BIBLA KUR'ANI DHE SHKENCA

 

 

 

KUSHTIM

 

 

Këtë përkthim ua kushtoj lexuesve shqiptarë të cilët e çmojnë lart urtësinë, arsimin dhe diturinë, studentëve, profesorëve, shkencëtarëve dhe intelektualëve të tjerë të sotëm dhe të  ardhshëm duke mbajtur parasysh gjithnjë porosinë e Zotit të Gjithësisë nga Kur'ani famëlartë:

"Pasha kohën! Nuk ka dyshim se njeriu është në një humbje të sigurt. Me përjashtim të atyre që besuan, që bënë vepra të mira, që porositën njëri-tjetrin t'i përmbahen të vërtetës dhe që këshilluan njëri-tjetrin të jenë të durueshëm".

                                                                                                                        (El-Asr, 1-3)

 

 

Ky libër meriton të botohet për shumë arsye. Është përkthyer dhe përshtatur në gjuhën shqipe me shumë kujdes, duke i qëndruar besnik nocioneve shkencore. Është kërkuar një punë e veçantë që me përpikmëri të zbatohen termat shkencore nga shumë fusha të shkencave nartyrore. Në këtë drejtim përkthyesi ja ka arritur plotësisht qëllimit. Stili i gjuhës së përkthimit është i lehtë dhe shumë i afërt për lexuesin dhe për këtë arsye libri fiton një vlerë të veçantë. Kështu një material shumë i ndërlikuar që trajtohet në këtë libër bëhet mjaft i qartë dhe i kuptueshëm për lexuesin.

 

 

 

Prof. Dr. Rasim Bejtullahu

- Mësimdhënës i elektrodinamikës

dhe astronomisë pranë FSHMN në Prishtinë.

 

 

 

PARATHËNIE

 

 

 

 

Veprën "Bibla Kur'ani dhe shkenca" e ka shkruar shkencëtari Dr. Maurice Bucaille kirurgu dhe profesori i Universitetit të Parisit dhe bën fjalë për studimin e tij që ka bërë mbi Librat Hyjnorë, shikuar nga aspekti i njohurive shkencore bashkëkohore. Ky është një studim objektiv i liruar nga çdo paragjykim lidhur me botëkuptimet që përmbajnë këto libra. Autori duke u përpjekur t'i korrigjojë qëndrimet jo të drejta të botës Perëndimore ndaj Kur'anit dhe Islamit, njëherazi bën thirrje për afrimin e Islamit dhe Krishtërimit, ashtu siç e kishte filluar dhe Papa Shën Pali i VI, respektivisht rezoluta e Vatikanit e vitit 1970.

Shkencëtari në fjalë në këtë vepër nuk ka gjurmuar anën poetike dhe ligjore fetare, por është thelluar në thellësinë e Librave Hyjnorë (Biblës dhe Kur'anit) në dritën e zbulimeve shkencore bashkëkohore.

Dr. Maurice Bucaille, ose Mubarak Bucaille, si autor i kësaj vepre, pasi e studioi me objektivizëm të plotë ishte mahnitur me Kur'anin dhe ligjet e Islamit. Me qëllim të studimit sa më objektiv ai e mësoi gjuhën arabe burimore të Kur'anit dhe ishte habitur kur dalloi dëshmi të panumërta që rrjedhin nga Kur'ani mbi të gjitha dukuritë e Gjithësisë, dukuri të cilat i ka vërtetuar dhe po i vërteton për çdo ditë shkenca bashkëkohore.

Gjatë katërmbëdhjetë shekujve, që nga koha e Shpalljes së Kur'anit famëlartë, e gjer më sot, Islami dhe vendosja e tij në rrjedhat bashkëkohore është paraqitur gabim. Paraqitja e Islamit dhe shpjegimi i Kur'anit në opinionin botëror është bërë në mënyrë sipërfaqësore dhe konservative, duke u shtrembëruar thelbi i tij, jo vetëm në Europë dhe Amerikë, por edhe në disa vende Islamike. Shtrembërimet e Islamit dhe të Kur'anit nga ana e Perëndimorëve, kishin për qëllim zhvlerësimin e realitetit të Kur'anit si Libër Hyjnor, duke e paraqitur në mënyrë jo objektive përmes metodave të pandershme, ndërsa në vendet Islamike si pasojë e mungesës së studimit dhe të zbatimit të mirëfilltë të Kur'anit. Për antiIslamin në Europë dhe Amerikë, autori në fjalë tha : "Gjykimet krejtësisht të gabuara mbi Islamin që janë përhapur dhe akoma përhapen në Perëndim janë pasojë e mosnjohjes së tij dhe shpifjeve sistematike. Por më e rënda nga të gjitha gënjeshtrat e përhapura janë të pavërtetat në raport me faktet, sepse nëse mashtrimet në gjykim janë të falshme, paraqitja e "fakteve" kundër të vërtetës nuk është e falshme... . Pikëpamjet shkencore mjaft të theksuara të Kur'anit, në fazën fillestare më kanë habitur thellë, sepse gjerë atëherë nuk kisha besuar se është e mundur që në një tekst të shkruar 14 shekuj më parë të gjejë aq dëshmi që u përkasin tematikave të shumëllojshme dhe absolutisht të mbështetura në indikacionet e shkencës bashkëkohore. Në fillim nuk kisha kurrëfarë besimi në Islam. Ju afrova këtij studimi të teksteve (Biblës dhe Kur'anit) pa asnjë paragjykim dhe me objektivitet të plotë... . Sikur shumica e njerëzve në Perëndim, dhe unë kam mundur t'i ruaj të njëjtat ide të gabuara dhe aq shumë të përhapura mbi Islamin deri në ditët tona. Kështu, pra, e pranoj se isha injorant i madh para se të krijoja për Islamin pikëpamje të cilat i kam sot, të drejta dhe objektive. Nëse kam pasur pak ndikim apo kam hezituar në lidhje me Kur'anin, atëherë ka qenë ajo të cilën më kishin mësuar në rininë time; kurrë nuk më flisnin për muslimanët por vetëm për muhamedanët, duke e theksuar posaçërisht atë se është fjala për fenë të cilin e ka themeluar një njeri dhe një besim i cili nuk ka kurrëfarë vlere karshi Zotit... . Në asnjë rast nuk ekziston as më i vogli kundërshtim në mes tekstit kur'anor dhe njohurive shkencore bashkëkohore mbi krijimin e Gjithësisë. Unë e përsëris vlerësimin tim se qëndrimet shkencore të Kur'anit janë dëshmi se në tekstin e tij nuk është futur dora e njeriut, por ai tekst është Shpallje Hyjnore për të cilin s'ka dyshim".

 Zoti i të gjitha botëve e porositi tërë njerëzimin me këto fjalë të shenjta që i gjejmë në Kur'anin famëlartë: 

"Pra, Unë betohem në atë që e shihni !"

"Edhe në atë që nuk e shihni!"

"Se me të vërtetë ai (Kur'ani) është fjalë (e Zotit) që e lexon i dërguari i ndershëm (Muhammedi a.s.)"

"Ai (Kur'ani) nuk është fjalë e ndonjë poeti, po ju nuk besoni"

"Nuk as fjalë e ndonjë magjistari po ju nuk përkujtoheni."

"(Kur'ani) Është zbritje prej Zotit të botëve!"

"Sikur të trillonte ai (Muhammedi a.s.) për Ne ndonjë fjalë!"

"Ne do ta kapnim atë me fuqinë Tonë"

"E pastaj do t'ja këputnim atij arterien e zemrës."

"Dhe askush prej jush nuk do të mund të ndërhynte për mbrojtjen e tij."

                                                                                                                        (El-Hakka, 38-4l)

Zoti i botëve njeriun e krijoi në formën më të bukur dhe më të përsosur, duke e dalluar nga krijesat e tjera. Ju dha zgjuarsinë, vetëdijen dhe ndërgjegjen në mënyrë që ta zotërojë natyrën për nevojat e veta. Për këtë gjë njeriut i nevojitet dituria, arsimimi, dhe urtësia, duke bashkëpunuar me njëri-tjetrin në tërë rruzullin tokësor pa marrë parasysh si e quan ai veten: musliman apo i krishterë, europian apo amerikan, arab apo hebre. Ky bashkëpunim kërkon prej njerëzimit mirëkuptim, tolerancë, urtësi dhe dashuri, dhe jo persekutime, luftra, gjakderdhje, padrejtësi, varfëri, degjenerim moral dhe urrejtje shkatërrimtare.

Shkencëtari në fjalë e tha edhe këtë: "Në Islam feja dhe shkenca gjithnjë janë trajtuar si motra binjake... . Zbatimi i këtij parimi ka rezultuar me zhvillimin e hovshëm të shkencës me të cilën dhe vetë Perëndimi është frymëzuar (prej shek. VIII - XII erës sonë). Asgjë nuk është më qartë se mendimi i famshëm i Profetit (Muhammed a.s.:

"Kërkoje shkencën qoftë edhe në Kinë" përfundon autori.

Zoti Fuqiplotë i tha mbarë njerëzimit :

"Nuk janë të barabartë i verbëri dhe ai që sheh"

"Po Allahut ia kanë frikën nga robërit e Tij, vetëm dijetarët".

                                                                                                            (Fatir, 19,28)

Shkencëtari ateist i brumosur me dituri është më i paditur se i padituri që i beson Krijuesit të vet. Shkencëtari ateist me tërë diturinë e tij prodhon dhe ndërton mjete për shkatërrimin e njerëzimit, pra i shërben djallit për karierizmin e tij, ndërsa besimtari nuk e ka atë forcë mendore të bëjë shkatërrimin e masës së gjerë. Duke e pasur këtë parasysh autori thotë: "Sa më shumë të ecim përpara me zhvillimin e diturisë, posaçërisht të asaj që i përket pafundësisë së vogël, aq më të theksuara janë argumentet në favor të ekzistimit të Krijuesit. Por në vend se para fakteve ekzistuese njeriu të pendohet dhe të përulet, ai, përkundrazi, mburret me kryelartësi. Ai beson se është i autorizuar të përdhosë tërë popujt e botës, dhe të tallë çdo ide mbi Zotin, sikurse i nënçmon të gjitha ato vërejtje me të cilat ndeshet në rrugën e vet (djallëzore), nëse ato i janë pengesë në kënaqësitë e tij (shtazarake) dhe në dëshirën e tij për dëshmi. E këtillë është shoqëria materialiste, e cila tani është në përhapje të gjerë në Perëndim... . Një fitues i Çmimit "Nobel" për mjeksi në një libër dedikuar publiku të gjerë, ka paraqitur idenë se materia e gjallë rastësisht dhe vetvetiu është krijuar prej disa pjesëve përbërëse elementare, dhe se duke u nisur nga kjo materie e gjallë primitive, në ndikimin e rrethanave të ndryshme atmosferike, janë formuar gjallesa të ndryshme për të arritur gjer te tërësia e çuditshme e cila është njeriu". Vërtet ky fitues i Çmimit "Nobel", që i takon shoqërisë materialiste, nuk është hiç më tepër se "materie e gjallë primitive". Ja pra, ky është shkencëtari ateist!

Kur'ani si Libër Hyjnor zbriti për njerëzimin si mrekulli me hipotezat e përsosura të ligjeve të Gjithësisë për brezat e ardhshëm, që ta besojnë Kur'anin si fjalë absolute të Gjithëkrijuesit. Përndryshe Gjithëkrijuesi në Kur'an tërheq vërejtjen me këto fjalë :

"Ne do t'u bëjmë atyre të mundshme që të shohin argumentet Tona në horizonte dhe në veten e tyre derisa t'u bëhet e qartë se ai (Kur'ani) është i vërtetë..."

                                                                                                (Fussilet, 53)

Me këto fjalë Zoti i botëve sikur deshi të thotë se do t'i pajisë me dituri (posaçërisht shkencëtarët) duke ua treguar shenjat e Tij në horizonte, si argumente për ata që mendojnë thellë në zbulimin e fenomeneve të shumëllojshme, por duke mos qenë në gjendje të krijojnë as edhe një mizë. Me këtë Gjithëkrijuesi e provokoi gjithë njerëzimin deri në Ditën e Kijametit, duke porositur:

Shkenca, të cilën ju do ta adhuroni përveç Gjithëkrijuesit e në të cilën do të besoni, si edhe të gjithë ata që do të merren me të, nuk do të jenë në gjendje ta krijojnë as edhe një mizë edhe nëse për këtë qëllim bashkohen të gjithë shkencëtarët e mbarë botës në të gjitha epokat që do të vijnë. Në Kur'an Gjithëkrijuesi la porosi këto fjalë të shenjta:

"...Vërtet ata që po i adhuroni në vend të All-llahut, ata nuk mund ta krijojnë asnjë mizë, edhe nëse tubohen të gjithë për të (krijimin e mizës)..."

                                                                                                            (Haxhxh, 73)

Me të vërtetë njeriu është i pafuqishëm në krahasim me fuqinë absolute të Gjithëkrijuesit, sepse nuk është në gjendje ta krijojë qoftë edhe një mizë me një krah.

Studimi i Kur'anit famëlartë është studim shumëdisiplinor dhe enciklopedik, prandaj është e kuptueshme që gjatë shekujve të kaluar, komentues të ndryshëm të Kur'anit bënin gabime të pashmangshme në interpretimin e ajeteve kur'anore që kanë të bëjnë me shkencën, si pasojë e mos njohjes së shkencës. Në kohën bashkëkohore, me zhvillimin e njohurive shkencore u bë e mundshme që t'i  përkthejmë dhe komentojmë me korrektësi e saktësi fragmentet e Kur'anit. Për kuptueshmërinë dhe domethënien e ajeteve që i përkasin shkencës bashkëkohore, pëveç njohjes së thellë të gjuhës arabe, patjetër nevojitet dhe dituria universale shkencore. Dallimet në përkthimet e Kur'anit në mes përkthyesve janë të dukshme, si në pikëpamjen gjuhësore, ashtu dhe në pikëpamjen shkencore. Shpeshherë ka ndodhur të shtrembërohet porosia e vërtetë e fragmentit kur'anor, edhe pse përkthimet e përkthyesve patën dhe  kanë vlerë kapitale për ta përkujtuar fjalën e Zotit.

Autori francez pohon se atë që e lexojmë sot në Bibël është befasuese dhe e habitshme, që para aq shumë kundërthënieve dhe papajtushmërive, ekspertët e studimit të këtyre teksteve biblike, si dhe njohësit e argumenteve shkencore të Perëndimit, ose shtiren se nuk dinë për ato kundërthënie, ose i zbulojnë ato mangësi e provojnë t'i fshehin me ndihmën e akrobacive dialektike, pra formulave apologjetike. Prandaj një vlerë e posaçme e veprës "Bibla, Kur'ani dhe shkenca" është ajo me të cilën autori bën thirrje për mbarë njerëzimin e botës, pa dallim feje qofshin ata muslimanë, të krishterë apo hebrej për bashkëpunim. Nga ana tjetër ju bën thirrje dhe shkencëtarëve të mbarë botës që të heqin dorë nga rruga materialiste që është fatale për shoqërinë dhe njerëzimin në përgjithësi.

Kjo vepër është studim objektiv i Librave Hyjnorë, pra i Biblës dhe Kur'anit, me ndihmën e treguesve të shkencës bashkëkohore me qëllim që të kërkohet vërtetësia e Biblës dhe e Kur'anit, por njëherazi dhe të bëhet ndarja e asaj që i takon Shpalljes Hyjnore nga ajo që është prodhim i njerëzimit.

Vepra "Bibla, Kur'ani dhe shkenca" paraqet për të gjithë besimtarët e Zotit Fuqiplotë përjetimin e mendimtarit të Perëndimit, si shkencëtar i mjekësisë. Në kohën tonë, duket se po ndodhin ndryshime të mëdha në nivelin më të lartë të botës së krishterë në favor të unitetit me muslimanët. Dokumenti i Vatikanit i vitit 1970 "Orientimi për dialog në mes krishterëve dhe muslimanëve" i lëshuar pas Këshillit të Dytë të Vatikanit, dëshmoi ndryshimin thelbësor të opinionit për muslimanët. Ky dokument në formë të rezolutës e mori përgjegjësinë e pranimit që i është bërë Islamit në të kaluarën me mesazh të qartë: "të lirohemi nga paragjykimet ndaj Islamit."

Motivi më i fuqishëm që më shtyu ta bëj përkthimin e shkencëtarit francez Maurice Bucaille "Bibla, Kur'ani dhe shkenca" ishte pa dyshim dëshira ime e flaktë që edhe lexuesit shqiptar, të kenë një libër të tillë në gjuhën shqipe.

Në fund po e përmendim kontributin e çmueshëm të atyre që na ndihmuan në realizimin e këtij përkthimi të kësaj vepre kapitale në rradhë të parë Prof. Dr. Rasim Bejtullahut, pastaj Prim. Dr. Sci. Med. Ali Iliazi, Mexhit Yvejsit dhe Prof. Agim Jakës. Kontributi i tyre ndikoi në ngritjen e nivelit të cilësisë së përkthimit si në pamjen shkencore, teologjike dhe atë gjuhësore.

 

                                                                                                                                    Përkthyesi

                                                                                                                        Nazim Juniku

 

 

 

 

 

 

HYRJE

 

 

 

 

 

 

 

Secili nga të tri besimet monoteiste e ka përmbledhjen e vet të Librave të Shenjtë1. Këto dokumenta janë baza e besimit të çdo besimtari, qoftë ai hebre, i krishterë apo musliman. Për secilin prej tyre ato janë përkthim i drejtpërdrejt material i Shpalljes së Zotit, si në rastin e Abrahamit (Ibrahimit a.s.) ose të Moisiut (Musait a.s.), të cilët i morën urdhërat nga vetë Zoti ose të tërthorta, si në rastin e Jezusit (Isait a.s.) dhe të Muhammedit a.s.: i pari deklaron se flet në emër të Atit, kurse i dyti u transmeton njerëzve Shpalljen që e ka marrë nëpërmjet Kryeengjëllit Xhibrilit.

Marrja në shqyrtim e të dhënave objektive nga historia e fesë na detyron që t'i vëmë në shkallë të njëjtë Besëlidhjen e Vjetër, Ungjijtë dhe Kur'anin, si përmbledhje të Shpalljes së shkruar. Por, ky qëndrim, të cilin parimisht e mbajnë muslimanët, nuk pranohet nga besimtarët e vendeve tona Perëndimore, tek të cilët mbizotëron ndikimi judeo-krishterë; ata nuk pranojnë ti japin Kur'anit cilësinë e Librit të shpallur.

Këto qëndrime shpjegohen nga mendimet që kanë secila nga bashkësitë e besimtarëve ndaj dy të tjerave lidhur me Librat.

Judaizmi ka për libër të shenjtë Biblën hebraike. Ajo dallohet nga Besëlidhja e Vjetër e krishterë për aq sa kësaj i janë shtuar disa libra që nuk kanë ekzistuar në hebraishte. Në praktikë, kjo mosmarrëveshje nuk i sjell kurrëfarë ndryshimesh doktrinës. Por Judaizmi nuk e pranon asnjë shpallje që ka ardhur pas të tijës.

Sa i përket krishtërimit, ai e ka huazuar Biblën hebraike me disa shtojca, por nuk i ka pranuar të gjitha shkrimet e shpallura në mënyrë që njerëzimi të njihej me misionin e Jezusit (Isait a.s.). Kisha e tij i bëri disa shkurtime tepër të rëndësishme në atë shumësi librash që  tregojnë jetën dhe doktrinën e Jezusit (Isait a.s.). Ajo në Besëlidhjen e Re ka ruajtur vetëm një numër të kufizuar të shkrimeve, ndër të cilat më të rëndësishme janë katër Ungjijtë e kanonizuar. Krishtërimi nuk merr parasysh kurrëfarë shpallje që ka ardhur pas Jezusit (Isait a.s.) dhe apostujve të tij. Domethënë, ai me këtë eleminon Kur'anin.

E zbritur gjashtë shekuj pas Jezusit (Isait a.s.), Shpallja  e Kur'anit huazon shumë të dhëna nga Bibla hebraike dhe nga Ungjijtë, me që shpesh e citon "Teuratin"2 dhe "Inxhilin"3.

Kur'ani urdhëron çdo musliman që të besojë në çdo Libër të shpallur para tij (Surja En Nisaë, Ajeti 136). Ai e vë theksin mbi vendin që zënë të dërguarit e Zotit në historinë e Shpalljes, siç janë Noa (Nuhu a.s.), Abrahami (Ibrahimi a.s.), Moisiu (Musai a.s.), profetët (të dërguarit) dhe Jezusi (Isai a.s.), i cili zë vend të posaçëm ndër paraardhësit. Lindja e tij është treguar në Kur'an si dhe në Ungjijtë: si ngjarje e mrekullueshme. Libri i bën nderime të jashtëzakonshme Maries (Merjemes): po surja numër 19 a nuk mban  emrin e saj?

Duhet të konstatojmë se këto të dhënat e fundit që i përkasin Islamit përgjithësisht nuk janë të njohura në vendet tona Perëndimore. Por a duhet të çuditemi me këtë, kur e dimë se si janë edukuar brezat lidhur me problemet e fesë së njerëzimit dhe në ç'terr janë mbajtur në krahasim me tërë atë që ka të bëjë me Islamin. Po përdorimi i emërtimit "besimi Muhamedan" dhe "Muhamedanët" a nuk është përkrahur deri sot, në mënyrë që në shpirtrat e tyre të ruhet bindja e shtrembër se fjala është për besimet e përhapura nëpërmjet veprës së një njeriu e në të cilat, Zoti, (ashtu siç e kuptojnë të krishterët) nuk mund të ketë kurrëfarë pjesëmarrje. Shumë nga bashkohësit tanë të ngritur janë të interesuar për aspektet filozofike, sociale dhe politike të Islamit, por kurrë nuk kanë pyetur - siç do të duhej pyetur - lidhur me Shpalljen Islame në kuptimin e vërtetë të fjalës. Merret si parim se Muhammedi a.s. është bazuar në atë që i ka paraprirë, në mënyrë që kështu pikë së pari, të eleminohet vetë problemi i Shpalljes.

Në fund të fundit, çfarë urrejtje shprehin ndaj muslimanëve disa mese të krishtera! Kam pasur rastin ta përjetoj vetë këtë kur kam bërë përpjekje ta filloj dialogun mbi studimin krahasues të tregimeve biblike dhe kur'anore, që bëjnë fjalë për të njëjtën temë, dhe të vërtetojë mospranimin sistematik thjesht vetëm për arsye se për këtë qëllim është marrë parasysh ajo që përmban Kur'ani lidhur me temën e shqyrtuar. Kjo i ngjan asaj që kur e citojmë Kur'anin sikur i drejtohemi dreqit!

Por, duket se më në fund, në kohën tonë po ndodhin ndryshime në nivelin më të lartë të botës së krishterë. Një dokument i Sekretariatit të Vatikanit për jokrishterët, i botuar pas mbledhjes të Këshillit të Dytë të Vatikanit, "Orientimet për dialog ndërmjet të krishterëve dhe muslimanëve",  botimi i tretë i të cilit është bërë në vitin 1970, dëshmon për thellësinë e ndryshimeve të qëndrimeve zyrtare. Pasi bënë thirrje për eleminimin e "pasqyrës së vjetëruar  të trashëguar nga e kaluara ose të shtrembëruar nga paragjykime dhe sharje", që të krishterët e kanë krijuar për Islamin, dokumenti i Vatikanit merr përsipër detyrimin të "pranojë padrejtësitë e së kaluarës, për të cilat Perëndimi i edukimit të krishterë është fajtor ndaj muslimanëve". Ai kritikon përfytyrimet e gabuara që kanë të krishterët për fatalizmin musliman, për të drejtën Islame, për fanatizmin e tij etj. Shpreh njësinë e besimit në Zot  dhe rikujton deri në ç'masë Kardinal Koenigu i befasojë dëgjuesit e vet në Xhaminë e Madhe duke shpallur gjatë një konference zyrtare në Universitetin "Al Azhar", në muajin Mars të vitit 1969. Ai gjithashtu sjell ndërmend atë se Sekretiariati i Vatikanit, në vitin 1967, u bën thirrje të krishterëve që t'ju shprehin dëshirat e tyre të mira muslimanëve ne rastin e agjërimit të Ramazanit, kësaj "vlere fetare origjinale".

Këtë nismë që zuri të bëjë afrimin e Kurisë së Romës dhe Islamit e konkretizuan manifestime dhe takime të ndryshme që pasuan. Por, për këto ngjarje shumë të rëndësishme që u zhvilluan në botën Perëndimore u njoftua vetëm  një numër i vogël i njerëzve, edhe pse nuk  munguan mjetet e informacionit : shtypi, radio dhe televizioni.

Gazetat i bënë vetëm pak vend vizitës zyrtare të kardinal Pignedolit, krytar i Sekretariatit të Vatikanit për jokrishterët që ja bëri mbretit të Arabisë Saudite, Fejsalit, më 24 prill 1974. Revista "Le Monde", e datës 25 prill 1974, solli vetëm një raport me disa rreshta. Por, përsëri, ky është lajm i rëndësishëm kur lexohet se kardinali ia transmetoi sovranit porosinë e Papës Palit VI, në të cilën ky i fundit shpreh "konsideratën e Shenjtërisë së Tij për Shkëlqesisë e Tij, Fejsalin, në cilësinë e autoritetit suprem të botës Islame, i nxitur nga besimi i thellë në bashkimin e botës Islame dhe të krishtere që e adhurojnë një Zot".

Gjashtë muaj më vonë, në muajin tetor 1974, Papa, priti zyrtarisht në Vatikan dijetarët nga Arabia Saudite. Ishte ky një rast për një seminar ndërmjet të krishterëve dhe muslimanëve lidhur me "të drejtat kulturore të njeriut në Islam". Gazeta e Vatikanit, "L'osservatore Romano", të 26 tetorit 1974, solli raportin lidhur me këtë ngjarje në faqen e  parë duke i dhënë vend më shumë se raportit mbi ditën e mbylljes së Sinodit Ipeshkvor në Romë.

Dijetarët e mëdhenj nga Arabia i priti edhe Këshilli Ekumenik i Kishave në Gjenovë dhe monsinjor Elchinger, Ipeshkvi i Strasburgut. Ipeshkvi i thirri dijetarët ta falin namazin e drekës para tij, në katedralen e tij. Kjo u bë më tepër për anën e vet spektakolare, se sa për rëndësinë fetare që ka pasur. Ndër ata që i kam pyetur, shumë pak prej tyre kanë thënë se i dinë këto ngjarje.

Frymëzimi i Papës Palit VI për hapje ndaj Islamit, i cili për vete ka thënë se është "i nxitur nga besimi i thellë në bashkimin e botës Islamike dhe të krishterë, që adhurojnë një Zot", në të vërtetë do të shënoj datën e marrëdhënieve mes dy besimeve. Kjo thirrje e kryetarit të Kishës katolike për ndjesi ndaj muslimanëve më është dukur e domosdoshme, sepse ka aq shumë të krishterë të edukuar në frymë të thekusar armiqësie - siç u ankua dokumenti i Vatikanit, i përmendur më sipër - të cilët parimisht kanë disponim armiqësor ndaj çdo mendimi për Islamin: mbi këtë bazë, ata e injorojnë gjendjen e vërtetë të çështjes, kurse për Shpalljen kur'anore kanë pikëpamje plotësisht të gabuara.

Sido që të jetë, kur studiohet ndonjë aspekt i një besimi monoteist, është krejt e arsyeshme që këtë ta bëjnë me ndihmën e krahasimit ta asaj që dy  besimet e tjera ofrojnë nga po ajo pikëpamje. Studimi i plotë i një problemi është me interes më të madh se studimi i pjesshëm. Konfrontimi i disa temave me të arriturat e shkencës së shekullit XX, që janë trajtuar në shkrime, i intereson të tri besimeve pa përjashtim. Pastaj, a thua ato nuk e përbëjnë, apo nuk do të duhej ta përbënin një bllok më kompakt duke u afruar mes veti, kur të gjithëve, në kohën tonë, na kërcënohet vërshimi i materializmit.

Edhe në vendet nën ndikimin judeo-krishterë, sikurse edhe në vendet Islamike, mbështetet ideja - veçanërisht në rrethet shkencore - se besimi dhe shkenca janë të papajtueshme. Për ta shqyrtuar këtë çështje në tërërsinë e saj do të na duhet të bëjmë shpjegime të gjera. Unë këtu do të shqyrtoj vetëm një aspekt të kësaj teme: mbi shqyrtimin e vet Shkrimeve në dritën e njohurive shkencore bashkëkohore.

Ky qëllim të detyron që më parë të shtrohet një pyetje themelore: çfarë është origjinaliteti i teksteve që kemi sot? Kjo pyetje implikon studimin e rrethanave që kanë shtyrë të bëhet redaktimi i teksteve dhe transmetimi i tyre deri sot.

Studimi i shkrimeve në formë të kritikës së teksteve në vendet tona kanë filluar vonë. Përsa i përket Biblës, Besëlidhjes së Vjetër dhe Besëlidhjes së Re, kanë kaluar shumë shekuj gjatë të cilëve njerëzit janë kënaqur me atë që t'i pranojnë ashtu siç janë. Leximi i tyre ka qenë një rast vetëm për shqyrtime apologjetike. Do të konsiderohej mëkat sikur të thuhej edhe më i vogli mendim kritik lidhur me to. Meshtarët kanë qenë të privilegjuar sepse kanë mundur të njohin lehtë në tërësi. Shumica e laikëve kanë marrë vetëm pjesë të zgjedhura në ceremonitë liturgjike ose gjatë predikimit.

E organizuar si profesion, kritika e teksteve ka meritë që ka zbuluar dhe ka publikuar shpesh probleme shumë të mprehta që dalin. Por, sa zhgënjuese është literatura e aq veprave që shpallen si kritike, por, - para vështirësive shumë reale të interpetimit - ato ofrojnë vetëm fjalime apologjetike, qëllimi i të cilave është të mbulojnë hutinë e autorit. Nën këto kushte, për atë që e ruan të paprekshme aftësinë e vet të të menduarit dhe dëshirën e vet për objektivitet, mungesa e vërtetësisë dhe kundërthëniet për këtë arsye nuk janë më pak të qëndrueshme dhe vetëm mund të ankohemi kundër qëndrimit qëllimi i të cilit, kundër çdo llogjike, arsyeton ruajtjen në Bibël të disa fragmenteve përplot me gabime. Ai mund të jetë skajshmërisht i dëmshëm për besimin në Zot te disa shpirtra të ngritur. Përsëri, përvoja vërteton se nëqoftë se disa janë të aftë të zbulojnë mangësitë e këtij lloji, shumica dërrmuese e të krishterëve kurrë nuk e ka kuptuar se ato ekzistojnë, dhe me njohuri profane, të cilat, me të vërtetë janë shpesh krejt elementare ka vazhduar të jetojë duke mos ditur se ekzistojnë këto kundërthënie.

Islami në hadithe ka barazvlerësimin e vet në Ungjijtë. Hadithet janë përmbledhje në të cilat janë shënuar veprat e Muhammedit a.s. Ungjijtë nuk janë asgjë tjetër për Jezusin (Isain a.s.). Përmbledhjet e para të haditheve janë shkruar me dhjetra vjet pas vdekjes së Muhammedi a.s., ashtu siç janë shkruar edhe Ungjijtë dhjetra vjet pas Jezusit (Isait a.s.). Në të dy rastet, këto janë dëshmi të njerëzve mbi ngjarjet e së kaluarës. Përkundër asaj çfarë mendon shumica, më vonë do të shohim se autorët e katër Ungjijve kanonikë nuk janë dëshmitarë të ngjarjeve për të cilat tregojnë. Po kjo vlen edhe për përmbledhjet më serioze të haditheve.

Krahasimi patjetër duhet të ndalet këtu, sepse, nëse është diskutuar dhe akoma vazhdon të diskutohen mbi origjinalitetin e këtij apo atij hadithi, me këtë përfundimisht largohemi nga shekujt e parë të kishës,  e cila ndër shumë Ungjij vetëm katër prej tyre i pranoi si zyrtarë ose kanonikë4, përkundër mospajtimeve të shumta ndërmjet vetes për shumë çështje, dhe dha urdhër që të gjithë të tjerët të fshihen, prej nga rrjedh edhe emri i tyre: apokrife.

Ndryshim  tjetër  themelor ndërmjet krishtërimit dhe Islamit, në pikëpamje të Shkrimeve, është: te i pari mungesa e një teksti të shpallur dhe njëherazi të ndryshueshëm, kurse tek tjetri ka Kur'anin, që i përgjigjet këtij përkufizimi.

Kur'ani është shprehje e Shpalljes të cilën Kryeëngjëlli, Xhibrili, ja transmetoi dhe besimtarët menjëherë e përshkruan, e mësuan përmendësh dhe e kënduan në kohën e faljeve, e sidomos gjatë muajit ramazan. Atë vet Muhammedi a.s. e ka ndarë në sure e këto janë përmbledhur menjëherë mbas vdekjes së të dërguarit, në mënyrë që në kohën e Khalifit Osman (12 - 24 vjet më pas) e formuan tekstin që e kemi dhe sot. Përkundër asaj që është bërë në Islam, Shpallja  e krisheter është bazuar në dëshmi të shumta dhe indirekte të njerëzve, meqë nuk e kemi asnjë dëshmi që do të vinte nga dëshmitari i vërtetë i jetës së Jezusit (Isait a.s.), përkundër asaj çfarë e merr me mend shumica e të krishterëve. Kështu është shtruar gjysma e dytë e vitit të krishterë kalendarik 1975 i përgjigjet vitit 5736 të krijimit të Botës. Njeriu, krijimi i të cilit ka pasur disa ditë vonesë, domethënë ka moshë të njëjtë të shprehur me numrat e viteve sipas kalendarit hebraik.

Në të vërtetë, është mirë të bëhet korrigjimi për shkak të logaritjes së kohës që fillimisht është shprehur me vitet hënore, kurse kalendari perendimor e ka llogaritur duke u mbështetur në kalendarin diellor. Por, korrigjimi prej 3%, që do të duhej bërë po të dëshironim të jemi absolutisht të saktë, është pak i rëndësishëm. Që të mos i komplikojmë llogaritë, është mirë mos ta bëjmë këtë. Këtu qenësore është lloji i madhësisë dhe është pak e rëndësishme nëse numri i viteve të një mileniumi është llogaritur me mundësi për të gabuar deri tridhjetë vjet. Për të qenë më afër së vërtetës, do të themi se sipas këtij vlersimi hebraik, krijimi i Botës vendoset tridhjetë e shtatë shekuj para erës sonë.

Çfarë na mëson shkenca bashkëkohore? Do të ishte vështirë të përgjigjemi në këtë pyetje kur bëhet fjalë për krijimin e Gjithësisë. Krejt ajo që do të mund të shprehej me numra është epoka e formimit të sistemit diellor që do të mund të vendosej me vërtetësi të kënaqshme. Koha që na ndan nga ajo, vlerësohet në katër miliard e gjysëm vjet. Domethënë, mund të vlersohet skaji që sot ndan realitetin e përcaktuar mirë (mbi të cilin do të flitet në pjesë e tretë të këtij libri) nga të dhënat e nxjerra nga Besëlidhja e Vjetër. Ato dalin nga shqyrtimi tepër i hollësishëm i tekstit biblik. Zanafilla jep indikacione shumë të sakta me kohën që ka kaluar prej Adamit deri tek Abrahami. Të dhënat e nxjerra për periudhën prej Abrahamit deri tek era e krishterë nuk janë të mjaftueshme. Duhet të kompletohen me të dhëna të tjera.

 

2.1 PREJ ADAMIT DERI TEK ABRAHAMI

Libri i Zanafillës jep të dhëna tepër të sakta mbi të gjithë paraardhësit e Abrahamit në një linjë të drejtpërdrejtë prej Adamit. Në gjenealogjitë e veta nga kreu 4,5,11,21dhe 25, duke dhënë kohëzgjatjen e jetës së secilit, moshën e babës në kohën e lindjes së djalit, ajo e bën të mundur që në këtë mënyrë të përcaktohet lehtë datat e lindjes dhe të vdekjes të çdo paraardhësi në krahasim me krijimin e Adamit, siç është shënuar në tabelën vijuese: 

 

 GJENEALOGJIA E ABRAHAMIT

 araardhesit  e Abrahamit         Data e lindjess krijimit të Adamit       Jetëgjatësia (vjet)         Data e  vdekjes pas krijimit të Adamit         

 

Kjo tabelë është përcaktuar në bazë të shënimeve të cilat burojnë nga teksti priftërorë i Zanafillës; ky është i vetmi tekst biblik i cili jep saktësi të këtij lloji. Prej kësaj del si përfundim se Abrahami sipas Biblës është lindur 1948 vjet pas Adamit.

 

 

2.2. PREJ ABRAHAMIT DERI TEK ERA E KRISHTERË

 

Për këtë periudhë Bibla nuk jep asnjë të dhënë në shifra që do të mund të na jepte vlerësime aq të sakta siç janë ato të Zanafillës për paraardhësit e Abrahamit. Për ta vlerësuar kohën që ndan Abrahamin prej Jezusit, duhet t’u referohemi burimeve të tjera. Epoka e Abrahamit sot vendoset rreth 18 shekuj para erës sonë, me mundësi të vogla për të gabuar. Kjo e dhënë, e kombinuar me treguesit e Zanafillës në intervalin që ndan Abrahamin prej Adamit, do të na sillte deri aty që ta vendosnim Adamin rreth 38 shekuj para erës sonë. Ky vlerësim është i gabuar në mënyrë të padiskutueshme: pasaktësia e tij është pasojë e gabimit që e përmban Bibla lidhur me kohëzgjatjen e periudhës Adam - Abraham, në të cilën tradita ebraike mbështetet akoma dhe sot e kësaj dite për ta përpiluar kalendarin e vet. Në kohën tonë mbrojtësave të së vërtetës biblike mund t’u kundërvemë mospërputhjen e këtyre vlerësimeve imagjinare të priftërinjve hebrej të shekullit VI para erës sonë me të dhënat bashkëkohore. Për shumë shekuj këto vlerësime kanë shërbyer si bazë për datimin e ngjarjeve të kohës së vjetër në raport me Jezusin.

Biblat që janë botuar para epokës bashkëkohore zakonisht u janë paraqitur lexuesve me kronologjinë e ngjarjeve, që janë zhvilluar që nga krijimi i botës deri në epokën në të cilën janë shpallur këto libra, dhe kjo është bërë me një parathënie eksplikative; shifrat kanë ndryshuar pak në varësi nga epokat. Për shembull, "Vulgata" e Klementit (1621) ka dhënë tregues të tillë gjë që e ka vendosur Abrahamin pak më herët dhe krijimin rreth 40 shekuj (XL) para erës sonë... Bibla shumëgjuhëshe (poliglote) "Valton", e botuar në shekullin XVII, përveç teksteve biblike në shumë gjuhë, i ka ofruar lexuesit tabela analoge me tabelën që e dhamë më sipër për paraardhësit e Abrahamit. Përafërsisht të gjitha vlerësimet janë përputhur me shifrat që janë dhënë këtu. Kur erdhi koha bashkëkohore, botusi nuk kishte më mundësi që të botojë përsëri kornologji të tilla fantazioze e të mos jetë në kundërshtim me zbulimet shkencore, të cilat krijimin e vunë në një  epokë më të largët. U kënaqën me aq sa mos të japin tabela dhe parathënie të tilla, por, kishin kujdes shumë të madh që lexuesi mos të informohej mbi vjetërsimin e teksteve biblike në të cilat janë mbështetur dikur për të bërë redigjimin e kronologjisë së tillë, që më nuk mund të konsiderohej si shprehje e së vërtetës. Më shumë ju përgjigjej që të hidhnin mbi to velin e turpshëm dhe të gjenin formula të dialektikës erudite në mënyrë që teksti të pranohej ashtu siç ka qenë dikur, pa asnjë shqetësim. Për këtë arsye kronologjitë nga teksti priftëror edhe më tej janë të vlefshme, edhe pse, logjikisht, në shekullin XX më nuk mund të llogaritet koha duke u bazuar në një fiksion të tillë.

Për sa i përket datës së paraqitjes së njeriut në Tokë, të dhënat shkencore bashkëkohore lejojnë që ajo të përcaktohet vetëm deri në një kufi të caktuar. Mund të jemi të bindur se njeriu është i aftë të mendojë dhe të punojë, gjë që e dallon nga qëniet e tjera të gjalla, që duken anatomikisht të afërta me të, ka ekzistuar në Tokë pas një date të përcaktueshme, por askush nuk do të mund ta caktojë saktësisht datën e paraqitjes së tij. Sot, përsëri, mund të pohohet se janë gjetur mbetje të një farë njerëzimi meditativ dhe veprues, vjetërsia e të cilit matet me njësitë e masës prej dhjetra mijëra vjetësh.

Ky datim i përafërt ka të bëjë me tipin parahistorik të njeriut që është zbuluar si më i riu, të llojit të neoantropus (njeriu nga Cro-Magnoni). Vërtet, zbulime të tjera të mbetejeve njerëzore, që kanë të bëjnë me tipa më pak të zhvilluar (paleo-antropus), janë bërë në shumë pjesë të Tokës; njësia e vjetërsisë së tyre mund të jetë me qindra mijëra vjet. Por, a thua ata janë njerëz të vërtetë?

Si do që të jetë, të dhënat e gjetura, që kanë të bëjnë me neo-antropoidët janë mjaft të sakta sa t'i vendosim larg përtej epokës në të cilën Zanafilla, i vendos njerëzit e parë. Domethënë, ekziston mospërputhje e qartë ndërmjet asaj që mund të nxirret nga të dhënat numerike të Zanafillës që kanë të bëjnë me paraqitjen e njeriut në Tokë, dhe njohurive me mbështetje më të fortë shkencore të kohës sonë.

 

2.3. PËRMBYTJA

Kapitujt 6, 7 dhe 8 të Librit të Zanafillës i janë kushtuar tregimit mbi Përmbytjen. Më saktësisht, ekzistojnë dy tregime që nuk janë vendosur njëri pranë tjetrit, por, të ndarë në fragmente, të gërshtuar ndërmjet tyre me një farë koherence në renditjen e disa episodeve. Në të vërtetë, në këta tre kapituj ekzistojnë kundërthënie flagrante; edhe këtu ato shjegohen me ekzistimin e dy burimeve të ndryshme: Jehovaistike dhe priftërore.

Më sipër pamë se ata formojnë përzjerje jo të barabarta; secili teks origjinal është ndarë në fragmente ose fjali, kurse elementet e një burimi ndërrohen me elementet e burimit tjetër, kështu që në tërë tregimin kalohet nga njëri burim në tjetrin 17 herë në 100 rreshta të tekstit në frengjisht.

Tregimi i plotë është si më poshtë:

Meqë zvetënimi i njerëzve është i përgjithshëm, Zoti vendosi t'i zhdukë të gjithë me të gjitha krijesat e gjalla. Ai e paralajmëroi Noan dhe i dha urdhër të ndërtojë një Anije në të cilën të vendosë bashkëshorten e vet, tre djemte e vet me bashkëshortet e tyre, si dhe qënie të tjera të gjalla. Përsa i përket këtyre të fundit, dy burimet ndryshojnë: një fragment i tregimit (priftëror) thotë se Noa do të marrë nga një çift të secilit lloj, pastaj, në fragmentin e ardhshëm (burimi jehovaistik), saktësohet se Zoti dha urdhër që të merret nga kafshët e quajtura të pastra - nga shtatë çifte të secilit lloj: mashkull dhe femër, kurse prej kafshëve të quajtura të papastëra - vetëm nga një çift. Por më poshtë është saktësuar se Noa do të hyjë në Anije me nga një çift të çdo kafshe. Specialistët, si R.P.de Vaux, pohojnë se këtu kemi të bëjmë me një fragment të përpunuar të tregimit jehovaistik.

Në një fragment (i burimit jehovaistik) shënohet se shkaku i Përmbytjes është uji i shiut, por në një fragment tjetër (të burimit priftëror) shkaku i Përmbytjes është paraqitur i dyfishtë: uji i shiut dhe burimet tokësore.

E tërë Toka ka qenë e përmbytur deri mbi majat e bjeshkëve. E gjithë jeta në të ishte shkatërruar. Pas një viti, Noa del nga anija që kishte arritur në kodrën Ararat pas rënies së nivelit të ujit.

Të shtojmë edhe këtë se Përmbytja, sipas burimeve, ka pasur kohëzgjatje të ndryshme: 40 ditë të rrijtes së nivelit të ujit, sipas tregimit jehovaistik, kurse 150, sipas atij priftëror.

Tregimi jehovaistik nuk e saktëson se në cilën moshë të jetës së Noas ka ndodhur Përmbytja, por tregimi priftëror e vendos në kohën kur Noa ishte 600 vjeç. Po ky tregim jep të dhëna, me anë të gjenealogjive të veta, për lokalizimin e tij në krahasim me Adamin dhe me Abrahamin. Pasi Noa, sipas përllogaritjes së paraqitur mbi  bazë të treguesve të Zanafillës, është lindur 1056 vjet pas Adamit (shihni tabelën e paraardhësve të Abrahamit), Përmbytja ka ndodhur 1656 vjet pas krijimit të Adamit. Në krahasim me Abrahamin Zanafilla e vendos Përmbytjen 292 vjet para lindjes së këtij patriarku.

Por, sipas Zanafillës, Përmbytja i ka interesuar tërë njerëzimit, dhe të gjitha qëniet e gjalla të krijuara nga Zoti kanë qenë shkatërruar në Tokë; njerëzimi është ngritur përsëri nga tre djemtë e Noas dhe bashkëshorteve të tyre, kështu që rreth tre shekuj më vonë kur u lind Abrahami, ai e gjeti e njerëzimin të formuar në shoqëri. Si u bë që brenda një kohe kaq të shkurtër u bë përtëritja? Ky konstantim i thjeshtë ja mohon tërë vërtetësinë tregimit.

Për më tepër të dhënat historike tregojnë mospërputhjen e tij me njohuri bashkëkohore. Me të vërtetë, konsiderohet se Abrahami është lindur ndërmjet viteve 1800 dhe 1850 para erës sonë. Nëse përmbytja ka ndodhur, si sugjeron Zanafilla në gjenealogjitë e veta, rreth tre shekuj para Abrahamit, atëherë atë do të duhej ta vendosnin rreth shekullit XXI dhe XXII para erës sonë. Kjo është epoka në të cilën njohuritë bashkëkohore e lejojnë një pohim të tillë - në shumë vise të Tokës që më parë kishin lulëzuar civilizimet, mbetjet e të cilave janë ruajtur për pasardhësit.

Kjo është, për shembull, në Egjypt, periudhë e cila i paraprin Mbretërisë së mesme (viti 2100 para erës sonë), që është datë e përafërt me mesperiudhën para dinastisë XI. Në Babiloni kemi dinastinë e tretë nga Uri. Në mënyrë të përkryer dihet nuk ka pasur ndërprerje në këto civilizime, për këtë arsye nuk ka pasur as shkatërrime që do të kishin të bënin me tërë njerëzimin, siç do ta dëshironte Bibla.

Prandaj, nuk mund të konsiderohet se tri tregimet biblike i sjellin njerëzimit raportin e fakteve të përputhshme me të vërtetën. Nëse jemi objektiv, jemi të detyruar të pranojmë se tekstet për të cilët është fjala, dhe që kanë depërtuar deri te ne, nuk e paraqesin realitetin. Po a thua Zoti do të mund të zbulojë diçka tjetër përveç së vërtetës? Me të vërtetë nuk mund të merret me mend përfytyrimi i Zotit që i mëson njerëzit me ndihmën e trillimeve dhe, aq më tepër, me trillime kundërshtuese. Atëherë shumë natyrshëm arrijmë te supozimi për ndryshimet që i kanë bërë njerëzit ose në trashëgimninë gojore, që është transmetuar nga një gjeneratë në tjetrën, ose në tekstet pas fiksimit të këtyre trashëgimive. Kur dihet se një vepër, siç është Zanafilla, është përpunuar së paku dy herë brenda tre shekujve atëherë si të çuditemi kur në të gjejmë gjëra të pabesueshme ose tregime të kundërta me realitetin e gjërave, që kur progresi i njohurive njerëzore e bëri të mundur, nëse jo të dihet çdo gjë që së paku për disa ngjarje të merret një njohuri e mjaftueshme sa të mund të gjykohet mbi shkallën e lidhjes së saj me tregimet e lashta që kanë të bëjnë me to. A ka gjë më të logjikshme se sa t'i përmbahemi këtij interpretimi të gabimeve në tekstet biblike që i përzjejnë në kontest vetëm njerëzit? Është për të ardhur keq që nuk e mbështesin shumica e komentuesve, as të krishterë as hebrenj. Por, përsëri, argumentat që ata i thërrasin në ndihmë meritojnë vëmendje.

 

IV

QËNDRIMI AUTORËVE TË KRISHTERË

 NDAJ MASHTRIMEVE SHKENCORE

TË TEKSTEVE BIBLIK

 - SHQYRTIM KRITIK I TYRE

 

Jemi të habitur shumëllojshmëria e reaksioneve të autorëve të krishterë lidhur me ekzistimin e këtij grumbulli të trillimeve, të gjërave të pabesueshme dhe të kundërshtimeve. Disa prej tyre e pranojnë ndonjërën nga këto dhe nuk hezitojnë që në veprat e veta të ballafaqohen me probleme të vështira. Të tjerët hareshëm kalojnë nëpër pohimet e papranueshme, duke i kushtuar kujdes mbrojtjes së teksteve fjalë për fjalë dhe duke u përpjekur të na bindin me anë të deklaratave apologjetike dhe me mbështetje të madhe të argumentave shpesh të papritura, me shpresë se në këtë mënyrë do të harrojnë atë që logjika e hedh poshtë.

R.P.de Vaux, në Hyrjen e tij të përkthimit të Zanafillës, lë mundësinë e ekzistimit të këtyre kritikave dhe për më tepër flet mbi bazueshmërinë e tyre, por, sipas tij, rindërtimi objektiv i ngjarjeve nga e kaluara është i padobishëm. Ai në shënimet e veta shkruan: "Ajo që Bibla e ka huazuar rikujtimin e një apo më shumë vështrimeve katastrofike ne ultësirën e Tigrit dhe të Eufratit, që tradita i ka zmadhuar deri në parmasat e kataklizmës universale" ka rëndësi fare të vogël; është e rëndësishme se "vetëm autori i shenjtë i ka dhënë këtij kujtimi këshillë universale mbi drejtësinë dhe mëshirën e Zotit, mbi ligësinë njerëzore dhe shpëtimin që jepet të drejtit".

Kështu është arsyetuar transformimi i një legjende të popullarizuar në ngjarje me përmasa hyjnore - e cila, si e tillë, i ofrohet njerëzve për ta besuar - duke filluar nga çasti kur një autor e ka shfrytëzuar si një ilustrim të një këshille fetare. Një qëndrim i këtillë apologjetik i arsyeton të gjitha keqpërdorimet e njerëzve në krijimin e shkrimeve për të cilat thuhet se janë të shenjtë dhe se përmbajnë Fjalën e Zotit. Të lejosh përzjerje të tilla njerëzore me Hyjnoren, do të thotë të mbrosh të gjitha shpërdorimet e njerëzve me tekste biblike. Nëse ekziston qëllimi teologjik, të gjitha shpërdorimet bëhen të ligjëruara dhe kështu mbrohen dhe ato të autorëve të shekullit VI, me preokupimet legaliste që kanë çuar deri te tregimet e njohura fantazioze.

Një numër i konsiderushëm i komentuesve të krishterë e konsideruan si mendjemprehtësi që këto trillime, gjëra të pabesueshme dhe kundërthënie të tregimeve biblike, t'i shpjegojnë duke nënvizuar këtë arsyetim: autorët biblikë janë shprehur varësisht nga faktorët shoqërorë me kulturë dhe mentalitet të shumëllojshëm, që gjë ka çuar deri te përkufizimi si "vepra letrare" të veçanta. Futja në këtë mënyrë e kësaj shprehjeje në dialektikën subtile të komentuesve i fsheh të gjitha vështirësitë. Çdo kundërthënie mes dy teksteve ka si shpjegim ndryshimin në mënyrën e të shprehurit të secilit autor, "gjininë letrare" të veçantë të tij. Me të vërtetë këtë argument nuk e pranuan të gjithë, sepse megjithëmend nuk është serioz. Por, ai, përsëri, nuk u hodh poshtë krejtësisht në ditët tonë dhe në rastin e Besëlidhjes së Re do të shihet se në ç'mënyrë jo korrekte bëhen përpjekje që të shpjegohen kundërthëniet aq të hapta të Ungjijve.

Një mënyrë tjetër që të pranohet ajo që, logjika në tekstin kontestues, po të zbatohet do ta hidhte poshtë, është që teksti përkatës të mbulohet me shqyrtime apologjetike. Vëmendja e lexuesit është zhvendosur nga problemi thelbësor i vërtetësisë së tregimit, për t'u përqëndruar në probleme të tjera.

Pasqyrimet e kardinal Danielit mbi Përmbytjen, që u paraqitën në revistën "Dieu vivant" (Zoti jeton), me titull "Përmbytja, Kryqëzimi, Gjyqi", zbulojnë një mënyrë të këtillë të të shprehurit. Ai shkruan: "Tradita më e lashtë e Kishës në teologjinë e Përmbytjes ka parë simbolin e Krishtit dhe të Kishës". Ky është "episodi me rëndësi të veçantë..." "gjyqi që godet tërë racën njerëzore". Pasi e citon Origenin, i cili në veprën e vet "Predikimet mbi Ezekielin" flet mbi "Përmbytjen e tërë Gjithësisë të shpëtuar në Anije", kardinali evokon vlerën e numrit tetë "i cili shpreh numrin e vetave të shpëtuar në Anije (Noa dhe bashkëshortja e tij, tre djemtë me tre bashkëshortet e tyre)". Ai e huazon për vete atë që e ka shkruar Justini në veprën e vet "Dialogu"."Ata kanë dhënë simbolikën e ditës së tetë në të cilën Krishti ynë u ringjall nga të vdekurit" dhe shkruan: "Noa, i parëlinduri në krijimin e ri, simboli i Krishtit, i cili ka realizuar atë që ka simbolizuar Noa". Ai vazhdon krahasimin ndërmjet Noas i cili shpëtoi me ndihmën e drurit të Anijes në të cilin ky noton në një anë, dhe të ujit të pagëzimit ("uji të Përmbytjes nga i cili lind njerëzimi i ri") dhe drurëve të kryqit në anën tjetër. Ai ngul këmbë në vlerën e këtij simbolizimi dhe përfundon duke vënë theksin në "pasurinë shpirtërore dhe doktrinare të sakramentit të Përmbytjes".

Do të mund të flitej shumë për këto krahasime apologjetike. Ato komentojnë - të rikujtojmë - një ngjarje vërtetësia e së cilës nuk mund të mbrohet në peshoren universale dhe në epokën në të cilën vendoset Bibla. Para komentimit, siç është ky i kardinal Danielit, na bie ndër mend epoka e mesjetës kur është dashur që teksti të pranohet ashtu siç ka qenë dhe kur nuk ka qenë e mundur të bëhet asnjë diskutim, përveç atij konformist.

Por të jep kurajo konstantimi se para kësaj epoke të errësirës së imponuar mund të zbulohen qëndrime shumë logjike, siç është ai i Shën Agustinit, i cili del nga mendimi që i paraprin kohës së vet. Në epokën e Etërve të Shenjtë problemet e kritikës së teksteve kanë qenë dashur të imponohen. Këtë Shën Agustini e evokon në një letër të vetën, Nr. 82, nga e cila po citojmë një fragment më karakteristik:

"Vetëm këtyre librave të shkrimit (të Shenjtë), që quhen kanonikë, ka mësuar t'u kushtoj një vëmendje dhe një respekt të atillë, sa që besoj fort se asnjë autor i tyre nuk ka mundur të mashtrojë duke i shkruar. Kur në këta libra hasi në pohimin që duket se e kundërshton të vërtetën, atëherë  nuk dyshoj se teksti i (kopjes sime) është i gabuar ose përkthyesi nuk ka dhënë në mënyrë besnike tekstin origjinal ose ndoshta intelekti im nuk është i mjaftueshëm".

Për Agustinin e shenjtë ka qenë e paimagjinueshme që një tekst i shenjtë mund të përmbajë trillime. Shën Agustini e ka përkufizuar shumë qartë dogmën e pagabueshmërisë. Para një fragmenti që duket se i kundërvihet së vërtetës, ai u mendua për kërkimin e shkakut dhe nuk e ka përjashtuar supozimin mbi prejardhjen njerëzore. Një qëndrim i tillë është qëndrim i besimtarit që ka pikëpamje kritike. Në epokën e Shën Agustinit nuk ka ekzistuar mundësia e konfrontimit të tekstit biblik me shkencën. Gjerësia e pikëpamjes së njëjtë me të tijën do të kishte bërë të mundur që në kohën tonë të kapërcehen shumë vështirësi që paraqiten kur i krahasojmë disa tekste biblike me njohuritë shkencore.

Specialistët e kohës sonë përpiqen, përkundrazi, ta mbrojnë tekstin biblik nga çdo sulm për shkak të gabimit. R.P.de Vaux në Hyrjen e tij në Përmbytje na jep shkaqet që e shtyjnë në këtë mbrotje të tekstit me çdo kusht edhe atëherë kur ajo është e prapranueshme në pikëpamje historike ose shkencore. Ai nga ne kërkon që historinë biblike mos ta shikojmë "sipas rregullave të atij lloji të historisë me të cilën merren bashkëkohësit", sikur mund të ekzistojnë shumë mënyra të të shruarit të historisë. E shpjeguar në mënyrë jo të saktë, historia bëhet - të gjithë e pranojnë këtë - roman historik. Por, këtu, ajo i eviton normat që dalin nga koncepcionet tona. Komentuesi biblik refuzon çdo kontrollim të tregimeve biblike me anë të gjeologjisë, paleontologjisë dhe me anë të dhënave parahistorike. "Bibla nuk varet,shkruan ai, nga asnjëra prej këtyre disiplinave, dhe po të donim ta konfrontonim me të dhënat e këtyre shkencave do të mund të arrihej vetëm deri te kundërthëniet joreale ose te përputhjet artificiale". Duhet të vërejmë se këto refleksione janë bërë lidhur me atë që në Zanafillë nuk është aspak në përputhje me të dhënat e shkencës bashkëkohore, sidomos kapitujt prej 1 deri 11. Por, nëse disa tregime janë të verifikuara plotësisht në kohën tonë, siç janë disa episode nga koha e patriarkut, autori nuk e lëshon rastin të mbështetet në njohuritë bashkëkohore për konfirmimin e vërtetësisë biblike. Ai shkruan: "Dyshimet që kanë dominuar lidhur me këto tregime duhet të lëshojnë pe para vërtetimit të mjaftueshëm që iu bën historia orientale dhe arkeologjia". Me fjalë të tjera, nëse shkenca është e dobishme për ta vërtetuar tregimin biblik, ajo mbështetet në të, e nëse e konteston, është e palejueshme t'i referohet atij.

Që të pajtohet e papajtueshmja, d.m.th. teoria e së vërtetës së Biblës me karakterin jo të saktë të disa fakteve të paraqitura në tregimet e Besëlidhjes së Vjetër, teologët modernë kanë filluar të bëjnë revidimin e koncepteve klasike të vërtetsisë. Po të donim shprehnim hollësisht shqyrtimet subtile të cilat zhvillohen gjerësisht në veprat me temën vërtetësisë së Biblës, siç është ajo e O. Lorencit (1972), do të dilnim nga suazat e këtij libri. Çfarë është vërtetësia e Biblës? Të përmendim vetëm një gjykim që i përket shkencës:

Autori shkruan se Koncili i Dytë i Vatikanit "është kujdesur mirë që të mos përcaktojë rregulla për dallimin e së vërtetës nga trillimi në Bibël. Shqyrtimet themelore tregojnë se kjo është e pamundur meqë Kisha nuk mund të vendosë mbi vërtetësinë apo pavërtetësinë e metodave shkencore në atë mënyrë që do të zgjidhte parimisht dhe në mënyrë të përgjithshme çështjen e vërtetësisë së Shkrimit (të Shenjtë)".

Është e qartë se Kisha nuk do të mund të deklarohej mbi vlerën e një "metode", si mjet për t'iu afruar diturisë. Këtu është fjala për diçka krejt tjetër. Nuk është fjala për diskutimin mbi teoritë, po për faktet e vërtetuara mirë. A thua në epokën tonë është e nevojshme të jesh shkencëtar i mirë për të ditur se bota nuk është krijuar dhe se njeriu nuk është paraqitur në Tokë para tridhjet e shtatë apo tridhjet e tetë shekujve, dhe se ky vlerësim, i nxjerr nga gjenealogjitë biblike mund të shpallet i gabueshëm pa rrezik mashtrimi? Autori, të cilin e cituam këtu do të duhej ta dinte këtë. Pohimet e tij mbi shkencën kanë për qëllim vetëm ta kthejnë problemin vetëm në anën tjetër, në mënyrë që të mos të mund të trajtohet si duhet.

Rikujtimi i të gjitha këtyre qëndrimeve të autorëve të krishterë ndaj gabimeve shkencore të teksteve biblike e ilustron mirë shqetësimin që e shkaktojnë ato dhe pamundësinë që të përcaktohet një qëndrim tjetër logjik, përveç atij që e pranon prejardhjen e tyre njerëzore dhe pamundësinë për t'i pranuar si pjesë të një shpalljeje.

Shqetësimi i cili i mundon rrethet e krishtera, kur është fjala për Shpalljen, është shprehur gjatë Koncilit të dytë të Vatikanit (1962 - 1965) kur qenë të nevojshme të bëhen jo më pak se pesë redaktime për tu arritur pajtimi lidhur me tekstin përfundimtar dhe për tu ndërprerë (kjo gjendje e dhemshme që kërcënonte ta mbyste Koncilin) sipas shprehjes së imzot Veberit, në hyrje që e kishte shkruar në dokumentin e Koncilit Nr. 4 mbi Shpalljen¹⁵.

Dy fjali nga ky tekst, që kanë të bëjnë me Besëlidhjen e Vjetër (kreu IV, fq. 53), zhvillojnë gjëra me të meta dhe vjetërsim të atillë të disa teksteve që nuk lejojnë kurrëfarë kontekstimi:

"Duke mbajtur parasysh pozitën e njeriut para shpëtimt të cilin e ka sjellë Krishti, librat e Besëlidhjes së Vjetër ja bëjnë të mundur secilit të njohë cili është Zoti e cili është njeriu, si dhe mënyrën se si Zoti, me drejtësinë dhe mirësinë e tij, vepron me njerëzit. Këto libra, edhe për kundër asaj se përmbajnë gjëra të papërsosura dhe gjëra të vjetërsuara, përsëri janë dëshmitarë të pedagogjisë së vërtetë Hyjnore".

Me anë të cilësorit "i papërsosur" dhe "i vjetërsuar", që janë përdorur në disa tekste, nuk mund të thuhet se këta i nënshtrohen kritikës dhe se mund të heqin dorë prej tyre; parimi është lejuar në një mënyrë mjaft të qartë.

Ky tekst është pjesë e deklaratës së përbashkët, e cila, edhe pse definitivisht është botuar me 2344 vota ndaj 6 votave nuk ka qenë dashur të jetë kaq gati njëzërëshe. Dhe me të vërtetë, në komentimet e dokumentit zyrtar nga imzot Veberi është nënshkruar një fjali e cila në mënyrë të qartë e korrigjon pohimin mbi vjetërsinë e disa teksteve që i përmban deklarata solemne e Koncilit: "Pa dyshim, disa libra të Biblës izraelite kanë kufirin kohor dhe në vete përmbajnë diçka të papërsosur".

Shprehja "vjetërsuar" nga deklarata zyrtare pa dyshim nuk është sinonim i "kufirit kohor", si shprehje e komentuesve, kurse për sa i përket epitetit "izraelite", të cilin ky i fundit e ka shtuar në mënyrë të çuditshme, ai sikur sugjeron se teksti i Koncilit e ka kritikuar vetëm versionin hebraik, kurse, në të vërtetë, kjo nuk është ashtu aspak pasi që Besëlidhja e Vjetër, gjatë Koncilit, thjesht ishte objekt gjykimi që kishte të bënte me papërsosurinë dhe vjetërsinë e disa pjesëve të saj¹⁶.

 

V

PËRFUNDIMET

 

Nuk duhen shikuar Shkrimet biblike duke i zbukuruar artificialisht me cilësi që do të dëshironim t'i kishin, por, duhen studiuar objektivisht për atë që janë ato. Kjo nënkupton jo vetëm njohjen e teksteve, por edhe njohjen e historisë së tyre. Kjo e fundit me të vërtetë e bën të mundur krijimin e përfytyrimit lidhur me rrethanat që kanë çuar deri në përpunimin e teksteve gjatë shekujve, deri në formimin e ngadalshëm të përmbledhjes të tillë që kemi sot, me heqje dhe shtim pjesësh të shumta.

Pikëpamjet e tilla e bëjnë krejtësisht të pranueshme atë se në Besëlidhjen e Vjetër mund të gjejmë versione të ndryshme të të njëjtit tregim, kundërthënie, gabime historike, gjëra të pabesueshme dhe mospërputhje me njohuritë shkencore të vërtetuara mirë. Ato janë krejtësisht të natyrshme në të gjitha veprat njerëzore të lashtësisë. Atëherë, si të mos i gjejmë në librat e shkruar në kushte të tilla që është elaboruar teksti biblik?

Edhe para se të mund të shtrohen problemet shkencore, në një epokë në të cilën ka mundur të gjykohet vetëm mbi gjërat e pamundshme dhe kundërthëniet, një njeri me mendje të shëndoshë, siç ka qenë Agustini i shenjtë, duke thënë se Zoti nuk ka mundur t'i mësojë njerëzit për atë që nuk i përgjigjet realitetit, e ka vendosur parimin e pamundësisë së prejardhjes hyjnore të ndonjë pohimi të kundërt me të vërtetën. Ai ka qenë i gatshëm që prej çdo teksti të shenjtë atë që i është dukur se për këtë arsye duhet hequr.

Më vonë, në një epokë kur u kuptua mospërputhja e disa fragmenteve të Biblës me njohuritë bashkëkohore, u ndërpre mbajtja e këtij qëndrimi. Atëherë kemi qenë prezent kur lindi një literaturë, e cila kishte për qëllim që në Bibël, përkundër të gjithave, ta arsyetojë mbajtjen e teksteve që më nuk kanë vend në të.

Koncili i dytë i Vatikanit (1962 - 1965) e ka zbutur shumë këtë papajtueshmëri duke shprehur rezervën për "librat Besëlidhjes së Vjetër" të cilët "përmbajnë papërsosuri dhe vjetërsi". A thua ajo do të jetë edhe më tej besëlidhje hyjnore apo do të ndyshojë qëndrimin ndaj asaj që më nuk është e pranueshme në shekullin XX, në librat, qëllimi i të cilëve ka qenë të jenë jashtë çdo shpërdorimi njerëzor, vetëm "dëshmitarë të një pedagogjie të vërtetë hyjnore"?

 

UNGJIJTË

 

I. HYRJE

 

Shumë lexues të Ungjijve janë të habitur edhe të turbulluar kur mendojnë për domethënien e disa tregimeve ose kur bëjnë krahasime ndërmjet versioneve të ndryshme të të njëjtës ngjarje që është treguar në disa Ungjij. Këtë e konstanton R.P. Roge në librin e vet "Hyrje në Ungjijtë"¹⁷. Me një përvojë të madhe që e kishte arritur gjatë shumë viteve, kur e kishte për detyrë që në një revistë katolike t'u përgjigjej lexuesve të hutuar nga tekstet e Ungjijve. R.P.Roge ka mundur ta vlerësojë rëndësinë e pertubacionit që ka shkaktuar tek ata literatura e tyre. Ai shënon se bashkëbiseduesit e tij, të cilat i takonin mjediseve shumë të ndryshme shoqërore dhe kulturore, kërkonin shpjegime lidhur me tekstet "e paqartë të pakuptueshme, edhe kundërthënës, absurd ose skandaloz". Nuk ka dyshim se leximi i plotë i Ungjijve është në gjendje t'i shqetësojë shumë të krishterët.

Një observim i këtillë është bërë së voni libri i R.P.Roge-së është botuar më 1973. Në kohën e cila nuk është aq e largët shumica e të krishterëve nga Ungjijtë dinin vetëm fragmente të zgjedhura, që janë lexuar gjatë shërbimit ose që janë komentuar nga altari. Nëse lihen anash protestantët, nuk ka qenë e zakonshme që Ungjijtë të lexohen në tërësi jashtë këtyre rasteve. Ndër doracakët të edukimit fetar janë përfshirë vetëm botimet e tyre të shkurtra: teksti in extenco (tërësisht) nuk ka qenë fare në lexim. Gjatë kohës së studimeve të mija në një ent katolik, më kanë rënë në dorë vepra të Virgjilit dhe të Platonit, por jo edhe Besëlidhja e Re. Por, përsëri, teksti grek i këtij do të ishte shumë instruktiv: shumë më vonë e kam kuptuar pse nuk na i jepnin për ti përkthyer librat e shenjtë të krishterë. Ato do të mund të na shtynin t’u bënim pyetje mësuesve tanë të cilat do ti tronditnin.

 Nëse njeriu ka shpirt kritik, duke i lexuar Ungjijtë in extenco do të vijë patjetër deri tek këto zbulime të cilat edhe e kanë shtyrë Kishën të ndërhyjë dhe t'u ndihmojë lexuesve  në mënyrë që ta kalojnë tronditjen e tyre. "Shumë të krishterë kanë nevojë të mësojnë t'i lexojnë Ungjijtë", konstanton R.P.Roge. pa marrë parasysh se a pajtohemi me shpjegimet e bëra autori ka meritë të madhe që është ballafaquar me këto probleme delikate. Kjo, për fat, akoma nuk po ndodh me shumë dokumente mbi Shpalljen e krishterë.

Në botimet e Biblës të dedikuara për publikun e gjerë, shënimet hyrëse shprehin më së shpeshti një grumbull pikëpamjesh që do të dëshironin të bindnin lexuesin se Ungjijtë përgjithësisht nuk shtrojnë probleme të personalitetit të autorit të librave të ndryshëm, rreth origjinalitetit të teksteve dhe rreth karakterit të vërtetë të tregimeve. Edhe pse ekzistojnë aq shumë gjëra të panjohura për autorët, në origjinalitetin e të cilëve nuk jemi të sigurtë aspak, sa janë të sakta këto lloje të shënimeve, që shpesh e paraqesin si të sigurtë atë që është vetëm hipotezë, duke pohuar se filan ungjilltar i ka parë ngjarjet, kurse veprat e specializuara e pohojnë të kundërtën¹⁸.

Teprohet shumë me shkurtimin e kohës ndërmjet fundit të profecisë së Jezusit dhe paraqitjes së teksteve. Do të dëshironim të na bindnin vetëm për një redaktim që është bazuar në gojëdhënat popullore, edhe pse specialistët e kanë dëshmuar redaktimin e teksteve. Aty-këtu flitet për disa vështirësi të interpretimit, por kalohet rrëshqitazi pranë kundërthënieve të qarta që ja vrasin syrin atij që mendon. Konstatohet shpesh se në fjali të shkurtra eksplikative, të futura në shtojcë, si shtesë e hyrjeve qetësuese, kundërthëniet e gabimet e hapta janë fshehur ose janë mbytur me argumentime të shkathta apologjetike. Kjo gjendje që zbulon karakterin dinak të këtyre komenteve është shastIsës a.s.e.

Shqyrtimet që po i bëjmë këtu do t'i habisin, pa dyshim, ata lexues të mi të cilët ende nuk kanë njohuri për këto probleme. Përveç kësaj, para se të hyjnë në thelbin e çështjes, që tani dëshiroj t'i ilustroj fjalët e mija me një shëmbull që më duket se është krejt demonstrativ.

As Mateu, as Gjoni nuk flasin për shëlbimin e Jezusit. Luka në Ungjillin e vet e vendos në ditën e ringjalljes dhe dyzet ditë më vonë në Veprat e Apostujve, autor i të cilës do të duhej të ishte. Sa i përket Markut, ai përmend (duke mos e saktësuar datën ) në një finale, e cila sot konsiderohet jo autentike. Shëlbimi domethënë, nuk ka kurrëfarë baze solide biblike. Por, përsëri, komentuesit i afrohen kësaj çështje të rëndësishme me një indiferencë të pabesueshme.

A. Trikoti, në librin e tij Petit Dictionnaire du Nouveau  Testament ( Fjalori i vogël i Besëlidhjes së re), nga Bibla Crampon, vepër shumë e përhapur ( botuar më 1960) ¹⁹, nuk i kushton asnjë artikull shëlbimit. Synopse des 4 Evangiles (Krahasimi i katër Ungjijve) P.R. Benoitit dhe P.P. Boismardit, profesor në Shkollën Biblike të Jeruzalemit ( botuar më 1972) ²⁰, në vëllimin II, fq.451dhe 452, na mëson se te Luka shpjegohet me "mjeshtri letrare". Le të kuptojë kush të mundet!

Me siguri shumë të madhe R.P. Roge, në veprën e vet Initiato a l'Evangile ( Hyrje në Ungjijtë), në vitin 1973, nuk është mashtruar me një argument të tillë, por shpjegimi që na ofron ai është i pazakontë:

"Këtu, si dhe në shumë raste të ngjashme, problemi duket se është i pazgjithshëm vetëm nëse pohimet e Shkrimit (të Shenjtë) merret si shprehimisht materiale, duke harruar domethënien e tyre fetare. Nuk është fjala për atë që realiteti i fakteve të kthehet në një simbolizëm të flashkët, por të kërkohet qëllimi teologjik i atyre që na zbulojnë fshehtësitë, duke na dhënë fakte të kapshme , të përshtatshme për ndjesinë e selitur të shpirtit tonë".

Si të kënaqemi me një shpjegim të tillë? Formulat apologjetike të këtij lloji mund t'ju shërbejnë vetëm dogmatikëve.

Citati i R.P.Roges është njësoj interesant për pranimin e tij se në Ungjijtë ka "shumë raste të ngjashme" me atë të shërbimit. Domethënë, është e nevojshme t'i futemi problemit plotësisht, nga brenda, me objektivitet të plotë. Duket se është mençuri të kërkohet shpjegim për studimin e kushteve në të cilat janë shkruar Ungjijtë dhe për klimën fetare të asaj kohe. Nxjerrja në dritë e korrigjimeve të redaktimeve fillestare, që janë bërë mbi bazë të gojëdhënave popullore, dhe ndryshimi i teksteve gjatë transmetimit deri te ne, e bëjnë shumë më pak të pazakonshëm ekzistimin e fragmenteve të paqarta, të pakuptueshme, kundërthënëse dhe të pabesueshme, që ndonjëherë shkojnë deri në absurd ose të fragmenteve të papërputhshme me faktet që i ka vërtetuar përparimi shkencor në kohën tonë.

Është fakt se para disa dhjetëvjeçarësh është paraqitur interesi për studimin e Shkrimeve (të Shenjta) në frymën e studimit objektiv. Në një libër të kohës më të re "Foi en la Resurrection, Resurrection de la foi" (Besimi në Ringjallje, Ringjallje e Besimit)²¹, R.P. Kannengiesser, profesor në Institutin Katolik të Parisit, jep një pasqyrë të shkurtër të këtij ndryshimi të thellë me këto fjalë: "Besimtarët e vërtetë as që e dinë se është bërë revolucion me metodat e shpjegimit të Biblës që nga epoka e Piut XII". "Revolucioni" për të cilin flet autori është i datës më të re. Ai fillon të vazhdojë në këshillimin e besimtarëve, së paku nga disa specialistë, të cilët i vë në lëvizje kjo frymë e re. "Qarkullimi i prespektivave më të besueshme të traditës baritore, shkruan autori, nuk është filluar aspak me këtë revolucion të metodave të shpjegimit".

R.P. Kannengiesser tërheq vërejtjen se "Nuk duhet kuptuar shprehimisht" faktet që i sjellin Ungjijtë për Jezusin, "të shkruash siaps rasteve" ose "luftarake", autorët e të cilëve "i ushqejnë me shkrim gojëdhënat e bashkësive të veta mbi Jezusin"^22. Lidhur me ringjalljen e Jezusit, që është temë e librit të tij, ai nënvizon se asnjë autor i Ungjijve nuk mund t'i përshkruajë vetes cilësinë e personit që e ka parë ngjarjen, duke bërë me dije se duhet të jetë ashtu edhe me një pjesë të jetës së Jezusit, pasi, sipas Ungjijve, asnjë apostull - përveç Judës - nuk u nda nga Mësuesi që nga momenti kur i shkuan pas e deri në manifestimet e fundit në këtë vend.

Ja, pra, sa jemi larg pikpamjeve tradicionale, të cilat në mënyrë edhe më solemne i ka vërtetuar Koncili i Dytë i Vatikanit, para më pak se dhjetë vjetësh, e të cilat akoma huazojnë vepra bashëkohore të vulgarizimit që u janë kushtuar besimtarëve. Por, pak nga pak, e vërteta po del në dritë.

Nuk është e lehtë të vihet deri tek e vërteta , sepse aq e rëndë është barra e tradirës që është mbrojtur me aq ashpërsi. Nëse duam të lirohemi nga ajo, duhet t'i afrohemi problemit në thelbin e tij, domethënë më parë të studiohen kushtet që kanë bërë që të lind krishtërimi.

 

 

II

RIKUJTIMI I HISTORISË

HEBREO - KRISHTERIMI

DHE SHËN PALI

 

 

 

 

Shumica e të krishterëve beson se Ungjijtë janë shkruar nga dëshmitarë të drejtpërdrejt te jetës së Jezusit dhe, për këtë arsye, ata paraqesin dëshmi të padyshimta mbi ngjarjet që e kanë stolisur dhe predikmiet e tij. Si do të mund të dikutohej mbi këshillat që dalin nga ata, kur janë dhënë garanci të tilla lidhur më origjinalitetin, si do të mund të dyshohej në vlerën e institucionit të Kishës duke zbatuar direktivate përgjithshme që i ka dhënë vetë Jezusi? Botimet e tashme të Ungjijve, që i janë dedikuar popullarizimit, përmbajnë komentime qëllimi i të cilave është që të përhapin pikpamje të tilla në publik.

Cilësia e dëshmitarëve të redaktimit të Ungjijve iu paraqitet si aksiomë besimtarëve. Po a thua shën Justini, nga mesi i shekullit II, nuk i quajti Ungjijtë Memoare të Apostujve. Pastaj, flitet me aq saktësi për autorët, saqë pyesim se si do të mund të dyshohej në saktësinë e tyre; Mateu ishte person shumë i njohur, "nënpunës dogane në Kafarnaum", dihet se e ka njohur gjuhën aramenishte dhe greke. Marku, gjithashtu, është indentifikuar në mënyrë të përsosur si bashkëpunëtor i Pjetrit; nuk ka asnjë dyshim se ka qenë edhe dëshmitar i ngjarjeve. Luka është "mjeku i dashur" për të cilin flet Pali: njoftimet për të janë mjaft të sakta. Gjoni është apostull gjithnjë i afërt me Jezusin, djalë i Zebedit, peshkatar në liqenin e Genezaretit.

Studimet bashkëkohore mbi fillimet e krishterimit tregojnë se kjo mënyrë e paraqitjes së gjërave nuk i përgjigjet aspak realitetit. Do të shohim se ç' ndodh me autorët e Ungjijve. E sa i përket dhjetëvjeçarëve pas misionit të Jezusit, duhet të dimë se ngjarjet aspak nuk janë zhvilluar ashtu siç është thënë dhe se me shkuarjen e Pjetrit në Romë nuk u vunë themelet e Kishës. Por, përkundrazi, që nga ai çast Jezusi e lëshoi këtë tokë, nga gjysma e dytë e shekullit II ose gjatë më shumë se një shekulli, është zhvilluar luftë e ashpër ndërmjet dy tendencave: ndërmjet asaj që mund të quhet krishtërim palian dhe hebreo-krishterimit: i pari e ka mundur gradualisht të dytin dhe krishterimi palian ngadhnjeu mbi atë hebreo-krishter2:36 AM2:36 AM.

Një numër shumë i madh punimesh të botuara në dhjetëvjetëshat e fundit, të bazuar në zbulimet e kohës sonë, bënë të mundur që të arrijmë deri te botëkuptimet bashkëkohore me të cilat lidhet emri i kardinal Danielit. Artikulli që e ka botuar në dhjetor të vitit 1967, në revistën "Etudes": "Pikëpamje e re për periudhën e krishterimit dhe të hebreo-krishterimit", duke huazuar punimet e mëhershme, ai trazon historinë dhe na mundëson ta vendosim paraqitjen e Ungjijve në një kontest shumë më të ndryshëm nga ai që e theksojnë raportet, që janë destinuar për masa e gjera. Këtu më poshtë do të japim një përmbledhje të pikave thelbësore të artikullit të tij, me citate të shumta:

Pas Jezusit, "një grup i vogël apostujsh" e formojnë një "sekt Hebre besnik ndaj rregullave dhe kultit të tempullit". Përsëri, kur kësaj i shtohen edhe konvertitët e ardhur nga paganizmi, atyre u propozohet, nëse mund të thuhet, një regjim i posaçëm: Koncili i Jeruzalemit, viti 49, i liron nga synetlia (rrethprerja)²³ dhe nga rregulllat Hebree: "shumë hebreo-krishter e refuzojnë këtë koncesion". Ky grup është krejtësisht i ndarë nga Pali. Aq, më tepër lidhur më paganët që iu bashkuan krishterimit, Pali dhe hebreo-krishterët kacafyten (incidenti vitit 49 në Antioki). "Për Palin, po edhe për hebrejtë syneti, sabati dhe kulti i tempullit që nga kjo kohë u bënë të parëndësishëm. Krishtërimit iu desh të lirohej nga përkatësia politiko-fetare hebraike në mënyrë që të hapej ndaj paganëve".

Për hebreo-krishterët që mbetën "izraelit besnikë", Pali ishte tradhëtar; dokumentet hebreo-krishteree konsiderojnë si "armik", duke e paditur për shkak "të dyftyrsisë taktike", por "hebreo-krishterizmi deri në vitin 70 paraqet shumicën e Kishës", kurse "Pali mbeti i izoluar". Shef i bashkësisë atëherë ishte Jakovi, kushëri i Jezusit. Me të (në fillim) është Pjetri dhe Gjoni. "Jakovin mund ta konsiderojmë shtyllë të hebreo-krishterimit që qëndroi vendosmërisht i angazhuar në hebraizëm përkundër krishtërimit palian". Familja e Jezusit zë vend të madh në këtë kishë hebreo-krishtere të Jeruzalemit. "Trashigimtari i Jakobit do të jetë Simoni, djali i Kleopasit, kushëri i Zotërisë".

Kardinal Danieli këtu citon shkrimet judeo-krishtere që shprehin pikëpamjen për Jezusin e kësaj bashkësie, fillimisht të formuar prej apostujve: Ungjijtë e hebrejve (sipas një bashkësie judeo-krishtere në Egjipt), Hipotipozat e Klementit, Apokalipsi i Dytë i Jakovit, Ungjilli i Tomës²⁴. "Pa dyshim, me hebreo-krishterimin duhen lidhur përmendoret më të lashta të literaturës së krishterë", të cilën kardinal Danieli e përmend  hollësisht.

"Gjatë shekullit të parë të kishës, hebreo-krishterimi nuk është dominues vetëm në Jeruzalem dhe në Palestinë. Duket se misioni judeo-krishterë është zhvilluar gjithkund para misionit të Palit. Mu kjo shpjegon se si letrat e Palit vazhdimisht aludojnë në përleshje". Gjithandej do të hasen të njëjtët armiq, në Galile, në Korint, në Kolosos, në Romë, në Antioki.

Bregdeti siriano-palestinez, prej Gazës deri në Antioki, ishte judeo-krishter, "si e dëshmojnë Veprat e Apostujve dhe shkrimet e Klementit". Lidhur me ekzistimin e judeo-krishterëve në Azinë e Vogël dëshmojnë letrat e Palit drejtuar Galatasve dhe Kolosianëve. Shkrimet e Papisë njoftojnë mbi hebreo-krishterimin në Frigji. Në Greqi, letra e parë e Palit drejtuar Korintasve mendon në judeo-krishterët, posaçërisht në Apollosin. Roma është një "qëndër e rëndësishme", sipas letrës së Klementit dhe Bariun e Hermasit. Për Svetonin dhe Tacitin, të krishterët janë një sekt Hebre. Kardinal Danieli mendon se ungjëllizimi i parë i Afrikës ka qenë hebreo-krishterimi. Me të lidhen Ungjijtë e hebrejve dhe shkrimet e Klementit të Aleksandrisë.

Është me rëndësi tepër të madhe të dihen këto fakte në mënyrë që të kuptohet në ç'atmosferë lufte ndërmjet bashkësive janë shkruar Ungjijtë. Rregullimi i teksteve që i kemi sot, pas gjithë atyre përpunimeve, ka filluar të bëhet rreth vitit 70, në epokën kur dy bashkësitë rivale janë në luftë e sipër, kurse hebreo-krishterimi dominonte akoma. Por, me luftën hebreite të vitit 70 dhe rënien e Jeruzalemit, gjendja do të rrokulliset. Ja si e shpjegon kardinal Danieli fundin:

"Pasi hebrejtë u diskretituan në Mbretëri, të krishterët përpiqen që të shkëputen nga ata. Të krishterët helenistë do të marrin iniciativën: Pali do të korrë fitore postmorte; krishterimi sociologjikisht dhe politikisht do të ndahet nga judaizmi; ai do të bëhet populli i tretë. Por, deri në kohën e revoltës së fundit hebreite, në vitin 140, hebreo-krishterimi do të ketë dominim kulturor".

Prej vitit 70, në periudhën që datohet para vitit 110, do të krijohen Ungjijtë: i Markut, i Mateut,i Lukës dhe i Gjonit²⁵. Ata nuk janë dokumentet e parakrishtere të shkruara: letrat e Palit janë shumë më të vjetra se ata. Sipas O. Culmanit, Pali në vitin 50 e ka redigjuar letrën e vet drejtuar Selanikasve. Por ajo, pa dyshim, ka humbur disa vjet para se të përfundohej Ungjilli i Markut.

Figura më e diskutueshme e krishterimit, të cilën familja e Jezusit dhe apostujt që qëndruan në Jeruzalem bashkë me Jakobin e konsideronin tradhëtar të mendimeve të Jezusit- Pali, e ndërtoi krishterimin në dëm të atyre që Jezusi i mblodhi rreth vetes për ta përhapur mësimin e tij. Pasi nuk e kishte njohur Jezusin e gjallë, ai arsyetoi legjitimitetin e mendimit të tij, duke pohuar se Jezusi i është paraqitur në rrugë për në Damask. Është e lejueshme të bëhet pyetja çfarë do të ishte krishterimi pa Palin dhe mbi këtë temë do të mund të ndërtoheshin shumë hipoteza. Por, sa i përket Ungjijve, sikur mos të egzistonte lufta ndërmjet bashkësive që u bë me përçarjen e Palit, do të mund të vinim bast se sot nuk do t'i kishim shkrimet që i kemi. Duke u paraqitur në periudhën e luftës intensive ndërmjet dy bashkësive, këto "shkrime luftarake", siç i cilëson R.P. Kannengiesser, dolën nga shumësia e shkrimeve të publikuara mbi Jezusin, kur krishterimi i stilit palian ngadhënjeu përfundimisht dhe e përpiloi përmbledhjen e vet të teksteve zyrtare, "Kanonin", i cili i përjashtoi dhe i gjykoi si të kundërta me besimin e vërtetë të gjitha dokumentat e tjera që nuk ishin në përputhje me linjën që e kishte zgjedhur Kisha.

Edhe pse judeo-krishterët nuk ishin bashkësi me ndikim , për ta dëgjohet akoma dhe flitet nën shprehjen e përgjithshme "të hebraizmit". Kardinal Danieli kështu e evokon fundin e tyre:

"Të ndarë nga Kisha e Madhe, e cila gradualisht lirohet prej prangave hebraike, ata shpejt do të shkatërrohen në Perëndim, por gjurmët e tyre do të mund të ndiqen prej shekullit III deri në shekullin IV në Lindje, sidomos në Palestinë, Arabi, Transjordani, Siri, Mesapotami. Disa do t'i absorbojë Islami, që pjesërisht është trashigimtarë; disa do të lidhen me ortodoksët, duke e ruajtur përsëri bazën e kulturë semite, dhe diçka nga ata vazhdon të jetojë në Kishat e Etiopisë dhe të Kaldejes".