Ž
Ungjilli
i Gjonit apo thashethėma e Gjonit !
Ungjilli
sipas Gjonit konsiderohet tė jetė
i njohur pėr pėrmbajtjen e doktrinės sė mishėrimit tė
Zotit nė Jezusin e cila paraqitet qė nė fillim tė Ungjillit:
Nė
fillim ishte Fjala dhe Fjala ishte pranė Perėndisė, dhe Fjala
ishte Perėndi. (1:1)
Duke
vazhduar tutje:
Dhe
Fjala u bė mish dhe banoi ndėr ne; dhe ne soditėm lavdinė e
tij, si lavdia e tė vetėmlindurit prej Atit (1:14)
Fjalėt
e mėsipėrme i atribuohen ose i janė atribuar Gjonit dhe duke
qenė se Gjoni ishte njėri nga dishepujt e Isait (Jezusit), dėshirohet
me kėtė tė krijohet imazhi se nuk ishte Pali ai qė krijoi
doktrinėn e mishėrimit tė Perėndisė nė trup njeriu tek
Jezusi, por ishte Gjoni.
Ky
pohim do tė ishte i mbėshtetur po qe se Ungjilli sipas Gjonit
tė paktėn do tė ishte i ngjashėm dhe koherent sikur tre
ungjijt e parė. Sidoqoftė, Ungjilli sipas Gjonit vihet nė
dyshim dhe pasiguri nga vetė tė krishterėt. Njė numėr i
madh i tė krishterėve tė shekullit tė dytė e kanė mohuar
mundėsinė qė Gjoni ta ketė shkruar atė. Nė kohėt e
sotme autenticiteti i kėtij Ungjilli ėshtė bėrė qendėr e
debateve dhe mospajtimeve.
Ireneusi,
Origeni, Klementi dhe Euzebiusi ishin tė parėt qė ngritėn
pohimin se ky ungjill ishte vepėr e apostullit Gjon. Megjithatė,
nė atė kohė (254 pas Krishtit), njė grup i tė krishterėve
refuzuan qė ta pranojnė pohimin se Gjoni apostull e kishte
shkruar kėtė ungjill. Sipas Enciklopedisė Britanike, qėndrimi
i kėtij grupi ishte si vijon:
Njė
dėshmi pozitive pėr konkluzionin kritik nxirret nga ekzistenca
e njė grupi tė tė krishterėve tė Azisė sė Vogėl tė cilėt
rreth vitit 165 e mohuan qė ungjilli tė ishte shkruar nga
Gjoni, por pohuan se ishte vepėr e Cerintusit. Atribuimi ėshtė
padyshim i gabueshėm, por a do tė mundnin kėta tė krishterė,
tė cilėt ishin me numėr tė mjaftueshėm qė tė meritonin njė
diskutim tė gjatė nga Shėn Epifaniusi mė 374-377, dhe tė
cilėt mbėshtetnin ungjijt sinoptikė, tu kundėrvihen
guximshėm Gnostikėve dhe Montanistėve, dhe tė cilėt iu
shmangėn ēdo emėrtimi special
derisa Peshkopi ua vuri nofkėn Alogi (mohues iracional tė
Logos-Ungjillit); pra a do tė mundinin kėta nė njė vend tė
tillė dhe nė njė kohė tė tillė tė mbanin pikėpamje tė
tilla po qe se origjina apostolike e ungjillit do tė ishte e
pakontestueshme.
Se
ka fakte edhe brenda pėr brenda ungjillit se ai nuk ėshtė i
shkruar nga Gjoni ėshtė evidente. Sidoqoftė, autori i
Ungjillit sipas Gjonit duket tė ketė qenė padyshim teolog
Hebraik i cili ishte mjaftė mirė i familjarizuar me mendimet
dhe idetė hebraike. Siē duket nga Veprat e Apostujve 4:13,
dishepulli Gjon, bir i Zebedeut ishte i pashkolluar. Mirėpo
Ungjilli sipas Gjonit na e zbulon se autori i tij ishte thellėsisht
i mėsuar dhe i pėrkiste njė familjeje tė shquar. Pėrkundėr
kėsaj Gjoni (apostull) biri i Zebedeut kishte njė status tė
ulėt nga kėndvėshtrimi shoqėror. Pėrveē kėsaj, pėrmbajtja
dhe stili i Ungjillit sipas Gjonit nė mėnyrė radikale
ndryshon nga tė tre ungjijt e tjerė.
Personi
i parė i cili e pėrshkruajti ungjillin e katėrt si vepėr tė
Gjonit apostull, ishte Ireneusi, i cili, sipas shkollarėve
Kristianė nuk ėshtė i besueshėm dhe as qė ishte ekspert nė
fushėn e tė analizuarit kritik. Pėr arsye tė njėjta, njė
numėr i madh i shkollarėve kristianė nė kohėt e tanishme e
shohin kėtė ungjill si fabrikim dhe mendojnė se ai nuk do tė
duhej tė pėrfshihej krahas librave tė tjera tė Biblės.
Ata
shkollarė kristianė tė cilėt e konsiderojnė kėtė ungjill
si korrekt dhe tė cilėt duan qė ta mbrojnė nga akuzat pėr
fabrikim, janė virtualisht unanim se autori i Ungjillit tė katėrtė
nuk ka qenė Gjoni (biri i Zebedeut), por Gjoni i Vjetri. James
Mackinon shkruan:
Ka
shumė gjasa qė Ireneusi, saktėsia dhe mprehtėsia e tė cilit
nuk lėnė shumė pėr tu dėshiruar, e ka ngatėrruar atė (apostullin
Gjon) me njė Gjon tjetėr (Gjonin e Vjetėr) tė pėrmendur nga
Papiasi i Hierapolisit nė Azi, nė ēerekun e dytė tė
shekullit tė dytė, njėjtė edhe sikur me Profetin Gjon tė
Librit tė Zbulesės
Shkollari
i mirėnjohur kristian nga Pakistani, Barakatullah, shkruan:
Ne
kemi arritur nė konkluzionin se tė pohuarit se
Ungjilli sipas Gjonit ėshtė shkruar nga Gjoni biri i
Zebedeut, ėshtė i pasaktė
Barakatullah
tutje vazhdon:
E
vėrteta ėshtė se teologėt nuk janė tė vullnetshėm qė tė
pranojnė pa debat se ungjilli i katėrt ėshtė shkruar nga
Gjoni biri i Zebedeut. Dhe nė pėrgjithėsi, janė parė teori
pėr tė kundėrtėn.
Barakatullahu
nė librin e tij, ėshtė pėrpjekur qė nė detaje tė thella
ta vėrtetojė pohimin e tij se autor i Ungjillit tė katėrt
nuk ėshtė Gjoni biri i Zebedeut. Pėrse Barakatullahu, njė
shkollar kristian me besim tė madh do tė dėshironte ta rrėnjosė
dhe vėrtetojė kėtė fakt? Ai sēaron me fjalėt vijuese:
Ata
teologė tė cilėt besojnė se ungjilli i katėrtė ėshtė
shkruar nga Gjoni biri i Zebedeut- ata nė pėrgjithėsi nuk
pranojnė rėndėsinė historike tė kėtij ungjilli. Teoria e
tyre ėshtė se ungjilli i katėrt ėshtė pa ngjarje historike,
dhe se pėrmbajtja e tij i takon autorit i cili e vė atė nė
gojėn e Fjalėve tė Zotit.
Faktikisht,
atribuimi i ungjillit tė katėrt si vepėr e apostull Gjonit
birit tė Zebedeut, e sjell autenticitetin e tij nė rrezik
serioz. I nderuari mė sipėr ka tentuar qė tė tregojė se ky
ungjill ėshtė shkruar nga Gjoni i Vjetri. Hulumtimet e tij
indikojnė se Gjoni i Vjetri ishte gjithashtu nxėnės i Jezusit,
por nuk llogaritej midis dishepujve. Sipas kėsaj, Gjoni i Vjetri
ishte njė i ri dhe u nderua nga Jezusi nė ditėt e tij tė
fundit duke e pėrfshirė atė nė shoqėrinė e tij. Gjoni i
Vjetri ishte njė person i kulturuar dhe i mėsuar nė Dhjatėn
e Vjetėr. Ai i takonte njė familjeje tė shquar gjė qė
shprehet nė ungjillin e tij. Shumė tė krishterė nė pėrgjithėsi
e kanė pranuar kėtė konkluzion sot, gjė qė ka rezultuar nė
mohimin se Gjoni apostull,
biri i Zebedeut ėshtė autor i ungjillit tė katėrt.
Konkludimi
i mėsipėrm ėshtė pa ndonjė themel. Pėrveē mbrojtjes sė
origjinalitetit tė ungjillit tė Gjonit, nuk mund tė shihet
ndonjė arsyetim tjetėr. Pyetja qė akoma nuk ėshtė pėrgjegjur
ėshtė se a ishte Gjoni i Vjetri, pėrveē dymbėdhjetė
apostujve, njė nxėnės tjetėr i Jezusit.
Pėrse ai nuk ėshtė pėrmendur nga Marku, Luka dhe
Mateu nė ungjijt e tyre? Ungjilli i katėrt indikon se autori i
tij ka qenė nė kontakt shumė tė afėrt me Jezusin;
gjithashtu ai ka qenė shumė i dashur pėr Jezusin. Autori i
ungjillit tė katėrt e ka pėrdorur nė shumė vende shprehjen
apostulli tė cilin Jezusi e deshi. Nė fund, autori thotė
se kuptimi i asaj shprehjeje ėshtė vetė autori i ungjillit tė
katėrt.
[Shiko
pėr shembull 13:23 dhe 13 25]
Nuk
shihet njė afėrsi e tillė nga/pėr dishepujt tjerė, por ky
dishepull supozohet pra tė jetė dashur aq shumė nga Jezusi sa
qė ėshtė lejuar qė ti qėndrojė afėr dhe tė hajė me tė.
Kėshtuqė nėse Jezusi ishte aq i afėrt me tė (autorin), atėherė
pėrse autori nuk ėshtė pėrfshirė si dishepulli i trembėdhjetė?
Sa ėshtė racionale qė tė pranohet se Juda Iskarioti i njohur
si vjedhės (Gjoni 12:6) dhe i cili e tradhėtoi Jezusin dhe i
kurdisi Zotėriut tė tij (Jezusit) arrestimin (Luka 22:3), tė
konsiderohet midis dymbėdhjetė apostujve, ndėrsa nxėnėsi i
Jezusit (autori i ungjillit tė katėrt) i cili i paska qėndruar
aq afėr tė mos konsiderohet dishepull?
Tutje,
pėrse Marku, Mateu dhe Luka nė ungjijt e tyre, tė cilėt
sipas tė krishterėve pėrmbajnė pėrshkrim tė detajuar dhe
komplet tė jetės sė Jezusit, bile duke i pėrmendur edhe
personat e rėndomtė nė lidhje me Jezusin si Mari Magdalena
ose Marta lidhur me rastin e mushkės dhe Jezusit, dėshtojnė
totalisht qė tė japin ndonjė referencė sado tė largėt pėr
kėtė nxėnės tė supozuar tė Jezusit?
Po
qe se do tė kishte ekzistuar ndonjė apostull i quajtur Gjoni i
Vjetri, pėrveq apostull Gjonit birit tė Zebedeut, atėherė pėrse
autorėt e qė tė katėr ungjijve dėshtojnė qė tė sqarojnė
dallimin midis kėtyre dy Gjonave nė mėnyrė qė tė shmangen
konfuzionet? Midis dymbėdhjetė apostujve ne e dime se ishin DY
Jakobėr: 1) Jakobi biri i Zebedeut dhe 2) Jakobi biri i
Alfausit. Ngjashėm, ekzistonin dy persona me emrin Judė: 1)
Juda biri i Jakobit dhe 2) Juda Iskarioti. Autorėt e ungjijve e
kanė tėrhequr shumė mirė dallimin midis kėtyre duke i pėrmendur
ata ndaras nė mėnyrė qė tė shmangin mėdyshjet. (Shiko pėr
shembull tek Mateu 10:6, Luka 6:14, Veprat 1:13). Kėshtuqė, nėse
do tė ekzistonin midis apostujve tė Jezusit dy persona me
emrin Gjon, atėherė pėrse autorėt e Ungjijve nuk e kanė
larguar konfuzionin ashtu siē kanė bėrė nė rastin e dy
Jakobėrve dhe dy Judave?
Tutje,
nėse do tė ekzistonte apostulli i Jezusit i quajtur Gjoni i
Vjetri, atėherė ku shkoi ai pas ngritjes sė Jezusit? Pėrpjekjet
dhe aktivitetet e apostujve tė Jezusit pas largimit tė kėtij
tė fundit janė pėrshkruar nė detaje nė librin biblik tė
quajtur Veprat e Apostujve. Por nuk pėrmendet kurrfarė Gjoni i
Vjetri. Nuk mund tė supozohet apo tė thuhet se ai (Gjoni i
Vjetri) vdiq menjėherė pas ngritjes sė Jezusit, pasi qė
Ungjilli sipas Gjonit ėshtė shkruar shumė kohė pas Jezusit.
Ėshtė thenė aty pastaj se ai dishepull nuk do tė vdiste
(21:23), kėshtuqė tė gjithė teologėt kristianė tė cilėt
e konsiderojnė Gjonin e Vjetėr tė ndarė nga apostull Gjoni
biri i Zebedeut, janė tė mendimit se Gjoni i Vjetri mbeti
gjallė pėr njė periudhė tė caktuar pas Jezusit, deri nė atė
masė qė Polikarpi tė bėhet nxėnės i tij. Janė tė
pamohueshme faktet se Gjoni i Vjetri nuk ishte apostull i
Jezusit. Vargu nga fundi i Ungjillit tė Gjonit thotė se:
Ky
ėshtė dishepulli qė dėshmon pėr kėto gjėra dhe qė ka
shkruar kėto gjėra; dhe ne dimė se dėshmia e tij ėshtė e vėrtetė.
(21:24)
Le
ta kemi parasysh kėtu faktin se shumica e shkollarėve kristianė
besojnė se vargu i mėsipėrm ėshtė shtesė e mėvonshme dhe
se nuk ėshtė e shkruar nga autori i Ungjillit tė Gjonit.
Westcott, komentues i njohur i Biblės, i cili ėshtė shumė i
vėmendshėm dhe i kujdesshėm gjatė tė kritikuarit tė Biblės,
lidhur me kėtė qėshtje thotė:
Qė
tė dy vargjet duket tė jenė shėnime tė ndara bashkangjitur
ungjillit para publikimit tė tij. Forma e vargut 24 ballafaquar
me vargun 35 nga kapitulli 19 tregon bindshėm se ky nuk ėshtė
dėshmi e ungjilltarit. Fjalėt janė shtuar mbase nga tė
vjetrit Efesianė, tė cilėve u ėshtė dhėnė rrėfimi
paraprak nė mėnyrė gojore dhe tė shkruar
Ky
qėndrim mbėshtetet nga autori i mirėnjohur bashkėkohor,
peshkopi Gore, dhe kjo ėshtė arsyeja pse kėto dy vargje janė
tė dyshimta duke pasur paraysh rrethanat manipuluese tė tyre nė
Codex Sinaiticus. Kėshtuqė nuk mund tė thuhet se autori i kėtyre
vargjeve ėshtė apostulli i Jezusit.
Ėshtė
e qartė pa kurrfarė dyshimi se autor i Ungjillit tė katėrt
nuk ėshtė as apostulli Gjon biri i Zebedeut e as Gjoni i
Vjetri apo kushdoqoftė tjetėr nga apostujt e Jezuit. Duke
pasur parasysh faktet e mėsipėrme, shihet se autori i
Ungjillit tė katėrt ka qenė peson i cili ka jetuar shumė mė
vonė se apostujt e Jezusit dhe i cili e kishte fituar njohurinė
e tij nėn mbikėqyrjen e Palin dhe nxėnėsve tė tij. Sipas
Westcott, nė mėnyrė qė ungjilli i katėrt ti mvishet
Gjonit apostull, birit tė Zebedeut, janė shtuar disa sentenca
tė cilat pėrfshijnė pėrvojėn personale tė autorit, me qėndrimin
pėr tė kundėrshtuar argumentet e disa sekteve gnostike tė
asaj kohe tė cilat mohonin hyjnueshmėrinė e Jezusit. Ėshtė
e pakundėrshtueshme nė botėn akademike se ndryshimet dhe
modifikimet e Biblės ishin tė rėndomta dhe tė vazhdueshme nė
mėnyrė qė tė debatojnė sektet kundėrshtare tė kohės.
Profesor Streeter, shkollar i njohur modern kristian nė librin
e tij nė mėnyrėn mė tė qartė qė ėshtė e mundur e tregon kėtė:
Nė
ungjillin e katėrt ne gjejmė njė shtesė tekstit e panjohur pėr
autorin origjinal, e cila jepė njė deklaratė definitive rreth
autorėsisė, por a nuk ėshtė mė e mundshme qė kjo tė jetė
shtuar nė ndonjė kohė tė mėvonshme, mbase gjithashtu nė
ndonjė lokalitet tjetėr dhe ka pasur pėr qėllim qė tė
formojė pikėpamje rreth autorėsisė sė librit nga e cila pikėpamje
shmangeshin persona tė caktuar nė atė vend dhe kohė? Dhe se
njė mospajtueshmėri e tillė ekzistonte nė shekullin e dytė
do ta shohim shumė shpejtė. Kėshtuqė nga kjo,
fjalėt ky ėshtė dishepulli i cili i ka shkruar kėto
gjėra duhet tė interpretohet si tentim pėr tė qetėsuar qėshtjen
e diskutueshme, dhe ėshtė
kėshtu njė fakt shtesė i ekzistencės sė dyshimeve
lidhur me autorėsinė e Ungjillit
Nga
kjo del se nuk ėshtė pėr tu ēuditur qė nėn rrethana tė
tilla ungjilli i katėrt dhe letrat e Gjonit janė shkruar nga
ndonjė nxėnės i Palit, dhe mė vonė njerėzit bėnė
ndryshime pėr tė vendosur besimin se autori i ungjillit tė
katėrt e ka takuar personalisht Jezuin dhe se ka qenė nė shoqėrinė
e tij, gjėra tė cilat nuk janė tė vėrteta.
Duke
pasur parasysh qasjen e pėrgjithshme nė atė kohė, ky
konkluzion duket tė jetė i vėrtetė. Sipas pikėpamjes
kristiane ungjilli i katėrt mund tė jetė shkruar nga Gjoni i
Vjetri, por ai nuk ishte apostull i Jezuit. Duke adoptuar pikėpamjet
e profesorit Streeter, autor i ungjillit tė katėrt ishte Gjoni
i Vjetri por:
Gjoni
i Vjetri ėshtė pėrshkruar nga Papiasi si dishepull i Zotėriutdhe
nga Polikarpi si ai qė e ka parė Zotėriun. Por
nuk mund tė supozojmė se ai ka bėrė diēka mė tepėr se sa
qė e ka parė Atė, i sjellur mbase si njė ēun dymbėdhjetė
vjeēar nė Jeruzalem nga i ati i tij nė pelegrinazhin e Pashkėve.
Dhe ai mund tė ketė qenė midis turmės qė ka shikuar kryqėzimin,
dhe njerėzit nė atė kohė nuk ishin mjaft tė kujdesshėm qė
tė mbanin fėmijėt larg kėtyre gjėrave. Nė kėtė rast,
rreth vitit 95 pas Krishtit ai do tė ketė mbėrrirė moshėn
77 vjeēare. Letra e parė e Gjonit ėshtė shkruar
definitivisht nga dikush nė moshė tė shtyrė, i cili shumė
natyrshėm do tė kalonte nga pėrdorimi i frazės vėllezėr
nė fėmijtė e mi tė vegjėl nė paragrafin e njėjtė (IJN
III 13 dhe 18). Kjo frazė e fundit vėshtirė tė jetė shkruar
nga dikush nė moshėn nėn shtatėdhjetė vjeēare
Kėshtuqė
nuk ka ndonjė vėshtirėsi nė supozimin se Gjoni i Vjetri ka
shkruar Ungjillin e katėrt rreth vitit 90-95 pas Krishtit nė
moshėn shtatėdhjetė vjeēare ose mė shumė.
Konkluzion
Misionarėt
dhe evangjelistėt kristianė dėshpėrueshėm tentojnė ta
ruajnė ungjillin e katėrt nga tė deklaruarit si tė krijuar.
Por nėse shmangim tentimet e pasuksesshme tė tė arsyetuarit
dhe e pranojmė teorinė ashtu siē ėshtė, konkluzionet e mėposhtme
janė tė pashmangshme.
-
Autori
i ungjillit tė katėrt NUK ĖSHTĖ Gjoni apostull, biri i
Zebedeut, por Gjoni i Vjetri.
-
Gjoni
i Vjetri NUK ishte apostull i Jezuit.
-
Gjoni
i Vjetri e kishte parė njė here Jezusin kur i kishte 12
vjetė, por NUK pati ndonjė rast ti shėrbente Jezusit
apo tė dėgjonte mėsimet e tij.
-
Gjoni
i Vjetri e kishte parė mbase Jezusin nė tentimin e kryqėzimit
tė supozuar.
-
Ai
NUK ishte banor i Jeruzalemit por vinte nga regjioni Jugor i
Kanaanit.
-
Pas
Jezusit dhe deri nė vitin 95 nuk ka ASNJĖ shėnim pėr atė
se ku mund tė kishte jetuar ai. Dhe prej kujt i kishte mare
njohuritė! Me kė ishte shoqėruar! Dhe ēfarė relacione
kishte ai me apostujt e Jezuit!
-
Nė
vitin 95 pas Krishtit ose aty pėrafėrsisht, nė moshėn 70
+ vjeēare ai shkroi ungjillin e Gjonit ku pėr here tė parė
pėrmendet doktrina e inkarnimit.
-
Mė
vonė, u bė njė shtesė nė fund tė Ungjillit e cila
indikonte gjoja se autor i Ungjillit ishte Gjoni biri i
Zebedeut ose ndonjė apostull i dashur i Jezuit.
Konkluzionet
e mėsipėrme nuk janė rezultat i tė arsyetuarit tė Muslimanėve,
por janė pikėpamje tė teologėve kristianė nė mėnyrė qė
tė ruhet Ungjilli i katėrt nga tė deklaruarit si i krijuar.
Konkluzionet e mėsipėrme do tė na qojnė pashmangshėm nė
faktet e padiskutueshme tė cituara mė poshtė:
(a)
Doktrina e inkarnimit, apo mishėrimit tė Zotit nė
trupin e Jezusit nuk mund ti pėrshkruhet as Jezusit e as dikuj
nga apostujt e tij.
(b)
Personi i cili vetėm e kishte parė Jezusin nė moshėn
12 vjeēare por nuk kishte marrė ndonjė dituri nga ai,
fillimisht e shkroi kėtė doktrinė pas ngritjes sė Jezusit.
(c)
Personi qė e ka paraqitur kėtė doktrinė ėshtė i
panjohur pėr ne, me pėrjashtim tė shkrimeve tė tij; konditat
dhe situatat e tij janė tė panjohura.
(d)
Ēfarė personi ishte ai? Ēfarė ishin besimet e tij? Si
erdhi ai deri tek ajo doktrinė? Ēfarė ishte marėdhėnia e
tij me apostujt?
(e)
Kjo doktrinė e inkarnimit u krijua apo u shtua nė Bibėl
rreth vitit 95 pas Krishtit kur ai i kishte rreth 70 vjetė dhe
28 vite pas vdekjes sė Palit.
(f)
Duke qenė se Pali kishte vdekur para tij dhe se nė
letrat e tij ai kishte aluduar nė inkarnimin, del se personi qė
e ka parashtruar doktrinėn e inkarnimit nuk ishte Gjoni i
Vjetri por Pali.
Dhe
nė fund mos tė harrojmė faktin se asnjė thėnie e Jezusit
nuk e mbėshtetė doktrinėn e inkarnimit e as qė ėshtė pėrkrahur
kjo doktrinė nga dishepujt e tij.
|