|
|
Capela e Pazo de Oca, A Estrada. (c)
A. Tarrío 1999
Os
pazos
O Val do Ulla é terra de pazos. Estas construccións,
orixinalmente creadas por nobres e fidalgos, acadaron nesta comarca
o seu máximo esplendor, con exemplos como o Pazo de Ortigueira,
en Santa Cruz de Ribadulla, ou o de Oca, en Santo Estevo de Oca,
chamado o Versalles galego. Outros pazos de gran valor histórico
e artístico son os de Guimaráns (San Mamede de
Ribadulla), Vista Alegre (parroquia da Ponte Ulla), Pazo da Costa
(Socastro, San Mamede de Ribadulla), Pazo de Ximonde (San Miguel
de Sarandón) e Pazo de Marzán de Abaixo (Vedra).
Unidos a case todos estes pazos aparecen pombais, fontes e capelas,
así como xardíns de maior ou menor importancia.
A proliferación destas construccións débese
a que a comarca ten unha morfoloxía moi suave. Esta suavidade
do relevo concorda coa do clima e a bondade do terreo foi aproveitada
desde antigo polas poderosas familias compostelás. Así,
moitos pazos foron as casas de campo de familias da alta burguesía
santiaguesa como os Abraldes, os Galos ou os Torre, esta última
xa coñecida en tempos do arcebispo Xelmírez.
Na relación inclúense asemade os pazos e casas
fortes que aínda non estando na comarca natural do Ulla
si pertencen a algún dos catro concellos ós que
nos referimos na obra.
BOQUEIXÓN
Casas grandes
Entre as casas de maior tamaño e valor están tres
situadas en Donas, Oural (Valderrama) e Lamas.
Pousada
Encóntrase na parroquia de San Lourenzo de Pousada, construído
con aparello pizarroso, de planta cadrangular e recentemente
reformado, conservando unha porta de diamantes en xambas e dintel.
Fundouno Gregorio de Castro no século XVI e un dos seus
habitantes máis famosos foi Cruz Gallástegui Unamuno,
coñecido polos seus traballos de bioloxía vexetal
e fundador en Santiago, en 1921, da Misión Biolóxica
de Galicia que logo se trasladou a Pontevedra.
Quián
Non fomos quen de encontrar máis datos que o de que hoxe
en día é sede dunha escola de capacitación
agraria.
A ESTRADA
Casa do Cantón
Hoxe totalmente desaparecida, esta casa da parroquia de Rubín
foi sede do concello da Estrada.
Casa Forte de Maíndo
Situada en pleno corazón do Val do Ulla (Santa María
de Couso) e con magníficas vistas a este río. Pertenceu
ó conde de Ximonde e foi nalgunhas ocasións hospedería
do xeneral Franco nas súas frecuentes estadías
na zona, quen pescaba no couto de Couso, que está a escasos
metros.
Casa Miranda
En Santeles, na que se pode observar un escudo da Inquisición.
Casa de Recarei
Situada en San Miguel de Curantes. Cunha capela anexa, foi unha
das casas máis sobranceiras da zona.
Casa Sesto
Enclavada en Ribela aínda conserva o escudo coas armas
dos Gil e dos Taboada.
Casa de Valiñas
Encóntrase en San Martiño de Callobre; ten unida
unha capela e ten un horreo dos máis sobranceiros da zona.
Correáns
Desta casa señorial, enclavada na parroquia estradense
de Santa Cristina de Vinseiro, aínda quedan o pombal e
mailo hórreo.
A Mota
Encóntrase no lugar da Mota, parroquia de Riobó.
Está en moi bo estado de conservación e sobrancean
a súa fonte, o xardín ou a gran chimenea.
Oca
Foi construído por Andrés Gayoso no século
XVIII sobre as ruínas dunha fortaleza que fora do arcebispo
Alonso I de Fonseca durante as guerras feudais e tamén
casa forte de Suero de Oca. Posúe torre almeada e brasóns,
e unha capela dedicada a Santo Antonio de estilo barroco con
torres xemelgas. Os seus xardíns, con fermosas fontes
e estanques, foron cualificados como "o Versalles galego".
A fortaleza anterior ó pazo pertenceu durante un tempo
ó Arcebispado de Santiago, que lla cedeu ó rei
Felipe II para que a vendese. Comprouna a compostelá María
de Neira por 195.775 marabedís en 1586. Anos despois,
Gonzalo Neira legoulla á familia dos Gayoso que reedificaron
a torre e construíron o corpo principal do Pazo.
Preguecido
Situado en Santa María de Aguións, foi fundado
no século XVI por Gómez de Soutomayor, cóengo
da Igrexa de Santiago. Conta cun hórreo de gran tamaño
e un pombal ben conservado.
Quiñóns
Está na parroquia de Oca, próxima ó famoso
pazo. Consérvase moi próxima a esta casa a estructura
dunha capela na que se encontrou unha lápida cunha inscrición
que fai referencia ó seu fundador, Bartolomeu Reimóndez.
San Paio de Figueroa
Ten entre os seus devanceiros a Xoán González de
Figueroa; situada hoxe xa en pleno núcleo urbano de A
Estrada está totalmente en ruínas, albiscándose
só algunhas paredes e algún escudo que falan dun
pasado glorioso.
Torre de Guimarei
Situado na parroquia de San Xulián de Guimarei; o escudo
da Estrada mantén nun dos seus lados unha torre que fai
referencia a esta, hoxe en restauración. O pazo anexo
a esta ten o teito de pedra, fronte á madeira empregada
habitualmente nos teitos dos edificios antigos.
Torre de Renda
Tamén a carón mesmo do río Ulla, en Santeles,
onde se recadaban as rendas do contorno.
Xerliz
Tamén en Guimarei, trátase dunha casa, en estado
ruinoso, que conserva a súa escalinata e o hórreo
e maila capela.
VEDRA
Casas grandes
En San Xulián de Sales está a Casa Grande de Cibrán,
hoxe casa de turismo rural, dentro dunha propiedade amurallada
cunha pequena capela.
En Laraño está a Casa do Sol, chamada así
porque no lintel do portalón hai unha pedra heráldica
cun sol esculpido, xunto á lúa e estrelas.
Na parroquia de Vedra encontramos a Casa Grande de Pousada, con
capela e hórreo de fins do século XVIII e a Casa
Grande do Burgo, que ten tamén unha capela.
Na parroquia de Santa Cruz de Ribadulla, destaca a Casa de Lema,
na Famelga, no recinto da cal hai unha fonte que pertenceu a
un mosteiro que parece ser existiu en Santardao.
En Galegos (San Pedro de Vilanova) hai tamén unha casa
con capela hoxe chamada Pazo Galegos, onde viviu o cóengo,
historiador e escritor Antonio López Ferreiro.
Pazo da Costa
Encóntrase na aldea de Socastro (San Mamede de Ribadulla)
e fóra da súa muralla e nunha pequena carballeira
encóntrase a capela de Santo Andrés de Socastro.
Posúe un interesante hórreo e un pombal, así
como un cruceiro e esculturas que adornan o contorno da capela.
Guimaráns
Propiedade en tempos de familias como os España, Galos
ou Abraldes, apelidos da burguesía compostelá famosos
desde o século XIV. Estas familias posuíron terras
tanto en Santiago coma na Ulla, e así os Abraldes ergueron
o pazo de Guimaráns no século XVII, que pasou por
herdanza ós Varela Abraldes, marqueses de Monroi (título
outorgado tamén no século XVII). Hoxe é
de Luis Armada e Comyn, irmán do marqués de Santa
Cruz de Ribadulla e tamén descendente dos Abraldes.
No escudo da capela, dedicada ó Espírito Santo,
figuran as armas das familias Galos (varios galos), Aldao ou
Maldonado (cinco lises), Castro (seis roeis) e Abraldes (sete
puntas de xadrez).
O pazo posúe fachadas de cantería en posición
de escadra, dúas chemineas con remates picudos e un par
de balcóns saedizos de ferro. A porta da entrada ó
predio do pazo é de arco de medio punto, franqueada de
pilastras que rematan en bólas de pedra. Sobre a porta
o escudo, coa coroa marquesal e ornado de loureiros e cintas,
cos escaques dos Abraldes, os galos dos Galos, unha banda engolada
de dragante acompañada dunha flor de lis e unha vieira,
a espada dos roeis dos Feixoo, a cabeza de lobo dos Moscoso,
o pico e lanzas dos Caamaño, as faixas xadrezadas dos
Soutomaior e as bandas dos Mendoza.
Ortigueira
Máis coñecido por pazo de Santa Cruz de Ribadulla,
xa que é o nome da igrexa que está no interior
do seu recinto, que é parroquial. Antigamente chamábaselle
Torre de Ortigueira e foi mercada a principios do século
XVI polo cóengo da Catedral de Santiago Juan Ibáñez
de Mondragón. Construído polos Abraldes, que emparentaron
cos Mondragón, converteuse en casa nobre coa dignidade
de Título de Castela na época de Andrés
Ibáñez de Mondragón Ozores de Sotomayor
Eremuzqueta y Lamas, cabaleiro da Orde de Santiago que tamén
obtivo o título de Rexedor Perpetuo da cidade de Santiago.
O título de Marqués de Santa Cruz de Ribadulla
foille outorgado no ano 1683 por Carlos II.
Isabel Salgado de Mondragón casou con Pedro Manuel de
Armada e Taboada, de familia fidalga ourensá establecida
en Vide e desde aquela consérvase o apelido Armada.
O pazo ten unha traza austera e está unido á capela
por un arco. Na fachada hai dous escudos cos brasóns dos
Mondragón, os Zubieta e os Eremuzqueta, e encóntrase
tamén o escudo dos marqueses de Santa Cruz, con dous dragóns
enfrontados. Fóra da casa, destaca a fonte da Coca, barroca
e coroada por un escudo coa vieira de Santiago e coas armas dos
Mondragón. Hai así mesmo un reloxo de sol ben interesante.
O pazo está rodeado dun parque que deseñou Juan
Ibáñez de Mondragón e se acrecentou en tempos
de Juan Ignacio Armada (quen dirixiu o Batallón Literario
na Guerra da Independencia) e posteriormente na época
de Iván Armada, quen introduciu especies como o eucalipto
ou a camelia, ata entón moi pouco coñecidas en
Galicia.
Nun recanto do xardín, a fonte da Nogueira, Gaspar Melchor
de Jovellanos escribiu parte da súa "Memoria en defensa
de la Junta Central" impresa na Coruña en 1811, sobre
as actividades políticas daqueles anos, na chamada Guerra
da Independencia. Da súa estadía no pazo na primavera
de 1811 deixou dito que foron "os mellores días da
miña vida".
O primeiro Mondragón do pazo, o cóengo da Catedral
compostelá Juan Ibáñez, edificou e dotou
unha capela na propia Catedral para ser enterrado preto do Apóstolo,
a chamada Capela de Mondragón, e construíu tamén
a igrexa do pazo, trazando os primitivos xardíns e plantando
a carreira das oliveiras, en forma de cruz.
Hoxe en día, a propiedade do pazo intégrana unhas
60 hectáreas de terra.
Vista Alegre
Andrés Ferreiro de la Torre, casado con María García,
foi o fundador en 1708 do vínculo do pazo de Vista Alegre.
Esta é unha casa de planta rectangular, balconada de pedra,
fachada mirando cara ó río e xardín. No
seu escudo están as ferraduras dos Ferreiro, o castelo
e o león dos Torre e as garzas dos García de Castrís.
Hoxe en día o edificio converteuse en restaurante.
Ximonde
Os Cisneros, descendentes de Alfonso XI, foron os seus donos,
así como dunha enorme extensión de terra e do couto
pesqueiro de Ximonde. Foi en 1522 cando o arcebispo de Santiago,
Juan Tabera, designou como o seu mordomo a Pedro de Cisneros,
quen fundou as casas de Ximonde en San Miguel de Sarandón
e en Vea. A propiedade mantívose xunta ata este século,
en que se foi dividindo. O título de Conde de Ximonde
foi creado por Carlos III en 1766 e foi nese século cando
o pazo acadou o seu maior esplendor.
A súa estructura orixinal incluía unha ala principal
e dous corpos menores situados nos extremos da mesma, cara ó
mesmo lado (o posterior). Neste século un deses corpos
foi derrubado, e así hoxe a estructura ten forma de L.
Na fachada principal hai tres balcóns voados con varanda
de ferro. O escudo do pazo posúe coroa e está presidido
polo escusón do xadrez dos Cisneros, xunto con follas
de figueira dos Figueroa, os roeis dos Sarmento, os escaques
dos Ulloa coas súas faixas, os seis roeis dos Castro e
os escaques de Valadares ou Bermúdez.
A fachada posterior posúe un pórtico de arcos de
medio punto e unha galería adintelada con columnas. Balaustradas
e unha fonte monumental completan o conxunto. O couto de pesca
de Ximonde pertenceu a esta propiedade. Preto do pazo está
o pombal da Pedreira.
Os condes de Ximonde tamén posuíron pazo en Santiago,
na rúa do Preguntoiro, que pensamos é o edificio
dos antigos Almacenes El Pilar.
Pazo de Ximonde, Vedra. (c) Darío
Janeiro 1999
Escríbanos a [email protected]
© A Ulla, Comarca Virtual 1997-2002. Tódolos dereitos
reservados.
|
