxe de Aránzazu, tópase
un cruceiro barroco de boa arte popular. Ten no varal de sección
poligonal a figura dun frade francisco con palma na man dereita
que ben puidera ser Santo Antón aínda que sen neno;
na cruz presenta a Cristo encravado, por unha banda, e pola outra
a Virxe triunfante, cos brazos abertos como no pasamento da Ascensión,
con anxos todo ó redor.
No basamento ten este epígrafe:
JUAN DE PORTO Y CATALINA DE RIBEIRA SU MUGER PAGARON ETA OBRA
AÑO 1742
Nunha das faces do varal estoutro bastante comesto polo tempo:
ANTE ES/ TE CRUCE/ RO... VN/ ...SALVE/ ... APEDIMIº/ DE
QUIEN/ LO MANDÓ/ HACER AÑO/ DE 1747
Os veciños do lugar Francisco Barcala Sinde e Xosé
Barcala, duns corenta e cinco anos, contáronnos a lenda
do erguemento do cruceiro manifestando que, cando o lugar da
Cerqueira era todo unha carballeda, había moitos lobos
nel e certo día levaron as feras unha meniña, filla
dos Xan de Porto e Catalina de Ribeira que figuran na inscrición
do cruceiro. Buscaron os pais a nena inzados de dor sen topala
por ningures. Acudiron entón á Virxe que na capela
recibe homenaxe e pregaron acesamente. Cando volveron a buscar
deron coa nena viva e sa acariñando un lobo morto que
á beira tiña. Os pais agradecidos fixeron erguer
o cruceiro que alí está".
Cruceiro e capela
da Gándara en Cerqueiras, Santa Cristina de Vea, A Estrada
(c) D. Janeiro 1999
A lagoa sacra de Olives
Fermín Bouza-Brey refírenos que a Lagoa Sacra da
parroquia estradense de Olives ten posiblemente que ver cun antigo
culto ás augas, anterior á época romana.
Pola súa parte, Pedro Varela describe o lugar desde xeito:
"Entre Olives e Seoane de Forcarei, alá na altura
do monte, está a Lagona Sacra, que consiste nunha lagoa
moi notable, duns vinte ferrados de extensión, presentando
en todo o seu perímetro vestixio de amurallamento. Cóntase
que se librou nas súas inmediacións unha gran batalla
e que os cadáveres foron botados ó lago; por iso
a amurallaron despois, para evitar profanacións, e a denominan
Lagona ou Lagoa Sacra. En inverno hai alí moitos patos".
O equipo de A Ulla, Comarca Virtual tivo ocasión de
visitar ese lugar en setembro de 1999, estando seca a lagoa,
pois parece ser que soamente ten auga en inverno.
Estas terras que parecen un prado
son a Lagoa Sacra, que durante o verán está seca
(c) D. Janeiro 1999
SERES MÍTICOS
Xa o dicía Alfredo Vicenti en "A orillas del Ulla":
"O vasto territorio comprendido baixo o nome xenérico
da Ulla, tan fértil en produccións agrícolas
como ocasionado a fantasmagorías poéticas".
No seu libro fala dos trasgos, "Diaños familiares,
xoguetóns e simpáticos ata certo punto, afeccionados
con extremo á zambra dos muíños e ás
gozosas veladas do inverno.
Cando chove e ventea con máis ímpeto, pero sempre
despois do toque de ánimas, óense algunha vez lastimeiras
queixas á porta das casas.
Con tal que a dona sexa compasiva abre e encontra un cordeiriño
branco cos vellóns empapados e medio morto de frío,
tómao nos brazos e acomódao nun ángulo do
fogar despois de acariñalo con tenrura.
Proseguen todos o diálogo interrompido, volve reinar unha
alegre animación ó redor do lume... pero de pronto
estala unha gargallada histérica na altura. O cordeiro
desapareceu. Entón, os pobres rurais caen na conta de
que lle deron hospedaxe a un trasgo, o cal en recompensa ri con
sorna desde o cabalete do tellado.
Cada cal retírase amoucado e abatido á súa
vivenda, augurando desde logo unha malísima noite, e con
razón, porque este espertará no mellor do seu sono
ó oír o estrépito infernal das tazas e pucheiros
rotos na cociña; aquel oirá ata que amañeza
o día xordos golpes, dados a intervalos na cabeceira da
súa cama; o outro, a harmonía monótona e
aguda do sarillo que dará voltas por si só no sobrado,
e o de máis alá, desatentadas carreiras por riba
das tellas.
É o peor, que non hai oración, sinal da cruz ou
hisopazo de auga bendita, capaz de escorrentar os impertinentes
diaños. Dise que isto se consegue soamente facéndolles
sentir algún acceso dos infranaturais e pouco aromáticos,
que atacando o olfato delicadísimo dos trasnos os indigna
e pon en fuga; pero non está aínda ben probado".
Pero hai máis que trasgos. Entre os seres que habitan
nas lendas da Ulla hai uns animais, os gazafellos, dos que se
di que son pequenos e de tamaño parecido ó dos
coellos. Cóntase así mesmo que se poden cazar nos
montes polas noites. Para iso habería que levar un saco,
ter moita paciencia e convence-los gazafellos de que entren nel
dicíndolle-la frase: "Gazafello, ven ó rello".
O Meco e o Home do Saco son os malos por excelencia que ameazan
os nenos e nenas: "Vai vir o Meco" ou "Vaite levar
o Home do Saco", e o mesmo podemos dicir doutro semellante
a estes: o Cocón. Tamén está Pedro Chosco,
desta vez cun dobre significado. Dise de cando ós nenos
lles vén o sono, que vén Pedro Chosco, ou sexa
que é hora de deitarse. Sen embargo nalgúns lugares
ten un significado negativo: se non dormes, vaite levar Pedro
Chosco.
Vicenti relata, ridiculizándoas, as supersticións
que lles atribuían a meigas e aparecidos diversas enfermidades
de persoas e animais, e defende para eles atencións terapéuticas
e psiquiátricas no lugar de acudir a remedios pararrelixiosos,
comúns, polo que conta, a finais do século XIX.
O autor tamén nos fai saber dunha súa aventura:
"nun enmarañado monte cuberto de piñeiros
e situado moi cerca do río Ulla, acampaba durante as noites
máis escuras do inverno, unha alma provista dunha luz
azul, que lles ofrecía ós que pasaban un ferrado
de moedas de ouro, con tal de que se comprometesen a facer xaxún
de pan e auga un ano enteiro.
Cando isto souben, unha idea luminosa atravesou o meu espírito.
Unha semana máis tarde, ás dez ou once da noite
atravesaba eu a Costa da Amargura, que tal é o nome do
devandito monte.
Non chovía, pero o vento azoutaba con furia a copa dos
piñeiros executando con eles un singular e fúnebre
concerto.
Co corazón palpitante e a mirada atenta, posuído
desa inquietude que precede a todo acontecemento sobrenatural,
esperei media hora, unha hora.
O frío obrigoume a levantar o campo.
Non vira luz ningunha, nin sequera a dun verme de luz.
¡Terrible decepción! ¡A alma en pena adiviñou
sen dúbida que eu intentaba cobrarlle adiantado e non
facer xaxún despois dun só día!".
Escríbanos a [email protected]
© A Ulla, Comarca Virtual 1997-2002. Tódolos dereitos
reservados.
|
