|
|
O río Ulla, ó seu paso
por Pontevea, Teo/A Estrada. (c) A. Tarrío 1999
Ríos,
pontes e termalismo
A comarca recibe o nome do río Ulla,
un dos máis longos e caudalosos de Galicia, e ó
cal se lle chama tamén en terras ullás "río
Grande" ou "o río da Ulla". Pertence á
vertente atlántica, e segundo estiman os xeógrafos,
a súa cunca fluvial é a máis extensa da
Comunidade galega despois da do río Miño, pois
abrangue máis de 2.700 quilómetros cadrados. O
río e os seus afluentes máis importantes recollen
a chuvia que cae nos concellos da Estrada, A Golada, Ames, Antas
de Ulla, Arzúa, Boqueixón, Catoira, Dodro, Dozón,
Forcarei, Lalín, Melide, Monterroso, Palas de Rei, Padrón,
Rianxo, Rodeiro, Santiago de Compostela, Santiso, Silleda, Teo,
Toques, Touro, Valga, Vedra e Vila de Cruces.
Aínda que se discute ónde está realmente
o seu nacemento, a proposta máis aceptada e que recollen,
entre outras publicacións, a "Gran Enciclopedia Gallega",
é a que indica que nace en Monterroso, estando as súas
fontes en Ansar, a 640 metros de altitude sobre o nivel do mar,
no monte Picouzo tamén a uns 640 metros de altitude, e
entre Santo Estevo e Fondevila a uns 620 metros.
Aínda nesta parte, que se corresponde co curso alto do
río, a corrente non é como cabía esperar
tumultuosa, pois o río discorre por unha superficie aplanada,
entre os 500 e os 600 metros de altitude.
Únese ó primitivo regueiro o Rial, no mesmo concello,
e pouco despois o Ribeiro. Máis abaixo recibe un gran
número de afluentes, como o Ponte Vilela, o Caragón,
o Barreiro, o Peizal, o Pambre, o Furelos, o Beseña e
o Muíño, ata chegar ó encoro de Portodemouros,
onde recibe o Arnego, que baixa a renderlle tributo desde a serra
do Faro, e que recolle as augas dos numerosos regueiros da Terra
de Camba.
NO VAL
Na nosa comarca, antes de chegar a San Xoán da Cova,
recibe como afluentes, entre outros, ó río Pontillón,
ó rego de Valpedre, que discorren pola provincia da Coruña
e ó río Deza, da provincia de Pontevedra, que baixa
dende os montes do Testeiro e recolle as augas do Toxa, que pouco
antes da unión salva un desnivel de 60 metros, creando
unha das máis fermosas fervenzas de Galicia.
Logo do paso de San Xoán da Cova, que parte o filón
de seixo da Serra do Pico, únense ó Ulla varios
pequenos regueiros: o Marque, o Busos, o Liñares e o Vea,
da parte de Pontevedra, e o rego de San Cristovo (que nace nunha
fonte do Pico Sacro, a cinco quilómetros da unión
co Ulla), o Pereiro (nalgúns lugares de Boqueixón
chamado Freixido ou Zaramo) e o Santa Lucía (tamén
chamado Tella), da parte da Coruña.
Máis adiante recibirá o río Sar, que chega
de Compostela, pola ribeira da Coruña, e o Valga e o Louro,
pola ribeira de Pontevedra; estes tres ríos, e tamén
o Ulla vense afectados en Pontecesures pola depresión
coñecida como Val da Amaía ou "depresión
meridiana", que percorre Galicia en dirección Norte-Sur,
separando as rías das serras centro-occidentais.
Finalmente o Ulla desemboca no océano Atlántico,
creando a máis fermosa das rías galegas, defendida
ó norte pola serra da Barbanza.
O caudal, medido en Santiso, vai dende os vinte metros cúbicos
por segundo nos chuviosos meses do inverno a pouco máis
dun metro cúbico en xullo ou agosto, pero hai que ter
en conta o control que se realiza no encoro de Portodemouros.
A forza da corrente do Ulla e da maioría dos seus afluentes
foi usada ata os anos sesenta para facer funcionar decenas de
muíños de cereais dos cales se fala en detalle
no apartado de patrimonio cultural.
O réxime do río Ulla é pluvial, isto é,
a maior parte da auga que leva provén da chuvia, pois
os montes onde os seus afluentes e el teñen as súas
fontes a penas reciben precipitacións en forma de neve.
A PESCA
Por último falaremos da pesca no Ulla: xa quedan lonxe
os tempos nos que os habitantes da zona das fontes do río
mataban a paos os salmóns, ou os contratos a mantido cos
xornaleiros, que debían especificar o máximo de
días nos que estes ían comer salmón, cousa
que nos dá idea do gran número de peixes desta
especie que remontaban o río en épocas pasadas.
Pero aínda agora se pode practicar a pesca con relativo
éxito nos coutos de Couso (tamén chamado Xirimbao),
Sinde e Ximonde, especialmente escalos e algunha troita. O río
Pereiro foi repoboado recentemente con troitas.
BARCAS E PONTES
No pasado, as relacións comerciais e sociais entre
os habitantes dos concellos de Boqueixón, Teo e Vedra,
por unha banda, e os do concello da Estrada pola outra foron
posibles gracias ás pontes e as barcas que cruzaban o
río Ulla. No "Cantigueiro popular" de Marcial
Valladares, encontramos referencias coma esta: "Bonita é
a barca de Neira,/ a barca de Valladares;/ aposto a que máis
bonita/ n'a viron estes lugares".
Ademais de en barca tamén se podía cruzar o río
polos muros de contención construídos para que
a maior parte da auga pasase polos muíños das ribeiras,
como os de Ximonde ou Reboredo, pero corríase o perigo
de esvarar e darse un baño de xeito involuntario.
A maioría das barcas eran pequenas, só para pasar
persoas, e situadas en remansos do río, como por exemplo
as de Neira de Abaixo, Santeles, Ribeira... Como a ponte de Sarandón
caera debido á enchente de 1571, tempo despois construíuse
no seu lugar un transbordador que permitía levar gando
á feira da Estrada sen ter que ir ata Ponte Ulla; esta
barca-transbordador estivo en servicio ata que se construíu
a actual ponte de Sarandón, na década de 1920.
No río Ulla as pontes que ata este século permitían
pasar dunha beira á outra eran catro:
-Ponte Ledesma, situada augas
arriba de San Xoán da Cova, cruza o río dende a
parroquia de San Salvador, do concello de Boqueixón, ata
a de Santiago de Gres, do concello de Vila de Cruces. Ten nove
arcos e presúmese que no lugar existía unha ponte
romana que formaba parte da calzada que ía de Braga a
Astorga pasando por Lugo; seguramente as súas pedras foron
aproveitadas polos canteiros que construíron a ponte de
orixe románica (posiblemente do século XV) que
podemos ver na actualidade. Na igrexa de Gres consérvase
a pedra que sinalaba a antiga peaxe.
-Ponte Ulla cruza o río
un quilómetro augas abaixo de San Xoán da Cova,
unindo a parroquia de Santa María Madanela de Ponte Ulla
(Vedra) coa de San Xián de Arnois (A Estrada). Trátase
dunha ponte de orixe románica, pero reformada polo arquitecto
santiagués Tomás del Río no século
XVIII, e posteriormente de 1800 a 1802 polo mestre ponteiro Xosé
Cachafeiro Escudero, quen gañou a licitación da
obra por 565.940 reás de vellón. Con todo, debeu
sufrir danos na Guerra da Independencia, porque despois de 1820
segue habendo na Ponte Ulla unha barca para cruzar o río.
Na casa máis próxima á ponte na beira coruñesa
cobráronse en tempos os portádegos por pasala.
-De igual arquitectura era a ponte de
Sarandón, pero como xa dixemos derrubouse en
1571 e foi substituída pola nova, que une San Miguel de
Sarandón e San Mamede de Ribadulla en Vedra con Santa
Mariña de Ribeira na Estrada. Houbo unha barcaza para
cruzar o río ata que nos anos vinte se rematou a actual
ponte, comezada a construír no 1924. Orixinalmente o dono
da barcaza foi Xoán Abraldes, señor do Couto de
San Mamede de Ribadulla, sendo posta despois ó servicio
da Real Facenda.
-A ponte de Pontevea pode
ser catalogada como posrománica, xa que se construíu
entre os séculos XIV e XV, reconstruída no XVIII;
ten seis arcos e apartadoiros en acordeón. Une a parroquia
de San Cristovo de Reis en Teo coa de Santa María de Couso
na Estrada. Á súa beira existe unha ponte construída
hai poucos anos.
Xa que nos puxemos a falar de pontes, citaremos algunha máis,
como a ponte medieval de Francos, preto de Calo (Teo), no camiño
que levaba de Iria Flavia a Santiago; só se conserva un
arco románico en non moi bo estado, e parece ser que reparado
no século XVI ou XVII. Outra ponte que constitúe
parte do patrimonio histórico da comarca é a coñecida
como "de Busacos", tamén de época medieval,
que permite cruzar o río Teixo ou Teo, na parroquia de
San Fins de Sales, en Vedra; está situada na antiga ruta
do Camiño Real, que remataba en Santiago.
No século XX, á parte da ponte de Sarandón,
construíronse novas pontes en Ponte Ledesma, Ponte Ulla
e Pontevea, variantes esixidas por mor do incremento do tráfico
rodado; tamén se construíu a ponte da liña
de ferrocarril Santiago-Ourense en San Xoán da Cova; por
último construíronse dúas pontes colgantes,
só para paso de persoas en Ximonde e no Xirimbao, que
non se poden usar na actualidade ante o perigo de rotura dalgúns
dos cables ou táboas que as compoñen.
Así pois, se deciden visitar esta fermosa comarca, cruzar
o Ulla non lles será un problema, xa sexa en automóbil,
a pé ou cun carro do país, como o que di a copla:
"Se queres que o carro cante,/
bótalle o eixo no río/
e despois de ben mollado,/
canta como eu asubío".
Por outra parte, o Val do Ulla vense moi ben desde diferentes
montes da comarca. Por suposto o Pico Sacro, desde o cal se divisa
desde Santiago e toda a Ulla e mesmo nos días despexados
se pode ver o mar, a ría de Arousa. Desde San Miguel de
Castro, na Estrada, excelentes panorámicas do río
e da Serra do Pico. Desde os montes de Lampai, en Teo, vese a
desembocadura do río Ulla na ría de Arousa e desde
Montouto (Cacheiras, Teo), domínase a cidade de Santiago,
unha parte do val e a imaxe sempre inconfundible do Pico Sacro.
TERMALISMO
Para completar esta pequena información hidrográfica
podemos falar de termalismo, pois existen na comarca varias fontes
termais en distinto estado de conservación e uso. Dúas
delas, con augas de penetrante e desagradable olor que nos indica
a súa gran riqueza en compostos de xofre, están
situadas nas aldeas de Caldelas (o topónimo xa nos indica
a presencia de augas termais) en Vedra, e Donas, en Boqueixón.
Antano estiveron moi concorridas, pois ós efectos curativos
derivados da súa inxestión súmanse as súas
virtudes para o tratamento de enfermidades cutáneas e
cauterización de feridas.
Pola parte da Estrada, encóntranse varias fontes abandonadas
ou semiabandonadas. Así, hai augas sulfurosas termais
na parroquia de Callobre (sobre a beira dereita do río
Liñares, e xa fóra da Ulla) e preto da Ponte do
Viso. En Vilacriste (parroquia de Cora, A Estrada) hai tres fontes
de augas sulfurosas frías, propias para curar certos males,
especialmente da pel, aínda que hoxe están abandonadas
e teñen un difícil acceso. Hai outras fontes de
calidade semellante na parroquia de Codeseda.
No lugar da Igrexa, en Loimil, encóntranse augas ferruxinoso-
carbonatadas, o mesmo que en Sandán (Tabeirós).
Así mesmo, en Pontevea, preto da citada ponte, cen metros
augas arriba, hai unha fonte termal moi importante á que
aínda hoxe se recorre para curar males da pel.
Burga de Pontevea, Teo. (c) A. Tarrío
1999
Escríbanos a [email protected]
© A Ulla, Comarca Virtual 1997-2002. Tódolos dereitos
reservados.
|
