Babizmi
dhe Behaizmi
Nexhat
Ibrahimi
1)
Babizmi
Formimi i
babizmit
Ndonėse babizmi dhe behaizmi nuk kanė ndonjė interes
tė veēantė pėr viset tona, megjithatė, epoka e informimit
global, epoka e internetit, por edhe lėvizshmėria e madhe e
njerėzve, mallėrave dhe informatave i ka bėrė kėto dy sekte
tė afėrta edhe pėr interesin tonė shkencor dhe praktik. Pėr
kėtė arsye, shtrohet domosdoshmėria ti njohim shkurtimisht
qė ti vlerėsojmė mė drejtė.
Babizmi
ėshtė me prejardhje shiite, qė rrjedh nga sekti shejhizėm,
dhe shpreh idetė e reformacionit aristokratik, i cili u lind
nė mesin e varfanjakėve dhe fshatarėve tė Iranit nė fund
tė shekullit XIX.
Fjalori i Ri Katolik babizmin
e pėrkufizon si emėr i sektit ose i sistemit religjioz,
politik dhe social tė formuar nė
Shiraz
, Persi nė vitin 1844 nga Mirza Ali Muhammed, i cili mori
nofkėn Babud-din
(dera e fesė). Ky
ėshtė muhamedanizėm panteistik i cili ėshtė zhvilluar nga
domethėniet e sigurta tė islamit, i ngjyrosur me gnosticizėm,
budizėm dhe judaizėm. Ai ka inkurajuar monogaminė dhe
abstenimin nga alkoholi dhe ka ndaluar asketizmin, lypsėrinė
dhe konkubizmin.
Fjalorėt modern Babizmin
e pėrkufizojnė si doktrinė e sektit modern religjioz
panteistik nė Persi, tė cilin e formoi, rreth vitit 1844,
Mirza Mohammed Ibn Rabhik (1820-1850). Ai mori titullin Babud-din
(Dera e fesė). Ata janė pėrzierje e elementeve muhamedaniste,
kristianiste, judaiste dhe persiane ....
Themelues i babizmit ėshtė Sejjid Ali Muhammed
Esh-Shirazi (1820-1852).
Babai i tij, Mirza Riza ishte tregtar, por vdiq qysh nė
fėmijėrinė e tij. Mbikqyrjen e mori daja i tij. Nė moshėn 6
vjeēare ai e dėrgoi Ali Muhammedin nė shkollėn e njėrit
prej nxėnėsve tė Kadhim Rushtit nė
Shiraz
.
Pas njė kohe e lėshoi shkollėn dhe vazhdoi tė merret me
tregti, sė pari nė bashkėpunmim me dajėn e mė vonė i
pavarur. Nė
moshėn 17 vjeēare iu kthye mėsimit tė veprave sufiste,
spiritualiste dhe veprave tjera batinite.
Nė moshėn 22 vjeēare u martua dhe nga kjo martesė kishte
njė djal me emrin Ahmed, i cili vdiq qysh nė foshnjėri.
Krahas tregtisė mėsonte dituritė e ndryshme. Bėri edhe ca
udhėtime nėpėr qytete e qendra tė ndryshme dhe pastaj u
kthye nė ligjėratat e Kadhimit. Mirėpo, shumė nxėnės tė
pranishėm reaguan duke i vlerėsuar fjalėt e Ali Muhammedit si
renegatje.
Mė 23 mars 1844, Esh-Shirazi, nė moshėn e tij 25 vjeēare,
shpalli se ėshtė pėrfaqėsues i predikuesit (bab) tė imamit
tė pritur:
E kam parė kokėn e Husejnit kokėn e shehidit mė tė
zgjedhur tė varur pėr njė dru se si prej tij rrjedh
gjakė me bollėk. Iu afrova drurit ... e kapa me dorė gjakun e
tij dhe ... Kur u zgjova ndjeva se shpirti i Zotit
ėshtė nė mua dhe se plotėsisht ka dominuar trupin tim. Zemra
ime u gėzua me praninė e Zotit nė mua .... Nuk vonoi dhe
ky sekt erdhi nė konflikt me duodecimalizmin zyrtar nė
Iran
. Sunduesit iranian ishin tė vendosur qė ky sekt tė pengohet
nė zhvillimin e tij. Meqė Ali Muhammed ishte i luhatshėm, e
nėn presionin politik, ai publikisht hoqi dorė nga mėsimet e
tij dhe u pendua nė njė xhami tė Shirazit. Mirėpo, pas njė
kohe, nėn ndikimin dhe rekomandimin e disa shokėve tė tij, ai
sėrish u vu nė krye tė babizmit.
Doktrina e
babizmit
Bab-i la
literaturė tė shumtė. Mirėpo, vepra e tij kryesore ėshtė Bejan,
e cila nė versionin arabisht dhe persisht ofron esencėn e
doktrinės.
Pėrkundėr sqarimeve tė shumta, nuk ėshtė e qartė a
e ka konsideruar vetveten vetėm bab
tė imamit tė dymbėdhjetė, si komentues i vetėm i autorizuar
i mendimit tė tij apo edhe mehdi
apo meqė cikli pejgamberik ka pėrfunduar me Muhammedin a.s.,
ky do ta fillojė ciklin e ri pejgamberik.
Nė doktrinėn e babizmit ka shumė ide interne ekstreme
shiite dhe sufiste, por edhe eksterne ekstreme kristiane,
judaiste, zaratustriste dhe fetė tjera.
Sipas tij, Zoti ėshtė i pakognitueshėm nė thelbin e vet,
ėshtė krijues i botės dhe materies tė cilat janė tė
paracaktuara pėr shkatėrrim dhe vdekje. Sipas tij, ligji qė
ia ka sjell Babi njerėzimit i ka abroguar disa mėsime tė
Muhammedit a.s., janė abroguar namazet pėrveē tė xhenazes, u
hoqėn rregullat e detyrueshme tė pastrimit, por pastrimin e
rekomanduan, ndėrruan kalendarin nė 19 muaj dhe 19 ditė nė
muaj etj..
Doktrina e Babizmit ishte para sė gjithash me karakter
eskatologjik dhe predikonte se do tė lajmėrohet personi
nėpėrmjet tė cilit Zoti do tė manifestohet, cilėsi
kėtė tė cilėn mė vonė e pėrvetėsoi behaisti Sejid Husein
Ali Nuri.
Shtėpia e babit dhe vendet nė tė cilat ai ishte
ngujuar janė shndėrruar nė vende tė shenjta pėr pelegrinim.
U ruajtė dėnimi ndaj alkoholit, kurse dėnimet
pėrgjithėsisht u zbutėn krahasuar me islamin.
Ndėr angazhimet e shumta doktrinare tė babizmit ishte
shformimi i familjes, ndaj edhe nėn ndikimin e Zirin Taxh,
proklamuan ndryshime tė shumta. Ajo deklaroi se e veja duhet
tė gjejė burrė tė ri pas 95 ditėve. Zgjatja e kėtyre
ditėve sipas tyre ėshtė shkelje e fesė sė re. Burri
mund tė mbajė zi pr gruan 90 ditė, e pas kėsaj dite duhet
tė gjejė grua pėr veti.
Fėmija femėr duhet tė martohet nė vitin 1 11. Nėse
burri nuk pajtohet me gruan mund tė divorcohen 19 herė.
Babistėt si
kolaboracionist tė kolonialistėve
Perėndimi e konsideronte lėvizjes babiste si
revolucionare, kurse liderėt i saj heronj. Edhe Gold Ziheri e
lavdėron Ali Muhammedin Bab-in
si heroj. Rusia cariste jo vetėm qė i simpatizonte babistėt,
por edhe i ndihmonte me bollėk me para dhe armė. Qeveria ruse,
nėpėrmjet njeriut tė saj me emrin isa, vuri kontakt me
babistėt. Ky fliste persisht, ecte me xhube dhe ahmedije dhe
shtirej si musliman i madh. Madje e fitoi edhe simpatinė e
shahut. Me njė rast, kur Ali Muhammedi ishte nė rrezik tė
kapej dhe tė ekzekutohej, atė e fshehi nė shtėpi tė tij
njė tjetėr njeri i Rusisė cariste, me emrin Menoxher Han.
Rusia madje pėrdori edhe autoritetin e konzullatit rus pėr ta
shpėtuar atė, por nuk pati sukses dhe Ali Muhammedi u
ekzekutua.
Pėrhapja dhe
shtrirja
Pėrndjekjet u intensifikuan sidomos pas vitit 1848, kur
babistėt nė Horasan mė 1848 mbajtėn kongresin ku u shpall
ndarja nga islami dhe abrogimi i tė drejtės sė sheriatit
filluan pėrndjekjet dhe ekzekutimet e shumta.
Sejid Ali Muhamed me
pasuesit e tij u ndoqėn, u burgosėn dhe pas gjashtė vjet
burgu, nė korrik tė vitit 1850, nė
Tabriz
, vetė Babi u dėnua me pushkatim.
Simpatizuesit e tij u larguan, burgosėn, e disa u pushktanuan
dhe u dogjen. Shtrirja e tyre ishte sidomos nė
Iran
, Irak dhe Turqi.
Aktualisht, sipas Enciklopedisė
sė Orientit, babistė sot ka nė
Uzbekistan
dhe numri i tyre ėshtė tejet i vogėl.
2)
Behaizmi
Formimi i behaizmit
Behaizmi ėshtė degė e lėvizjes babiste persiane. Bab-i
(dera, me ndikim nga imamizmi shiit, i cili ėshtė lideri i
zgjedhur nga Zoti), i cili vdiq mė 1850, mėson se ai ėshtė
zėvendėsim pėr Muhammedin dhe shpall fenė e re. Mirėpo, pas
vdekjes sė tij, ēėshtja e trashėgimtarit tė tij rezultoi me
paraqitjen e behaizmit, njėrin nga nxėnėsit e tij ėshtė i
njohur deri nė vitin 1850, me emrin Mirza Husejn Ali Nuri,
respektivisht me nofkėn Behaullah
(1817-1892), i cili sipas tyre ėshtė trashėgimtar direkt i
Muhammedit a.s..
Babai i tij ishte nėpunės, kurse ky u edukua nė Teheran me
vėllezėrit e vet. Shoqėrohej me sufitė dhe ndiqte babistėt.
Meqė ky tentoi tė bėjė atentat ndaj Nasirudin Shahut mė
1852, u
burgos
, por me intervenimin e qeverisė ruse, ai u lirua dhe u
internua nė Irak.
Pas daljes nga burgu, nė kontakt me njė grup ēifutėsh,
hartoi programin pėr rrėnimin e shoqėrisė muslimane. Mirėpo,
pasi qė numri i simpatizuesve rritej nė Bagdad dhe Sulejmani,
ku e lejoi tė qėndrojė perandoria osmane,
Persia
kėrkoi nga Turqia qė ta largojė. Mirėpo, para se tė
largohej nga Bagdadi, Behaullahu mė 1863, nė njė kopsht,
shpalli se ky ėshtė ai pėr tė cilin Bab-i
ka paralajmėruar se do tė vijė dhe tė cilit ia bėri detyrim
ta pėrmbarojė misionin e tij.
Fillimisht misionin e filloi me anėtarėt e familjes dhe me
njė numėr tė vogėl pasuesish. Ndonėse pati probleme me tė
vėllain rreth trashėgimisė (behaitėt e tij kundėr
ezelitėve tė vėllait Subhulezel), megjithatė, vazhdoi tė
dominojė.
Duke parė rrezikun nga lėvizjet e tyre, perandoria osmane nė
vitin 1868 i ndau nė dy grupe dhe njėrin e dėrgoi nė Akra
nė Palestinė kurse tjetrin nė
Famagusta
nė Qipro.
Behaullahu qė u vendos nė Akra, vdiq nė vitin 1892 nga
sėmundja e etheve, kurse la pas vetes, sipas tyre, librin e
shenjtė, Kitabul-akdas.
Pas vdekjes sė tij, e zėvendėsoi djali i tij i vjetėr Abbas
efendi, i cili pas daljes nga burgu mė 1908, filloi tė
zhvillojė aktivitet tė ngjeshur mė shumė nė Evropė dhe
Amerikė e mė pak nė vendet islame. Nė vitin 1920 qeveria
angleze e emėroi pėr kalorės tė perandorisė angleze. Vdiq
nė vitin 1921. Pas vetes la njė numėr veprash nė arabishte
dhe persishte. Disa vepra janė pėrkthyer edhe nė gjuhėt
evropiane.
Doktrina behaiste
Behaizmi ėshtė sekt sinkretik nga disa religjione. Disa
mendojnė se doktrina e bab-it
nė babizėm dhe behaizėm ėshtė i ndikuar nga imamizmi.
Hulumtimet e shkrimeve behaiste tregojnė se behaizmi sipas
karakterit tė vet para sė gjithash ėshtė praktik dhe i
kushton mė tepėr rėndėsi doktrinės etike dhe sociale se sa
spekulimeve teologjike dhe metafizike. Kjo thonė analistėt
ėshtė edhe dallimi kryesor nga babizmi.
Kurse disa perėndimorė, duke analizuar krahasimtarisht,
paraqitjen e behaizmit si fe tė pavarur dhe shkėputjen e tij
nga gjiri islam, e krahasojnė me shkėputjen e kristianizmit
nga judiazmi apo me shkėputjen e buduzmit nga hinduizmi.
Analizat tregojnė se dallojnė edhe krahu iranian i
behaizmit, i cili ka ruajtur frymėn zanafillore dhe krahu
perėndimor, i cili ėshtė i preokupuar me aspektin etik dhe
social.
Sipas tyre historia e njerėzimit zhvillohet nė cikle.
Cikli i parė ka filluar para 6000 vitesh me Adamin, kurse
pasues tė tij janė edhe Musa,
Krishna
, Buddha, Zaratustra, Isa dhe Muhamedi. I fundit dhe mė i
rėndėsishmi ėshtė vetė ai, Behaullahu, kurse tė tjerėt
tek do tė vijnė.
Behaistėt besojnė nė ringjalljen shpirtėrore, kurse
parajsa dhe skėterra nuk pėrshkruhen hollėsisht dhe paraqesin
vetėm simbole tė pėrparimit tė njeriut ose stagnimit -
nė mbretėrinė shpirtėrore.
Behaullahu e konsideron veten pėrmbushje tė premtimit
nga tė gjitha religjionet mbi ripėrtritėsin e botės. Sipas
tij, Behaullahu ka ardhur ti eliminojė gabimet dhe
mosmarrėveshjet e religjioneve tė hershme dhe tė konstituojė
mbretėrinė e Zotit qė ėshtė synim i tė gjitha
religjionevedhe
personalisht ky paraqet realizimin e premtimit tė Bab-it,
ai nėpėrmjet tė tė cilit do tė manifestohet Zoti.
Sipas fjalėve tė tyre, etika behaiste nuk kufizohet
vetėm nė anėtarėt e grupit, por ėshtė e hapur pėr tė
gjithė. Luftojnė pėr paqė nė botė si dhe pėr zgjidhjen e
tė gjitha problemeve shoqėrore dhe arritjen e barabarėsisė
racore.
Unitetin e njerėzisė do ta sjell providenca e Zotit e shpallur
Behaullahut.
Behaistėt janė aktiv nė tėrė botėn, sidomos nė projekte
sociale dhe ekonomike. Ata kanė status kėshillues nė United
Nations Economic and Social Council (ECOSOC) dhe nė United
Natinos Childrens Fund UNICEF,
kurse bashkėpunojnė me U.N. Ofice of Public Information etj.
Organizimi
Organizimi i bashkėsisė fetare zė fill nė Kėshillat
Shpirtėrore Lokale dhe Kuvendet Shpirtėrore Nacionale
anėtarėt e tė cilave i zgjedhin tė gjithė besimtarėt;
trupi mė i lartė, Kuvendi Botėror Shpirtėror quhet Shtėpia
Botėrore e Drejtėsisė.
Ėshtė interesante se nė aspektin organizativ tė
behaistėve nuk ka klerikė, edhe pse nė shumė vende janė
ngritur tempuj, sikur qė janė mė i madhi nė Vilmet, Ilionis,
Los Angjeles, Ēikago (e formuar mė 1894 nga siriani Ibrahim
Hajrullah, e disa thonė se ėshtė greko-katolik) pranė
liqenit Miēigen.
Shumica e takimeve tė behaistėve bėhen nėpėr shtėpi
individuale, nė qendrat lokale tė tyre apo tė me qira.
Shkrimet e
shenjta
Shkrimet e shenjta behaiste pėrbėhen nga shkrimet e
themeluesve dhe tė pasardhėsve tė tyre. Shumica e veprave tė
tyre janė tė shkruara nė persishte, por disa janė edhe nė
arabishte dhe ato tė fundit nė anglishte. Behaullahu ka
shkruar disa vepra, por mė e njohur Kitabul-
Akdas. Vepra tė shenjta janė edhe: Kitabul-ikan,
Heft vadi, El-Kelimat
el-Meknuna. Veprat e Bab-it,
sikur edhe tė gjitha veprat tjera tė shenjta janė tejkaluar
me veprat e Behaullahut. Tė gjitha shkrimet e tij quhen tė
shenjta, por mund tė interpretohen jotekstualisht. I autorizuar
pėr komentimin e veprave tė tij nga ai ishte caktuar djali i
tij dhe kėshtu me radhė. Sot, literatura e tyre nuk mendohet e
shenjtė dhe komentohet nė dritėn e rrethanave tė reja.
Pėrndjekja e
behaizmit
Qysh nga fillimi i paraqitjes, behaizmi ėshtė
pėrndjekur nė Lindjen e mesme, e sidomos nė
Iran
. Shahu i fundit, Reza Pahlavi, i shpall qytetarė tė rendit
tė dytė.
Nė vitin 1921-1922 kemi pėrndjekjen e tyre sistematike,
duke i arrestuar, pėrndjekur, konfiskuar pasurinė dhe duke i
mbyllur qendrat e tyre. Madje edhe martesat e tyre u shpallėn
tė pavlefshme, kurse fėmijėt jashtėmartesorė. Nga viti 1932
nė Teheran janė mbyllur shkollat behaiste. Kėto aksione
vazhduan edhe gjatė viteve tė mėvonshme, mė 1941, 1951, nė
vitet e 70-ta etj.
Ndonėse fillimin e kishin brenda islamit, ata pohojnė
se janė religjion i pavarur. Kėshtu qė opininoni musliman i
mendon si lėvizje joislame. Nė vitin 1925 nė qytetin Bab
gjyqi i qytetit shpalli se behaistėt janė ndarė nga islami.
Po
kėtė e bėri edhe muftiu i madh i Egjiptit nė vitin 1939.
Edhe disa asociacione fetare nė Egjipt e gjetkė e shpallėn
lėvizjen behaiste jo vetėm si fe joqiellore, por as fe
pėrgjithėsisht, por vetėm pikėpamje me synim tė
shkatėrrimit tė islamit, tė krijimit tė konfuzionit dhe
mosbesimit nė mesin e muslimanėve.
Liga Islame nė Meke qortoi para dy dekadash se
behaistėt nėpėr tėrė botėn po tubojnė mjete materiale dhe
ia dėrgojnė hebraikėve. Si kundėrvlerė, Lėvizja Botėrore
e hebraikėve ka ndihmuar por edhe sot ndihmnon behaistėt,
kurse Lėvizja Botėrore Cioniste nė behaistėt shihte aleatėt
e vet. Nė fund tė fund kėtė e shpjegon fakti se qendra e
behaizmit sot ėshtė
Haifa
, qytet nė Izrael.
Edhe pse behaizmi kishte pika takuese me islamin:
sunizmin dhe shiizmin, nė problematikė, nė hierarki, e
herė-herė edhe nė disa zgjidhje, megjithatė kėta e
mendojnė kėtė sekt tė papranueshėm nė tėrėsi dhe e
refuzuan si sekt heretikė.
Pėrhapja dhe
shtrirja
Behaizmi fillimisht kishte pak simpatizues, por pas
vdekjes sė Behaullahut nė
1921 nė qytetin Haifa nė Izrael
dhe varrosjes sė tij pėrskaj Bab-it, trupi i tė cilit ėshtė
transferuar nė kodrėn Karmel, filloi tė rritet numri i tyre.
Nė fund tė shekullit XX mendohet se lėvizja behaite kishte
mė tepėr se 70 mijė qendra nėpėr vende tė ndryshme tė
botės. Pėrhapja e behaizmit jashta Lindjes sė mesme ishte
meritė kryesore e Abdulbehaut, trashėgimtarit tė Behaullahut.
Ai mė 1908, pas ardhjes nė sundim tė Turqve tė Rinj, u lirua
nga burgu turk dhe mė pastaj bėri disa udhėtime nė Egjipt,
Evropė dhe Amerikė. Ēdokund formonte degė tė lėvizjes.
Qendrat kryesore tė tyre sot janė nė Azinė jugperėndimore,
por qendra ekzistojnė edhe nė Evropė (Londėr, Frankfurt etj.),
Afrikė (Adis Abeba nė Etiopi, Kumbala nė Ugandė, Lusaka nė
Zambi, Johanesburgu nė Afrikėn Jugore etj.) dhe Amerikėn
veriore (Ēikago etj.) e jugore.
Nė vitin 1963 kanė bėrė edhe ndryshime tė tjera nė
organizimin e brendshėm.
|