KAPITULLI 5

5.INDEKSET DHE TREGEUSIT E TJERE EKONOMIK

 

Per studimin e dinamikes se dukurive te ndryshme dhe krahasimin ne mes tyre per doren me se shumti treguesit relative qe quhen indekse. Permes indekseve behet krahasimi I te dhenave te periudhave te ndryshme kohore dhe I dukurive te ngjajshme statistikore.

Indekset shprehin raportin e niveleve te caktuara te nje dukurie ne periudha te ndryshme kohore. Idekset pra pasi shprehin raportin ne mes te dy madhesive athere ato jane madheis relative qe shprehen ne perqindje zakonisht. Indekset e te thejshta jane indekset individuale mirepo kemi edhe indekse aggregate.

Indekset individiuale-jane tregues relative qe paraqesin raportin ne mes te dy madhesive individuale te dukurive te njellojta statistkore, pra per ndertimin e ketyre indekseve nevojiten dy madhesi, ajo per baze krahasimi dhe ajo qe krahasohet qe vendoset ne numrus. Quhen individuale spse perdoren per te paraqitur ndryshimin relative te te atyre dy te dhenave individuale. Mirepo varesisht se qka marrim per baze krahasimi athere dallojme dy lloje te indekseve individuale ato b)baze dhe b)zingjirore.

a)      indekset baze- praraqesin raportin e nivelit te series kohore ndaj nivelit te seris kohore zjgedhur si baze krahasimi. Pra te gjitha te dhenat vihen ne raport me nje nivel qe e caktojm paraprakisht si baze dhe e shohim ndryshimin relative qe kziston ne mes te niveleve te ndryshme me ate nivel te marrurr per baze.

b)      Indekset zingjirore- jane tregeus relative qe paraqesin raportin e se ciles madhesi raportuese ndaj madhesis se marrur per baze krahasimi, pra ketu tek indekset zingjiror per baz gjithmon vihet nivelet paraprake, dhe kety zbulohen ndryshimet qe ngjajne ndermjet niveleve te marrurr si raportuse dhe atyre per baze qe jane nivelet paraprake me ate raportuese.

Indekset agregat- permes idnekseve individuale percillet dinamika apo zhvillimi ne nje seri te dukurise se vrojtuar. Mirepo percjellja e dinamikes te me shum dukurive behet me ane te indekseve aggregate ose grupore. Per shembull mund te percillet prodhimi te disa produkte industriale te nje dege, apo grup produktesh bujqesore, mund te percillet ecuria e qmimeve per keto produkte te ndryshme te industries me ane te indekseve aggregate ose grupore.

Pasi qe indekset aggregate ndertohen per seri te ndryshme te dukurive te llojllojshme, ku madheiste e serive nuk mund te mblidhen, athere te dhenat duhet te kthehen ne madhesi mbledhese, duke I shendrruar at one vlere, pra qe eshte e njejt per te gjitha serit dhe mund te mblidhen pastaj. Shendrrimi behet permes elementeve te ponderimit. Psh si element ponderimi per sasisn e prodhimit eshte qmimi I tyre qe I shendrron ne vlere. Ka shum lloje te indekseve aggregate por me se shumti perdoret a)indeksi agregat I vellimit fizik, b)indeksi agreagt I qmimeve, c)indeksi agregat I vleres se prodhimit ETJ.

 

a)indeksi I vellimit fizik- psh.kemi kater produkte bujqesore neper 5 periudha te ndryshme dhe si element ponderimi sepse nuk mund ti krahasojm se ato produkte jane te ndryshme, ne perdorim elementin ponderus qe eshte qmimi dhe qe I shendron te gjitha produktet ne vlere dhe ne pastaj mund ti krahasojme ato produkte.

dhe me ane te ketij indeksi ne verejme se sa ka ndryshuar velimi apo sasisa per sa perqind ka ndryshuar ne raport me peridhat paraprake.

b)indeksi I qmimeve- hulumttimi I ndryshimit te qmimeve prej periudhave ne periudha per produkte te ndryshme apo per ndonje shembull tjeter behet permes indekseve agregat te qmimeve. Prandaj ne percaktojme ndryshimet sasiore qe ndodhin ne qmime neper periudha te ndryshme. Edhe ketu si element ponderimi perdorim sasin e prodhuar, perkatshisht qmimi I produkteve ponderohet me sasin e prodhuar per ato produkte.

c)indeksi I vleres- paraqet raportin ne mes te sasis se prodhuar marrurr me ponder qmimin e asaj periudhe dhe I veme ne raport me sain e peiudhes baz me qmimet e asaj periudhe. Dhe me ane te ketij indeksi e dim se sa eshte rriturr apo zvogluar vlera e nje produkti neper periudha te ndryshme.

Edhe per indeksin agregat te vellimit dhe per te qmimit kemi indeksin e lasjpajerit, pashes, dhe edzhevorit qe jane te njejt sit e vellimit fizik dhe te qmimit mirepo ndryshon vetem te elementi podnerues se a mirret ai I periudhes raportuese apo mirret ai I periudhes baze. Ndersa I edzhevroit behet ne ate menyre duke marrurr si ponder shumen psh te qmimeve te periudhes raportuese me te periudhes baze.

 

 

TREGUESIT TJERE EKONOMIK

 

 Pos indekseve per hulumtimin e dukurive te ndryshme perdoren edhe tregues te tjere realtiv te cilet mundesojne studimin sasior dhe cilsor ne nje periudhe te caktura kohore. Pra kemi tregeusit e structures, intenzitetit, dinamikes ETJ

Treguesit e structures- kan aplikim te hulumtimet permes analizes statike, jane tregeus static sepse shprehin perqindjen e nje pjese te dukuris ndaj pjese se dukuris tjeter ne nje moment te caktuar. Pra perdoren per llogartijen e structures se dukuris massive ne nje kohe te caktuar.   

P.sh kemi pjesmarrjen strukturale te neper kategori te produktit shoqeror, psh per industri vejme ne raport prodhimin e industries me prodhimin e te gjitah lemenjeve ne teresi dhe gjejme se sa perqin eshte industria e perfshire.

Tregeusit e dinamikes dhe intenzitetit- tregues mjaft me rendesi jane edhe tregeusit e dinamikes dhe intenzitetit, permes ketyre tregeusve behet hulumtimi I ecureis, normes, ritmit te zhvillimit te shtimit te dukruise etj. Tregeusit me krysore te dinamikes jane:

a)niveli ose e dhena faktike- pra neveli apo e dhena faktike shpreh madhesin e te dhenes statistikore dhe sherben si baze per llogaritjen e te gjithe tregeusve tjere te dinamikes. Pra N1, N2, N3 ……Nn.

b)shtimi absolut- paraqet treguesin I cili  paraqet ndryshimin ne mes te nivelit raportues me nivelin paraardhes te tij. Pra ky ndryshim paraqet shtimin absolute, I cvili na tregeon se sa ka ndryyshuar e dhena prej nivelit parardhes ne nivelin pasardhes pra paraqet shtimin absolut. Sha=N2-N1,Sha= N3-N2…….ETJ.

 

c) ritmi I zhvillimit(koeficienti I dinamikes)- paraqet tregeusin me rendesi , per hulumtimin e ndryshimeve te te dhenave te series permes raportit te nje nivelit  ndaj nivelit paraprak. Pra ritmi I zhvillimit shpreh dinamiken e dukuris permes raportit te qdo niveli me nivelet paraprake te asaj serie.   Rzh=N2/N1,  Rzh=N3/N2……..ETJ

d)ritmi I shtimit  eshte tregeus me rendesi I clili perdoret ne hulumtimin e shtimit absolute te niveleve te dukruis per nje periudhe te caktuar kohore. Pra paraqet raportin ne mes te shtimit absolute dhe nivelit apo te dhenes paraprake. Rsh=(N2-N1)/N1 apo Rsh=Sha/N1.

f) norma mesatare e zhvillimit(nmzh)-eshte nje nder treguesit me te redeisishem te dinamikes se dukurive te llojllojshme, llogaritja e ketij tregeusi behet permes mesatares gjeometrike. Ky tregues llogaritet kun en mesataren gjeomterike vem ne raport te dhenen e fundit me te paren dhe e logarisim pastaj me ane te anntilogit dhe arrim deri te rezultati, pra norma mesatare e zhvillimit kryhet permes mesatares gjeometrike.

---