Ž
RIKUJTIMI
I HISTORISĖ - Hebreo-Krishterimi dhe Sh. Pali
Shumica
e tė krishterėve besojnė se Ungjijtė janė shkruar nga dėshmitarė
tė drejtpėrdrejt te jetės sė Jezusit dhe, pėr kėtė arsye,
ata paraqesin dėshmi tė padyshimta mbi ngjarjet qė e kanė
stolisur dhe predikmiet e tij. Si do tė mund tė dikutohej mbi
kėshillat qė dalin nga ata, kur janė dhėnė garanci tė
tilla lidhur mė origjinalitetin, si do tė mund tė dyshohej nė
vlerėn e institucionit tė Kishės duke zbatuar direktiva tė pėrgjithshme
qė i ka dhėnė vetė Jezusi? Botimet e tashme tė Ungjijve, qė
i janė dedikuar popullarizimit, pėrmbajnė komentime qėllimi
i tė cilave ėshtė qė tė pėrhapin pikpamje tė tilla nė
publik.
Cilėsia e dėshmitarėve tė redaktimit tė Ungjijve iu
paraqitet si aksiomė besimtarėve. Po a thua shėn Justini, nga
mesi i shekullit II, nuk i quajti Ungjijtė Memoare tė
Apostujve. Pastaj, flitet me aq saktėsi pėr autorėt, sa qė
pyesim se si do tė mund tė dyshohej nė saktėsinė e tyre;
Mateu ishte person shumė i njohur, "nėnpunės dogane nė
Kafarnaum", dihet se e ka njohur gjuhėn arameje dhe greke.
Marku, gjithashtu, ėshtė indentifikuar nė mėnyrė tė pėrsosur
si bashkėpunėtor i Pjetrit; nuk ka asnjė dyshim se ka qenė
edhe dėshmitar i ngjarjeve. Luka ėshtė "mjeku i dashur"
pėr tė cilin flet Pali: njoftimet pėr tė janė mjaft tė
sakta. Gjoni ėshtė apostull gjithnjė i afėrt me Jezusin,
djalė i Zebedeut, peshkatar nė liqenin e Genezaretit.
Studimet bashkėkohore mbi fillimet e krishterimit tregojnė se
kjo mėnyrė e paraqitjes sė gjėrave nuk i pėrgjigjet aspak
realitetit. Do tė shohim se ē' ndodh me autorėt e Ungjijve. E
sa i pėrket dhjetėvjeēarėve pas misionit tė Jezusit, duhet
tė dimė se ngjarjet aspak nuk janė zhvilluar ashtu siē ėshtė
thėnė dhe se me shkuarjen e Pjetrit nė Romė nuk u vunė
themelet e Kishės. Por, pėrkundrazi, qė nga ai ēast Jezusi e
lėshoi kėtė tokė, nga gjysma e dytė e shekullit II ose gjatė
mė shumė se njė shekulli, ėshtė zhvilluar luftė e ashpėr
ndėrmjet dy tendencave: ndėrmjet asaj qė mund tė quhet
krishtėrim palian dhe hebreo-krishterimit: i pari e ka mundur
gradualisht tė dytin dhe krishterimi palian ngadhnjeu mbi atė
hebreo-krishter.
Njė
numėr shumė i madh punimesh tė botuara nė dhjetėvjetėshat
e fundit, tė bazuar nė zbulimet e kohės sonė, bėnė tė
mundur qė tė arrijmė deri te botėkuptimet bashkėkohore me tė
cilat lidhet emri i kardinal Danielit. Artikulli qė e ka botuar
nė dhjetor tė vitit 1967, nė revistėn "Etudes":
"Pikėpamje e re pėr periudhėn e krishterimit dhe tė
hebreo-krishterimit", duke huazuar punimet e mėhershme, ai
trazon historinė dhe na mundėson ta vendosim paraqitjen e
Ungjijve nė njė kontest shumė mė tė ndryshėm nga ai qė e
theksojnė raportet, qė janė destinuar pėr masat e gjera. Kėtu
mė poshtė do tė japim njė pėrmbledhje tė pikave thelbėsore
tė artikullit tė tij, me citate tė shumta:
Pas Jezusit, "njė grup i vogėl apostujsh" e formojnė
njė "sekt Hebre besnik ndaj rregullave dhe kultit tė
tempullit". Pėrsėri, kur kėsaj i shtohen edhe konvertitėt
e ardhur nga paganizmi, atyre u propozohet, nėse mund tė
thuhet, njė regjim i posaēėm: Koncili i Jeruzalemit, viti 49,
i liron nga synetia (rrethprerja)
dhe nga rregulllat Hebraike: "shumė hebreo-krishter
e refuzojnė kėtė koncesion". Ky grup ėshtė krejtėsisht
i ndarė nga Pali. Aq, mė tepėr lidhur mė paganėt qė iu
bashkuan krishterimit, Pali dhe hebreo-krishterėt kacafyten (incidenti
vitit 49 nė Antioki). "Pėr Palin, po edhe pėr hebrejtė
syneti, sabati dhe kulti i tempullit qė nga kjo kohė u bėnė
tė parėndėsishėm. Krishtėrimit iu desh tė lirohej nga pėrkatėsia
politiko-fetare hebraike nė mėnyrė qė tė hapej ndaj paganėve".
Pėr hebreo-krishterėt qė mbetėn "izraelit besnikė",
Pali ishte tradhėtar; dokumentet hebreo-krishtere e konsiderojnė
si "armik", duke e paditur pėr shkak "tė
dyftyrėsisė taktike", por "hebreo-krishterizmi deri nė
vitin 70 paraqet shumicėn e Kishės", kurse "Pali
mbeti i izoluar". Shef i bashkėsisė atėherė ishte
Jakovi, kushėriri i Jezusit. Me tė (nė fillim) ėshtė Pjetri
dhe Gjoni. "Jakovin mund ta konsiderojmė shtyllė tė
hebreo-krishterimit qė qėndroi vendosmėrisht i angazhuar nė
hebraizėm pėrkundėr krishtėrimit palian". Familja e
Jezusit zė vend tė madh nė kėtė kishė hebreo-krishtere tė
Jeruzalemit. "Trashėgimtari i Jakobit do tė jetė Simoni,
djali i Kleopasit, kushėri i Zotėrisė".
Kardinal Danieli kėtu citon shkrimet judeo-krishtere qė
shprehin pikėpamjen pėr Jezusin e kėsaj bashkėsie,
fillimisht tė formuar prej apostujve: Ungjijtė e hebrejve (sipas
njė bashkėsie judeo-krishtere nė Egjipt), Hipotipozat e
Klementit, Apokalipsi i Dytė i Jakovit, Ungjilli i Tomės24.
"Pa dyshim, me hebreo-krishterimin duhen lidhur pėrmendoret
mė tė lashta tė literaturės sė krishterė", tė cilėn
kardinal Danieli e pėrmend hollėsisht.
"Gjatė shekullit tė parė tė kishės, hebreo-krishterimi
nuk ėshtė dominues vetėm nė Jeruzalem dhe nė Palestinė.
Duket se misioni judeo-krishterė ėshtė zhvilluar gjithkund
para misionit tė Palit. Mu kjo shpjegon se si letrat e Palit
vazhdimisht aludojnė nė pėrleshje". Gjithandej do tė
hasen tė njėjtėt armiq, nė Galile, nė Korint, nė Kolosos,
nė Romė, nė Antioki.
Bregdeti siriano-palestinez, prej Gazės deri nė Antioki, ishte
judeo-krishter, "si e dėshmojnė Veprat e Apostujve dhe
shkrimet e Klementit". Lidhur me ekzistimin e
judeo-krishterėve nė Azinė e Vogėl dėshmojnė letrat e
Palit drejtuar Galatasve dhe Kolosianėve. Shkrimet e Papisė
njoftojnė mbi hebreo-krishterimin nė Frigji. Nė Greqi, letra
e parė e Palit drejtuar Korintasve mendon nė judeo-krishterėt,
posaēėrisht nė Apollosin. Roma ėshtė njė "qendėr e
rėndėsishme", sipas letrės sė Klementit dhe Bariut tė Hermasit.
Pėr Svetonin dhe Tacitin, tė krishterėt janė njė sekt Hebre.
Kardinal Danieli mendon se ungjėllizimi i parė i Afrikės ka
qenė hebreo-krishterimi. Me tė lidhen Ungjijtė e hebrejve dhe
shkrimet e Klementit tė Aleksandrisė.
Ėshtė me rėndėsi tepėr tė madhe tė dihen kėto fakte nė
mėnyrė qė tė kuptohet nė ē'atmosferė lufte ndėrmjet
bashkėsive janė shkruar Ungjijtė. Rregullimi i teksteve qė i
kemi sot, pas gjithė atyre pėrpunimeve, ka filluar tė bėhet
rreth vitit 70, nė epokėn kur dy bashkėsitė rivale janė nė
luftė e sipėr, kurse hebreo-krishterimi dominonte akoma. Por,
me luftėn hebreite tė vitit 70 dhe rėnien e Jeruzalemit,
gjendja do tė rrokulliset. Ja si e shpjegon kardinal Danieli
fundin:
"Pasi hebrejtė u diskredituan nė Mbretėri, tė krishterėt
pėrpiqen qė tė shkėputen nga ata. Tė krishterėt helenistė
do tė marrin iniciativėn: Pali do tė korrė fitore postmorte;
krishterimi sociologjikisht dhe politikisht do tė ndahet nga
judaizmi; ai do tė bėhet populli i tretė. Por, deri nė kohėn
e revoltės sė fundit hebreite, nė vitin 140,
hebreo-krishterimi do tė ketė dominim kulturor".
Prej vitit 70, nė periudhėn qė datohet para vitit 110, do tė
krijohen Ungjijtė: i Markut, i Mateut,i Lukės dhe i Gjonit25.
Ata nuk janė dokumentet e para krishtere tė shkruara: letrat e
Palit janė shumė mė tė vjetra se ata. Sipas O. Culmanit,
Pali nė vitin 50 e ka redigjuar letrėn e vet drejtuar
Selanikasve. Por ajo, pa dyshim, ka humbur disa vjet para se tė
pėrfundohej Ungjilli i Markut.
Figura mė e diskutueshme e krishterimit, tė cilėn familja e
Jezusit dhe apostujt qė qėndruan nė Jeruzalem bashkė me
Jakobin e konsideronin tradhėtar tė mendimeve tė Jezusit-
Pali, e ndėrtoi krishterimin nė dėm tė atyre qė Jezusi i
mblodhi rreth vetes pėr ta pėrhapur mėsimin e tij. Pasi nuk e
kishte njohur Jezusin e gjallė, ai arsyetoi legjitimitetin e
mendimit tė tij, duke pohuar se Jezusi i ėshtė paraqitur nė
rrugė pėr nė Damask. Ėshtė e lejueshme tė bėhet pyetja ēfarė
do tė ishte krishterimi pa Palin dhe mbi kėtė temė do tė
mund tė ndėrtoheshin shumė hipoteza. Por, sa i pėrket
Ungjijve, sikur mos tė egzistonte lufta ndėrmjet bashkėsive qė
u bė me pėrēarjen e Palit, do tė mund tė vinim bast se sot
nuk do t'i kishim shkrimet qė i kemi. Duke u paraqitur nė
periudhėn e luftės intenzive ndėrmjet dy bashkėsive, kėto
"shkrime luftarake", siē i cilėson R.P.
Kannengiesser, dolėn nga shumėsia e shkrimeve tė publikuara
mbi Jezusin, kur krishterimi i stilit palian ngadhėnjeu pėrfundimisht
dhe e pėrpiloi pėrmbledhjen e vet tė teksteve zyrtare, "Kanonin",
i cili i pėrjashtoi dhe i gjykoi si tė kundėrta me besimin e
vėrtetė tė gjitha dokumentat e tjera qė nuk ishin nė pėrputhje
me linjėn qė e kishte zgjedhur Kisha.
Edhe pse judeo-krishterėt nuk ishin bashkėsi me ndikim , pėr
ta dėgjohet akoma dhe flitet nėn shprehjen e pėrgjithshme
"tė hebraizmit". Kardinal Danieli kėshtu e evokon
fundin e tyre:
"Tė ndarė nga Kisha e Madhe, e cila gradualisht lirohet
prej prangave hebraike, ata shpejt do tė shkatėrrohen nė Perėndim,
por gjurmėt e tyre do tė mund tė ndiqen prej shekullit III
deri nė shekullin IV nė Lindje, sidomos nė Palestinė, Arabi,
Transjordani, Siri, Mesapotami. Disa do t'i absorbojė Islami, qė
pjesėrisht ėshtė trashėgimtarė; disa do tė lidhen me
ortodoksėt, duke e ruajtur pėrsėri bazėn e kulturės semite,
dhe diēka nga ata vazhdon tė jetojė nė Kishat e Etiopisė
dhe tė Kaldejes".
|