PARALELJA
KUR'AN - BESĖLIDHJĖ E VJETĖR
DHE
NJOHURITĖ BASHKĖKOHORE
Mė
parė janė disa aspekte tė kėsaj paraleleje pėr Besėlidhjen e Vjetėr. Kėshtu
krijimi i botės sipas Biblės ka qenė objekt i njė studimi kritik nė njė
pjesė tė kėtij libri kushtuar Besėlidhjes sė Vjetėr.
E
njėta temė ėshtė shqyrtuar nė versionin qė e jep Shpallja kur'anore.
Krahasimet janė bėrė: nuk ka arsye qė tė kthehemi nė kėtė ēėshtje.
Njohuritė
historike, si duket, janė shumė tė paqarta, kurse tė dhėnat arkeologjike
shumė tė reduktuara nė mėnyrė qė tė tėrhiqen paralel nė dritėn e njohurive
bashkėkohore pėr probleme qė kanė tė bėjnė me mbretėrit e Izraelit, - objekt
i pėrbashkėt i tregimeve tė Kur'anit dhe tė Biblės.
Sa
i pėrket profetėve, kėtyre problemeve mund t'i afrohemi mbi bazė tė tė
arriturave bashkėkohore shkencore aq sa ngjarjet e
paraqitura kanė pasur (ose nuk kanė pasur) vazhdimėsi historike, e cila
ka lėnė ( ose nuk ka lėnė) gjurmė qė do tė arrinin deri te ne.
Dy
tema qė janė objekt i tregimeve tė pėrbashkėta pėr Kur'anin dhe Biblėn
janė nė gjendje ta tėrheqin vėmendjen tonė dhe tė shqyrtohen nė dritėn
e njohurive tė kohės sonė. Kėto janė:
-
Pėrmbytja
-Dalja
e Moisiut (Musait)
-
e para sepse nė histori e civilizim nuk ka lėnė gjurmė qė implikon tregimi
biblik, kurse njohuritė bashkėkohore nuk i bėjnė kritika tregimit kur'anor;
-
e dyta, pėr arsye se duket qė tregimi kur'anor
dhe biblik, nė vijat kryesore, e plotėsojnė njėri-tjetrin dhe njohuritė
bashkėkohore, siē duket, i japin mbėshtetje tė fortė historike, si njėrit
ashtu dhe tjetrit.
II
PĖRMBYTJA
RIKUJTIMI
I TREGIMIT BIBLIK DHE KRITIKAVE QĖ NXIT AI
Shqyrtimi
mbi Pėrmbytjen sipas Besėlidhjes sė Vjetėr, nė pjesėn e parė tė librit,
ka sjellė deri te kėto konstatime:
nė
Bibėl nuk ėshtė njė tregim pėr Pėrmbytjen, por dy tregime qė kanė qenė
tė redaktuara nė epoka tė ndryshme:
-
tregimi Jehovaistik, i shekullit IX para erės sonė
-
tregimi Priftėror, i shekullit IV para erės sonė, i cili quhet kėshtu sepse
ėshtė vepėr e priftėrinjve tė asaj epoke.
Kėto
tregime nuk janė vendosur njėri afėr tjetrit, por janė tė gėrshetuara,
kurse pjesė tė njėrit pėrzihen me pjesėt e tjetrit, duke ndryshuar fragmentet
qė i takojnė njerit me ato qė i takojnė tjetrit burim. Komentimet e pėrkthimit
tė Zanafillės nga R. P. De Vaux, profesor i Shkollės Biblike tė Jeruzalemit,
tregojnė nė mėnyrė tė pėrkryer kėtė ndarje tė pjesėve tė tregimeve nė dy
burime; tregimi fillon dhe mbaron me fragmentin Jehovaistik; gjithsej janė
dhjetė fragmente Jehovaistike; ndėrmjet secilit prej tyre ėshtė futur fragmenti
priftėror( ose gjithsej nėntėfragmente priftėrore). Ky mozaik i teksteve
ėshtė koherent vetėm nė pikėpamje tė renditjes sė episodeve, sepse ekzistojnė
kundėrthėnie tė hapėta ndėrmjet dy burimeve. Kėto janė, sipas R.P. de Vauxit,
"dy tregime mbi pėrmbytjen, nė tė cilat kataklizma ėshtė shkaktuar me ndihmėne
lloj-lloj fuqish lėvizėse, ka ndryshime nė kohėzgjatjedhe nė tė cilat Noa
fut nė Anije numėr tė ndryshėm tė shtazėve".
Nga
njohuritė bashkėkohore qė kemi, tregimi i plotė biblik mbi Pėrmbytjen nuk
mund tė pranohet pėr kėto dy arsye:
a)
Besėlidhja e Vjetėr e konsideron Pėrmbytjen si kataklizmėn universale
b)
fragmentet e burimit Jehovaistik nuk e pėrcaktojnė datėn, kurse tregimi
priftėrore vendos nė epokėn nė tė cilėn njė kataklizmė e tillė nuk ka mundur
tė ndodhė.
Argumentet
nė tė cilat bazohemi janė si vijojnė:
Tregimi
Priftėror e saktėson Pėrmbytjen duke thėnė se ka ndodhur kur Noa ka qenė
600 vjeē, kurse sipas gjenealogjive tė kapitullit tė pestė tė Zanafillės
( qė po ashtu janė burim priftėror dhe qė i kemi pėrmendur nė pjesėn ė
parė tė kėtij libri) dimė se Noa ėshtė lindur 1.056 vjet pas Adamit. Nga
kjo del se Pėrmbytja ka ndodhur 1.656 vjet pas krijimit tė Adamit. Nė anėn
tjetėr, tabela gjenealogjike e Abrahamit, qė e jep Zanafilla (11, 10-32),
sipas tė njėjtit burim, bėn tė mundshme qė tė pėrcaktojmė se Abrahami u
lind 292 vjet para Pėrmbytjes.
Pasi
dihet se Abrahami ka jetuar rreth 1.850 vjet para erės sonė, Pėrmbytja
, sipas Biblės, vendoset nė shekullin XXI ose XXII para erės sonė. Kjo
pėrllogaritje ėshtė plotėsisht e pėrputhshme me shėnimet e Biblave tė vjetra,
nė tė cilat kanė qenė shkruar kėto indikacione kronologjike para tekstit
biblik, nė kohėn kur pėr shkak tė mungesės sė njohurive njerėzore mbi kėtė
lėndė - nė mungesė tė argumenteve tė kundėrta -
tė dhėnat kronologjike biblike kanė qenė pranuar nga lexuesit pa diskutim90.
Si
do tė mund tė paramendohej sot qė njė kataklizėm universale e ka shkatėrruar
jetėn nė tėrė sipėrfaqen e tokės (pėrveē tė strehuarve nė Anije) nė shekullin
XXI oseXXII para erės sonė? Nė atė kohė, nė shumė pika tė Tokės, kishin
lulėzuar civilizimet, gjurmėt e tė cilave janė ruajtur pėr pasardhėsit.
Nė Egjipt, pėr shembull, kjo ėshtė mes-periudha ndėrmjet Mretėrisė sė Vjetėr
dhe tė Re. Duke e ditur gjithė atė njohuri nga historia e kėsaj epoke,
do t'ishte qesharake tė pohojmė se atėherė i tėrė civilizimi ka qenė shkatėrruar
nga Pėrmbytja.
Kėshtu,
nga aspekti historik, mund tė pohojmė se tregimi i tillė mbi Pėrmbytjen,
siē e ka paraqitur Bibla, ėshtė dėshmi formale e manipulimit njerėzor me
Shkrimet.
TREGIMI
KUR'ANOR MBI PĖRMBYTJEN
Kur'ani
ofron version tė ndryshėm tė tėrėsisė e cila nuk nxit kritika nga pikėpamja
historike.
Kur'ani
nuk ofron tregim tė vazhdushėm mbi Pėrmbytjen. Sure tė shumta flasin pėr
dėnimin qė i ėshtė imponuar popullit tė Nuhut. Tregimi mė i plotė ėshtė
nė suren 11, nė ajetin 25 deri 49. Surja 71, e cila mban emrin e
Nuhut, evokon sidomos predikimin e Nuhut, si nė ajetet105deri 115tė sures
26. Por, para se tė ballafaqohemi me zhvillimin e ngjarjeve nė kuptimin
e plotė tė fjalės, Pėrmbytja duhet ta vendosim ashtu siē e tregon Kur'ani
- nė raport me konteksin e pėrgjithshėm tė dėnimit qė Zoti ua imponon bashkėsive
qė kanė gabuar duke i shkelur urdhrat eTij.
Derisa
Bibla thotė se Pėrmbytja universale ishte dėnim pėr tėrė njerėzimin ateist,
Kur'ani, pėrkundrazi, pėrmend shumė dėnime qė u janė imponuar bashkėsive
tė pėrcaktuara shumė mirė:
Kėtė
e shohim nė ajete 35 deri 39 tė sures 25:
"
Ne edhe Musait i patėm dhėnė Librin, e bashkuam me vėllain e vet, Harunin,
qė ta ketė si ndihmės. U thamė: "Shkoni ju tė dy tek ai popull qė i pėrgėnjeshtroi
argumentet Tona!"E Ne pastaj i shkatėrruam ata shumė keq. Ne e pėrmbysėm
edhe popullin e Nuhut meqė ata ė dėrguarit i quatėn
rrenacak, e pėr njerėzit, tė cilėt mendojnė, le tė marrin mėsim nga ata.
E pėr mizorėt Ne kemi pėrgatitur dėnim tėrėndė. Edhe Adin, Themudin, banorė
e Res-it dhe shumė gjenerata ndėrmjet tyre (i shkatėrruam). E secilit prej
tyre u patėm sjellė arguente, por tė gjithė i rrėnuam". (S25 - A35-39)
Nė
suren 7, ajete 59 deri93 pėrmbajnė kujtimet e dėnimeve qė e kanė goditur
popullin e Nuhut, tė Adit, tė Themudit, tė Sodomės dhe tė Medjenit, posaēėrisht.
Kėshtu
Kur'ani e paraqit kataklizmėn e Pėrmbytjes si dėnim pėr popullin e Nuhut,
para sė gjithash; kjo pėrbėn ndryshimin themelor ndėrmjet dy tregimeve.
Ndryshimi
tjetėr themelor ėshtė ai qė Kur'ani, pėrkundėr Biblės, nuk e pėrcakton
as kohėn e Pėrmbytjes , as sa ka zgjatur kjo kataklizmė.
Shkaqet
e Pėrmbytjes janė gati tė njėjtė nė tė dy tregimet. Tregimi priftėror nė
Bibėl (Zanafilla 7, 11) pėrmend dy qė bashkohen: "Atė ditė - vėrsulen tė
gjitha burimet e pafundshme, dhe hapen portat qiellore".
Kur'ani
nė ajete 11 dhe 12 tė sures 54 thotė:
"Atėherė
Ne me njė shi vrullshėm i hapėm dyert e qiellit. Dhe Ne tokėn e zbėrthyem
nė burime uji, kurse uji u bashkua siē ishte caktuar". (S54 - A11-12)
Kur'ani
ėshtė shumė i qartė kur ėshtė fjala pėr pėrmbajtjen e Anijes. All-llahu
i ka dhėnė urdhėr Nuhut - kurse ky atė e ka zbatuar me besnikėri - qė tė
vendosė nė anijė atė qė do ta mbijetojė kataklizmėn:
"Ngarko
(nė Anije) nga njė ēift tė ēdo lloj kafshėve dhe njerėzit e shtėpisė sate
- pėveē atyre pėr tė cilėt folėm - dhe besimtarėt! E me tė ka pasur pak
tė atillė qė kanė besuar". (S11 - A40).
Nga
familja ėshtė pėrzėnė njė djalė i mallkuar pėr tė cilin na tregojnė ajetet
45 dhe 46 tė po kėsaj suereje dhe as lutjet e Nuhut drejtuar Zotit nuk
kanė mundur ta ndyrshojnė vendimin. Kur'ani thotė se nė Anije, pėveē familjes
sė liruar nga ky djalė i mallkuar, ka pasur edhe udhėtarė tė tjerė, tė
pakėt nė numėr, qė kanė besuar nė Zotin.
Bibla
nuk i pėrmend kėta tė fundit nė mesin e udhėtarėve tė Anijes. Ajo, nė tė
vėrtetė, jep tri versione mbi atė qė ka brenda Anija:
-
sipas tregimit priftėror kėta janė: Nuhu, Familja e tij pa pėrjashtim,
dhe nga njė ēift prej ēdo lloj
-
nė tregimin jehovaistik, ėshtė bėrė dallim ndėrmjet kafshėve tė pastra
dhe shpendėve, nė njė anė, dhe ndėrmjet kafshėve tė papastra, nė anėn tjetėr
(nga tė parat Anija ka marrė nga shtatė tė ēdo lloji, meshkuj dhe femra,
nga tė dytat vetėm nga njė ēift)
-
sipas njė vargu tė pėrmirėsuar jehovaistik (Zanafilla 7,8), ėshtė marrė
nga njė ēift prej secilit lloj, tė pastėr ose tė papastėr. Tregimi mbi
Pėrmbytjen nė kuptimin e vėrtetė tė fjalės, qė ėshtė dhėnė nė suren 11,
ajetet 25 deri 49 dhe nė suren 23 ajetet 23 - 30, dhe tregimi biblik nuk
ofron ndonjė ndryshimm e karakter tė veēantė.
Vendi
nė tė cilin has Anija, sipas Biblės ėshtė kodra Ararat (Zanafilla 8,4),
sipas Kur'anit "Al Xhudij" (S11 - A44). Ky mal do tė jetė pika mė e lartė
e kodrės Ararat nė Jermeni, por asgjė nuk tregon qė njerėzit nuk i kanė
ndryshuar emrat pėr t'i pėrshtatur tė dy tregimet. R. Blashere e pohon
kėtė. Sipas kėtij autori, do tė ketė ekzistuar njė masiv nė Arabi i quajtur
Al Xhudij. Pėrshtatja e emrave mund tė jetė bėrė artificialisht.
Nė
fund tė fundit, ekzistojnė ndryshime tė rėndėsishme ndėrmjet tregimeve
kur'anore dhe biblike. Disa nga ato i ikin ēdo shqyrtimi kritik, meqė nuk
ekzistojnė tė dhėna objektive. Por kur
kemi mundėsi t'i verifikojmė dėshmitė e Shkrimeve me ndihmėn e tė dhėnave
tė sigurta, atėherė - sa i pėrket Pėrmbytjes nė kohė dhe hapėsirė - provohet
qartė mospėrputhja e tregimit biblik me kontributet e njohurive bashkėkohore
pėrkundėr kėsaj, tregimi kur'anor ėshtė i liruar nga ēdo element qė e shkakton
kritikėn objektive. A thua njerėzit ndėrmjet epokės sė tregimit biblik
dhe epokės sė tregimit kur'anor kanė marrė informacione tė cilat do tė
mund tė hidhnin sado pak dritė nė njė ngjarje tė tillė? Pa dyshim jo, sepse,
prej Besėlidhjes sė Vjetėr deri tė Kur'ani, i vetmi dokumentacion qė njerėzit
e kanė pasur mbi kėtė ngjarje tė lashtė ka qenė vetė Bibla. Nėse faktorėt
njerėzore nuk mund t'i shpjegojnė ndryshimet qė janė bėrė nė tregime nė
pikėpamje tė pėrshtatjes me njohuritė bashkėkohore, duhet pranuar njė shpjegim
tjetėr: Shpallja e cila
ka ardhur pas asaj qė e pėrmban Bibla.
DALJA
E MOISUT
Me
Daljen e Moisiut (Musait) dhe grupit tė tij nga Egjipti, nė etapėn e parė
tė vendosjes sė tij nė Kanan, i afrohemi njė ngjarje me rėndėsi shumė tė
madhe, njė ngjarjeje tė sigurtė historike, qė pėrputhet me kontekstin e
njohur, pėrkundėr disa citimeve qė hasim aty-kėtu, tė cilat kanė pėr qėllim
qė kėsaj ngjarjeje t'i japin vetėm karakter legjendar.
Nė
Besėlidhjen e Vjetėr, Dalja - me tregimin mbi udhėtimin nėpėr shkretėtirė
pas Daljes nga Egjipti dhe tregimin mbi besėn qė Zoti e ka lidhur nė kodrėn
e Sinait - e pėrbėn librin e dytė tė Teuratit ose Tores. Kur'ani, nėtyrisht,
i jep po ashtu shumė vend: rrėfimit mbi marrėdhėniet e Musait dhe vėllait
tė tij, Harunit, me Faraonin dhe ai mbi Daljen nga Egjipti tregimet e tjera
kanė zėnė vend nė mė shumė se dhjetė sure, si nė suret 7, 10, 20 dhe 26,
ose dhe nė tregimet mė tė ngjeshura ose nė kujtimet e thjeshta. Emri i
Faraonit, figurės qėndrore nga ana egjiptiane, pėrmendet gjashtėdhjet e
katėr (64) herė nė Kur'an dhe nė njėzet e shtatė (27) sure, duke pėrjashtuar
ndonjė gabim.
Studimi
i dy tregimeve kur'anore dhe biblike ėshtė me interes tė veēantė, meqė,
pėr ndryshim nga ajo qė kemi parė, pėr shembull, nė Pėrmbytje, dy tregime
kėtu pajtohen nė thelb. Nė tė vėrtetė kanė ndonjė divergjencė, por tregimi
biblik ka vlerė mė tė madhe historike, pasi siē kemi parė, ēon nga identifikimi
i Faraonit ose mė mirė i tė dy faraonėve pėr tė cilėt bėn fjalė, kurse
Kur'ani e plotėson me informacion pikėn fillestare biblike tė kėsaj hipoteze.
Kėtyre dy burimeve tė Librave tė Shenjtė ju shtohen tė dhėnat bashkėkohore
nga egjiptologjia dhe, nė kėtė mėnyrė, duke bėrė ballafaqimin e Kur'anit,
tė Biblės dhe tė njohurive tė kohės sonė, arrin ta vendosin episodin e
Librave tė Shenjtė nė kontekstin historik.
DALJA
SIPAS BIBLĖS
Tregimi
biblik fillon duke pėrkujtuar hyrjen e hebrejve nė Egjipt, tė cilėt, me
Jakobin ju bashkangjiten Josifit. Nė atė kohė "nė Egjipt mbretėronte njė
mbret i ri i cili nuk e ka njohur Josifin" (Dalja 1,8). Kjo ėshtė koha
e shtypjes, Faraoni ju imponon hebrejve ndėrtimin e qyteteve tė cilat Bibla
i quan Pitom dhe Ramzes. Pėr ta evituar vėrshimin demografik tė hebrejve
Faraoni jep urdhėr qė tė hidhen nė lumė tė gjitha foshnjat e lindura meshkuj.
Moisiun nėna e vet arriti ta ruajė tre muaj pas lindjes por, mė nė fund,
u detyrua ta hidhte edhe ajo duke e vendosur nė njė kosh prej thuprash
papirusi nė tė cilin e la nė breg tė lumit. Aty e gjen vajza e Faraonit,
e merr dhe ja jep pėr ta mėkuar pikėrisht nėnės sė tij, sepse motra e Moisiut,
e cila u kujdes tė shikojė se kush do tė mirrte fėmijėn, u bė sikur nuk
e njihte dhe i propozoi princeshės mėndeshėn, e cila nuk ishte askush tjetėr
por vetė nėna e fėmijės. Me tė u sollėn si me djalin e Faraonit dhe ju
dha emri "Moisi".
Moisiu
si djalė i ri shkon nė Midian, ku martohet dhe qėndron njė kohė tė gjatė.
Detaj me rėndėsi: "pas shumė vitesh vdiq mbreti egjiptas", lexojmė nė librin
e Daljes (2, 23).
Zoti
i jep urdhėr Moisiut pėr ta gjetur Faraonin dhe t'i nxjerrė vėllezėrit
e vet nga Egjipti (rrėfimi mbi kėtė urdhėr ėshtė pėrfshirė nė episodin
mbi drurin flakėrues). Haruni (Aroni), vėllai i Moisiut, do t'i ndihmojė
nė kėtė detyrė. Ja, sepse, pas kthimit nė Egjipt, Moisiu dhe vėllai i tij
shkojnė te Faraoni, trashėgimtari i atij, gjatė sundimit tė tė cilit u
lind Moisiu para shumė kohėsh.
Faraoni
nuk pranon qė hebrejtė e grupit tė Moisiut tė largohen nga Egjipti. Zoti
i shfaqet pėrsėri Moisiut dhe urdhėron tė shkojė te Faraoni me po atė lutje.
Moisiu, sipas Biblės, atėherė ishte 80 vjeē. Ai, me ndihmėn e magjisė,
i tregon Faraonit se ka fuqi tė mbinatyrshme. Kjo nuk mjaftonte: atėherė
Zoti i sjell Egjiptit fatkeqėsitė e njohura mirė: ujin e lumit e kthen
nė gjak, invazioni i bretkosave, i mushkonjave dhe i kėpushave ngordhja
e kafshėve, paraqitja e tė thatėve nė lėkurėn e njerėzve dhe kafshėve,
breshėri, karakalecat, errėsira, vdekja e tė parėlindurve, por Faraoni
akoma nuk pranon t'i lėshojė
hebrejtė.
Atėherė
ata, tė gjashtėqindmijėt (600.000) ikin nga qyteti Ramzes "mbi tė gjithė
gra dhe fėmijė" (Dalja 12,37). Atėherė "Faraoni e pėrgatiti qerren e tij
dhe i priu ushtrisė. I mori gjashtėqind qerre qė i zgjodhi vetė dhe qerre
tė tjera nėpėr Egjipt. Dhe nė tė gjithė qerret ishin mburojat... Mbreti
i Egjiptit u nis t'i ndjekė hebrejtė qė u larguan me duar tė ngritura"
(Dalja 14,6 - 8). Egjiptianėt e arritėn grupin e Moisiut nė bregun e detit.
Moisiu ngriti shkopin e vet, deti u hap para tij dhe njerėzit e tij kaluan
detin nėpėr terė. "Egjiptasit: tė gjithė kuajt e Faraonit, qerret dhe kalorėsit,
u lėshuan pas tyre nė det, pėr t'i ndjekur" (Dalja 14,23). "Kėshtu ujrat,
duke u kthyer pas, i mbytėn qerret, kalorėsit dhe gjithė ushtrinė e Faraonit
qė ishte nisur nė ndjekje tė Hebrejve nė det. Dhe nuk mbeti asnjė prej
tyre". (Dalja 14, 28 - 29).
Teksti
i librit tė Daljes ėshtė krejtėsisht i qartė: Faraoni ishte vėnė nė krye
tė ndjekėsve. Ai u shkatėrrua, meqė libri i Daljes e tregon saktė se "nuk
mbeti asnjė prej tyre". Nė tė vėrtetė Bibla e huazon kėtė hollėsi nga Psalmet
e Davidit: Psalmi 106, vargu11 dhe psalmi 136, vargjet 13 - 15 qė janė
vepėr e mėshirės "Ai e ndau Detin e Kuq, e kaloi Izrealin nėpėrmes ujrave
dhe e mbyti Faraonin dhe ushtrinė e tij nė Detin e Kuq". Nuk ka dyshim
se kėtu, sipas tregimit biblik shihet se Faraoni nuk ka dalė nga deti dhe
ėshtė mbytur aty. Bibla nuk e thotė asnjė fjalė se ēka ėshtė bėrė me trupin
e tij.
DALJA
SIPAS KUR'ANIT
Nė
vija tė pėrgjithshme tregimi kur'anor ėshtė analog me atė biblik. Atė duhet
rikonstruktuar sepse ėshtė hartuar nga elemente tė ndryshme dhe shprėndarė
nė shumė fragmente tė librit.
Si
Bibla, ashtu edhe Kur'ani nuk e pėrmend emrin e ndonjė personi qė do mund
ta bėnte identifikimin e Faraonit, i cili ka sunduar nė momentin e Daljes.
Dihet vetėm se njė pėrson nga Kėshilli i tij ėshtė quajtur "Haman": ai
nė Kur'an pėrmendet gjashtė herė (sure 28, ajete 6,8 dhe 38; sure 29, ajeti
39; sure 40, ajeti 24,36).
FARAONI
ĖSHĖT SHTYPĖS I ĒIFUTĖVE
"Dhe
kur Musai i tha popullit tė vet: "kujtoni dhuntitė e All-llahut, kur ju
shpėtoi prej njerėzve tė faraonit, tė cilat ju munduan nė tortura mė tė
kėqija, tė cilėt ju therėn djemtė tuaj, kurse vajzat e linin tė jetojnė".
(S14 - A6).
Shtypja
rikujtohet me tė njėjtat shprehje nė ajetin 141 sure 7. Por Kur'ani nuk
i pėrmend si Bibla emrat e qyteteve qė hebrejtė ndėrtuan duke punuar angari.
Episodi mbi Musain e lėnė nė bregun e lumit ėshtė treguar nė suren 20,
ajeti 39 dhe 40 dhe nė suren 28, ajetet 7 - 13. Nė tregimin kur'anor Musain
e ka gjetur familja e Faraonit nė ajetet 8 dhe 9 tė sures 28, me tė vėrtetė
thuhet:
"Dhe
e gjetėn njerėzit e faraonit qė t'ju bėhet armik dhe hidhėrim: - me tė
vėrtetė faraoni, Hamani dhe ushtritė e tyre gjithėsaherė kanė gabuar".
(S28 - A8).
Dhe
gruaja e faraonit tha: "Ai do tė jetė gėzim pėr mua dhe pėr ty! Mos e mbytni,
ndoshta do tė na jetė i dobishėm dhe mund ta adoptojmė pėr djalė". E ata
asgjė nuk parandien. (S28 - A9).
Sipas
traditės muslimane gruaja e faraonit qė u kujdes pėr Musain ishte Asia.
Sipas Kur'anit, atė nuk e gjeti gruaja e faraonit por "njerėzit e tij"
(Alu), domėthėnė banorėt e shtėpisė sė tij.
Rinia
e Musait, qėndrimi i tij nė Medjen dhe martesa e tij janė treguar nė suren
28, ajetet 13 deri 28.
Episodi
i drurit flakėrues ėshtė pikėrisht nė pjesėn e parė tė sures 20 dhe nė
ajete 30 deri 35 tė sures 28.
Kur'ani
nuk i pėrmend dhjetė fatkeqėsitė e dėrguara nė Egjipt si shenjė e dėnimit
nga Zoti, si e pėr shkruan mjaft gjatė Bibla, por ky vetėm shkurtimisht
i pėrmend pesė fatkeqėsi (sure 7, ajeti 133):
vėrshimin,
karkalecat, kėpushat, bretkosat dhe gjakun.
Ikja
nga Egjipti ėshtė treguar nė Kur'an pa saktėsime gjeografike, siē i jep
tregimi biblik, dhe pa shumė saktėsi tė tjera qė janė shumė pak tė mundshme
nė kėtė tė fundit. Ėshtė e vėshtirė tė besohet si kanė mundur 600.000 njerėz
me familjet e tyre tė qėndrojnė pėr njė kohė tė gjatė nė shkretėtirė si
e thotė Bibla.
Ja
si ėshtė evokuar vdekja e faraonit me rastin e ndjekjes sė hebrejve:
"E
faraoni me ushtritė e tij u nis pas tyre, por dallgėt e detit i mbuluan".
(S20 - A78).
Hebrejtė
ikėn, faraoni vdiq, por trupi i tij
u gjet: hollėsi shumė e rėndėsishme tė cilėn tregimi biblik nuk e pėrmend.
All-llahu
thotė:
"Dhe
Ne i nxorrėm pėrtej detit bijtė e Israelit, tė cilėt kėmba - kėmbės i ndiqte
faraoni dhe ushtarėt e tij, duke i ndjekur pėr shkak tė rebelimit dhe armiqėsisė92.
E ai kur filloi tė mbytet, bėrtiti: "unė besoj se nuk ka Zot pėveē Atij
nė tė cilin besojnė bijtė e Israelit, edhe unė i pėrulem!"
"E
thua tani, kurse mė parė rebeloheshe dhe mbillje pėrēarje!
Sot
do ta shpėtojmė vetėm trupin tėnd qė tė bėhet kėshillė e urtė pėr ata pas
teje". (S10 - A90-92).
Ky
fragment kėrkon dy saktėsime mė preēize:
a)
rrebelimi dhe armiqėsia pėr tė cilat bėhet fjalė duhet tė kuptohen nė lidhje
me pėrpjekjet e Musait pėr ta bindur faraonin.
b)
shpėtimi i faraonit ka tė bėjė me kufomėn e tij, sepse ėshtė saktėsuar
mirė nė ajetin 98, surja 11, se edhe faraoni dhe tė gjithė tė tijėt kanė
qenė tė mallkuar:
"Nė
Ditėn e Gjykimit ai (faraoni) do t'i prijė popullit tė vet dhe do ta fusė
nė zjarr". (S11 - A98).
Domethėnė,
duhet mbajtur parasysh se sa i pėrket fakteve qė janė tė pėrshtatshme pėr
konfrontim me tė dhėnat historike, gjeografike dhe arkeologjike, tregimi
kur'anor dallon nga tregimi biblik nė kėto pika: nė Kur'an nuk janė shėnuar
emrat e vendeve, as pėr qytetet qė i ndėrtuan hebrejtė e grupit tė Musait,
as pėr itenerarin e Daljes;
-
nė Kur'an nuk pėrmendet vdekja e njė faraoni gjatė kohės sa qėndroi Musai
ne Medjenė;
-
nė Kur'an nuk ka tė dhėna mbi moshėn e Musain kur ju lut faraonit;
-
nė Kur'an nuk ka shumė tė dhėna tė sakta pėr grupin e Musait, gjė qė nė
Biblėl ėshtė zmadhuar nė mėnyrė tė dukshme deri nė madhėsi tė pamundshme
(600.000 njerėz me familjet e tyre do tė formonin grupin mbi dy milion
banorė);
-
nė Bibėl nuk thuhet asgjė pėr gjetjen e trupin tė faraonit pas vdekjes
sė tij.
Pikat
e pėrbashkėta tė dy tregimeve qė duhet tė theksohen pėr arsye qė ne na
interesojnė janė :
-
Kur'ani vėrteton se faraoni i ka shtypur hebrejtė e grupit tė Musait;
-
nė asnjė tregim nuk pėrmendet emri i mbretit tė Egjiptit;
-
Kur'ani vėrteton vdekjen e faraonit gjatė kohės sė daljes nga Egjipti.
KONFRONTIMI
I TĖ DHĖNAVE NGA SHKRIMET
ME
TĖ DHĖNAT BASHKĖKOHORE
Tregimet
e Kur'anit dhe tė Biblės, qė bėjnė fjalė pėr qėndrimin e bijve tė Israelit
nė Egjipt dhe pėr daljen e tyre, ofrojnė aspekte qė mund tė jenė objekt
konfrontimi me njohuritė bashkėkohore. Thėnė shkurt, nė mėnyrė mjaft tė
pabarabartė, pėr arsye se disa aspekte shkaktojnė probleme tė shumta, kurse
tė tjerat japin pak shkas pėr diskutim.
SHQYRTIMI
I DISA DETAJEVE TĖ TREGIMEVE
HEBREJTĖ
NĖ EGJIPT
Nė
pėrputhje me atė qė ėshtė shkruar
nė Bibėl (Zanafilla 15,13 dhe Dalja 12,40), duket se mund tė themi, pa
ndonjė rrezik se do tė mashtrohemi, se hebrejtė kanė qėndruar nė Egjipt
prej 400 deri 430 vjet. Sido qė tė jetė puna, lidhur me kėtė mospėrputhje
ndėrmjet Zanafillės dhe Daljes, qė ėshtė pak e rėndėsishme, qėndrimi i
tyre ka filluar nė kohėn e vendosjes sė Josifit, (Jusufit), djali i Jakobit
(Jakubit) dhe vėllezėrve tė tij nė Egjipt, shumė kohė pas Abrahamit (Ibrahimit).
Pėveē Biblės, e cila jep njoftime qė sapo i pėrmenda, dhe Kur'anit, i cili
pėrmend kėtė vendosje pa as mė tė voglin indikacion kronologjik, nuk kemi,
si tė thuash kurrėfarė dokumenti tė pėrshtashėm pėr tė na ndriēuar kėtė.
Duke filluar me P. Monetin e deri Daniel - Ropsi, sot mbizotėron
mendimi se shkuarja e Josifit dhe e vėllezėrve tė tij koinēidon me nisjen
Hiksosit drejt Egjiptit, nė shekullin XVII para erės sonė, dhe se njė sovran
hiksosk nė Avaris, nė deltė, e ka pritur mirė Josifin dhe vėllezėrit e
tij.
Ky
vlerėsim me siguri ėshtė nė kundėrthėnie tė plotė me atė qė na mėson libri
i parė i Biblės, "Mbi Mbretėrit" (6,1), i cili e vendos Daljen nga Egjipti
480 vjet para ndėrtimit tė tempullit tė Solomonit (rreth vitit 971 para
erės sonė). Ky vlerėsim do ta vendoste daljen pėrafėrsisht rreth vitit
1450 para erės sonė, prandaj, hyrja nė Egjipt ka ndodhur diku rreth viteve
1850 dhe 1880. Kjo ėshtė nė tė vėrtetė epoka nė tė cilėn, si mendohet sot
ka jetuar Abrahami, tė cilin, sipas tė dhėnave tė tjera biblike do tė duhej
ta ndante koha prej 250 vjetėsh nga Josifi. Ky fragment nga libri i parė
i Biblės, "Mbi Mbretėrit" ėshtė i papranueshėm sa i pėrket kronologjisė.
Do tė shihet se teoria qė mbrohet kėtu nuk mund tė ketė vėrejtje tė tjera
pėveē asaj qė del nga ky libėr, por pasaktėsia e qartė e tė dhėnave kronologjike
e zhvlerėson kėtė vėrejtje.
Ajo
qė hebrejtė lanė si gjurmė tė qėndrimit tė tyre nė Egjipt ėshtė shumė e
mjegullt, nėse lihen anash tė dhėnat nga Shkrimet e Shenjta. Por, praseprapė,
ka disa dokumente hieroglifesh qė e pėrmendin ekzistimin nė Egjipt tė njė
kategorie punėtorėsh tė quajtur apiru ose hapiru pėrkatėsisht
habiru, tė cilėt me ose pa tė drejtė, janė identifikuar si hebrenjė. Me
kėtė emėrtim shėnohen punėtorėt nė ndėrtimtari, nė bujqėsi, vjelėsit etj.
Nga kanė ardhur? Ėshtė e vėshtirė tė thuhet. Si shkruan R. P. de Vaux "ata
nuk janė pjesėtarė tė popullatės lokale, nuk identifikohen me ndonjė klasė
shoqėrore, tė gjithė ata nuk e kanė njė mjeshtėri ose njė status tė njėjtė".
Nėn
sundimin e Tutmozisit III, njė papirus i quan "shėrbėtorė stallash". Dihet
se Amenofisi II nė shekullin e XV para erės sonė, ka sjellė 3.600 tė tillė
si robėr nga Kanani, sepse siē shkruan R. P. de Vaux, kanė qenė fraksion
i rėndėsishėm i popullatės sė Sirisė-Palestinės, rreth vitit 1.300, nėn
Setin I, tė njėjtėt apiru shkaktojnė ē nė krahinėn Bet-Shean tė Kananit.
Nėn Ramzesin II kanė punuar si gurėgdhėndės ose bartės tė shtyllave pėr
veprat e faraonėve )portali i madh i Ramzes Miamonit). Nga Bibla dihet
se hebrejtė, nėn Ramzesin II, kanė ndėrtuar kryeqytetin verior, Ramzesin.
Nė dorėshkrimet egjiptiane kėta apiru pėrmenden qė nė shekullin e XII,
dhe, pėr herė tė fundit, nėn Ramzesin III.
Por,
apirut nuk pėrmenden vetėm nė Egjipt. Prandaj a thua ky emėr ka tė bėjė
vetėm me hebrejtė? Ndoshta ėshtė e nevojshme tė thuhet se kjo fjalė fillimisht
ka mundur tė shpreh punėtorėt qė punonin angari, pa aluduar nė prejardhjen
e tyre dhe qė nė pastaj shprehja ka shėrbyer pėr ta treguar profesionin
e tyre. A nuk do tė ishte me vend qė tė bėhet krahasimi me kuptimet e shumėllojshme
qė ka fjala "suisse" (Zvicerian), qė tregon banorin e Zvicrės, ushtarin
zviceran tė monarkisė franceze, gardistin e Vatikanit ose nėpunėsin e Kishės
sė krishterė?...
Sido
qė tė jetė, nėn Remzesin II, hebrejtė (Sipas Biblės), apiru (sipas teksteve
tė hieroglifeve), marrin pjesė nė ndėrtimin e veprave tė mėdha, pėr tė
cilat ka dhėnė urdhėr faraoni dhe, mund tė thuhet, edhe nė punėt angari.
Nuk ka dyshim se Remzėsi II ka qenė shtypės i hebrejve: qytetet Ramzes
dhe Pitom, qė pėrmenden nė librin e Daljes, ndodhen nė pjesėn lindore tė
deltės sė Nilit. Tanisi dhe Kantiri i sotėm rreth 25 km larg njėri-tjetrit,
u pėrgjigjen kėtyre qyteteve tė lashta. Aty ka qenė kryeqyteti i veriut,
tė cilin e ka ndėrtuar Ramzesi II. Ramzesi II ėshtė faraoni shtypės. Nė
kėtė kontekst u lind Moisiu (Musai). Mė sipėr pamė se ēfarė ishin rrethanat
kur e shpėtuan duke e nxjerrė nga ujėt e lumit. Emri i tij ėshtė egjiptian.
P. Monteti kėtė e tregoi nė librin e vet "Egjipti dhe Bibla": emrat Mesė
ose Mesy janė nė listėn e fjalorit tė emrave personal nė gjuhėn e hieroglifeve
tė Rankes. Musai ėshtė pėrkthim i tij nė Kur'an.
FATKEQĖSITĖ
E EGJIPTIT
Nėn
kėtė emėr Bibla i pėrmend dhjetė dėnimet e dhėna nga Zoti dhe jep shumė
hollėsira mbi secilėn prej kėtyre "fatkeqėsive". Shumė prej tyre kanė aspekt
dhe dimension tė mbinatyrshėm. Kur'ani i jep vetėm pesė fatkeqėsi dhe shumica
janė zmadhim i fenomeneve natyrore: vėrshimi, karkalecat, kėpushat, bretkosat
dhe gjaku.
Shpėrthimi
i karkalecave dhe i bretkosave ėshtė evokuar nė Bibėl. Ajo flet edhe pėr
ujėt e lumejve tė kthyer nė gjak, i cili vėrshon tėrė vendin (siē); Kur'ani
pėrmend gjakun, por nuk bėn fjalė pėr asnjė hollėsi tjetėr. Pėr kėtė gjak
mund tė bėhen tė gjitha supozimet.
Fatkeqėsitė
e tjera (mushkonjat kėpushat tė thatėt nė lėkurė, breshėri, terri, vdekja
e tė parėlindurve dhe ngrodhja e bagėtisė), tė pėrshkruara nė Bibėl, zbulojnė
prejardhje tė ndryshme, siē ėshtė rasti edhe me tregimin mbi Pėrmbytjen,
qė ėshtė formuar me shtojca nga burime tė shumėfishta.
ITENERARI
I DALJES
Nė
Kur'an nuk ėshtė shėnuar kurrėfarė itenerari, kurse Bibla e pėrmend njė
me shumė saktėsi. R. P. de Vaux dhe P. Monteti i kanė studiuar tė gjitha
njė nga njė. Vendnisja ka qenė rajoni Tanis-Kantir, por nė pjesėn tjetėr
tė rrugės nuk janė gjetur mbetje gjėkundi, tė cilat do tė dėshmonin tregimin
biblik dhe nuk do tė mund tė thuhej nė cilin vend ėshtė hapur deti pėr
ta lejuar kalimin e grupit tė Moisiut.
MREKULLITĖ
E DETIT
Merreėt
me mend njė baticė e madhe, shkaqet e tė cilės janė astronomike ose sizmike,
lidhur me ndonjė erupcion tė largėt vullkanik. Hebrejtė e shfrytėzuan zbaticėn
e detit, kurse egjiptianėt, qė u vinin pas u shkatėrruan nga batica. E
tėrė kjo sėhtė njė supozim dhe azgjė tjetėr.
2.
VENDI I DALJES NĖ KRONOLOGJINĖ E FARAONIT
Mund
tė arrijmė tė dhėnat pozitive lidhur me vendin e Daljes nė kohė.
Qė
herėt ėshtė konsideruar se Mineptahu, pasardhės i Ramzesit II, ka qenė
faraon i Daljes sė Moisiut (Musait). Po, Maspero, egjiptologu i famshėm
i fillimit tė kėtij shekulli, a nuk shkroi, nė vitin 1900, nė "Udhėzuesin
pėr vizitorėt e muzeut tė Kairos", se Mineptahu"sipas njė gojėdhėne me
prejardhje aleksandrine, ka qenė faraoni Daljes, ai i cili, siē thonė,
ėshtė mbytur nė Detin e Kuq". Unė nuk kam mundur tė gjej dokumente nė tė
cilėt Maspero e ka mbėshtetur pohimin e vet, por autoriteti i autorit na
detyron ta vlerėsojmė mė sė shumti dėshminė e tij.
Nėse
lėmė anash P. Montetin, atėherė egjiptologėt modernė ose specialistėt e
shpjegimit tė Biblės, tė cilėt kanė kėrkuar argumente nė dobi ose kundėr
kėsaj hipoteze, janė shumė tė rrallė. Pėrkundrazi, nė dhjetėvjeēarėt e
fundit kemi qenė dėshmitarė tė lulėzimit tė hipotezave tė ndryshme ndėrmjet
veti, tė cilat, si duket, janė bėrė ne qėllimtė kėnaqjessė pėrputhjes me
njė hollėsi nga tregimet e Shkrimeve tė Shenjtė, kurse autorėt nuk janė
marrė me aspekte tė tjera tė tyre. Kėshtu shohim se si del nė shesh kjo
apo ajo hipotezė, e cila duket se pėrputhet me njė aspekt tė ndonjė tregimi,
kurse autori i saj ėshtė munduar takonfrontojė me tė gjitha tė dhėnat e
tjera nga Shkrimet (prandaj , jo vetėn nga Bibla), dhe, nė tė njėjtėn kohė
, me tė gjitha tė dhėnat qė i ofron historia, arkeologjia etj.
Njėri
ndėr supozimet mė tė ēuditshme qė kanė parė dritėn e ditės ka qenė ai i
J de Micelit(1960), i cili pretendon se ia ka dalė tė caktojė ditėn e Daljes,
9 prill 1495 para erės sonė, dhe kėtė vetėm mbi bazė tė llogaritjeve kalendarike.
Meqė nė atė kohė nė Egjipt ka sunuduar Tutmozisi II, ai, sipas kėtij autori,
ėshtė faraon i Daljes. Meqė janė pėrshkruarlėndimet elėkurės nė mumjen
e Tutzmoisit II,qė ky autor i quan leprozė, - nuk dihet pse - , dhe pasi
njėra nga fatkeqėsitė e Egjiptit qė i pėrshruan Biblakanė qenė tė thatėt
e lėkurės, ja vėrtetimi pėr hipotezėn! Ky konstruksin im ēuditshėm nuk
i merr parasysh aspak faktet e tjera nga tregimi Biblik, veēanėrisht atė
tė pėrmendjes sė qytetitRamzes nė Bibėl, qė rrėzon ēdo supozim mbi datėn
e Daljes para sundimit tė njė "Ramzesi".
Sa
i pėrket lėndimeve tė lėkurės tė Tutmozisit II, nuk ėshtė mirė tė merret
si argumentnė dobi tė asaj qė pėr kėtė mbret egjiptjan tė thuhet se ėshtė
faraoni i Daljes, meqė edhe djali i tij, tutmozisi III, edhe nipi i tij,
Amenofisi II, kanė tė thatė nė lėkurė93, pėr shkak tė tė cilėve disa autorė
kanė shtruar hipotezėn mbi sėmundje
familjare. Nga sa u tha, shihet se hipoteza mbi Tutmozisin II nuk mund
tė mbrohet.
Po
kėshtu qėndron puna edhe me hipotezėn qė e ka shtruar Daniel-Rops nė librin
e tij "Le Peuple de la Bible" (Populli biblik)94, duke ia dhėnė Amenofisit
Iirolin e faraonit tė Daljes. Kjo hipotezė nuk duket mė me bazė se paraprakja.
Me arsyetimin se babi i tij, Tutmozisi II, ka qenė nacionalist i madh,
Daniel- Rops e shpall Amenofisin
II si pėrndjekės tė hebrejve, kurse njerkėn e tij, mretėreshėn e famshme
Hatshepsut, mretėreshėn e cila e ka gjetur Moisiun.
Mbi
baza mė solide qėndron hipoteza e R.P. de Vaux mbi Ramzesin II, qė merr
nė shqyrtim nė librin e tij "Histoire ancienne d'Izrael" (Historia e lashtė
e Izraelit)95, sepse, edhe nėse nuk pajtohet me tė gjitha pikat e tregimit
biblik, ajo sė paku ka meritė se jep njė tė dhėnė kapitale: ndėrtimin e
qyteteve Ramzes dhe Pitom nėn Ramzesin II, qė i pėrmendteksti bibilik.
Domethėnė, nuk mund tė konsiderohet se Daljaėshtė mė e herėshme sesa vendosja
e Ramzesit II si sovran, ngjarje e cila sipas kronologjisė sė Driotonit
dhe tė Vandierit, ka ndodhur nė vitin 1301 para erės sonė, kurse sipas
kronologjisė sė Roėtonit, nė vitin 1290 para erės sonė. Dy hipotezat e
pėrmendura mė sipėr janė tė papranueshme pėr kėtė arsye: Ramzesi II ėshtė
faraon i shtypjes pėr tė cilin flet Bibla.
Sipas
R.P de Vaux, Dalja ka ndodhur nė gjysmėn e parė ose afėr gjysmėssė sundimit
tė Ramzesit II. Caktimi i datės sipas R.P. de Vaux ėshtė shumė e pasaktė
: autori sugjeron kėtė periudhė qė t'i japė kohė grupit tė Moisiut pėr
t'u vendosur nė Kanan dhe trashėgimtarit tė Ramzesit II, faraonit Mineptah,
i cili ka qenė i detyruar tė mbajė rendin nė kufijt e vendit pas vdekjes
sė babit tė tij, t'i nėnshtrojė bijtė e Izraelit, si tregon njė stelė e
vitit tė 5-tė tė sundimit tė tij, nėse mund tėthuhet kėshtu.
Dy
argumente mund t'i kundėrvihen kėsaj hipoteze:
a)
Bibla nė Dalje(2, 23) shėnon se mbreti egjiptjan ka vdekurnė kohėn e qqėndrimit
tė Moisiutnė Medjan. Ky mbret egjiptjan ėshtė pėrshkruar nė librin e Daljes
si ai i cili me punė angari
i ka detyruar hebrejtė t;i ndėrtonin qytetet Ramez dhe pItom. Ky ėshtė
Ramzesi II. Domethėnė, dalja ka mundur tė ndodhė vetėm nėn trashėgimitarin
e tij. Por R.P. de Vaux thotė se dyshon nė burimin bibliktė vargut 23 nė
kapitullin e dytė tė Librit tė Daljes.
b)
Edhe mė shumė tė ēudit ajo se drejtori i Shkollės Biblike tė Jeruzalemit,
R. P. de Vaux, nė paraqitjen e teorisė sė vet mbi Daljen, nuk pėrmenddy
fragmente tė rėndėsishme tė Biblės qė dėshmojnė se faraoni ka vdekur duke
i ndjekur tė ikurit, e cila hollėsi Daljen e bėn tė papajtueshme me ēfarėdo
momenti tjetėr pėveē me fundin e njė sundimi. Me tė vėrtetė, nuk ka dyshim
- kjo duhet pėrsėritur - se faraoni aty e ka humbur jetėn . kreu 13 dhe
14 i Librit tė Daljes janė tė qartė nė kėtė pikė: "Pėr kėtė faraoni pėrgatiti
qerren e vet dhe i priu ushtrisė sė vet..." (14,6). "Jehovai ia ngurtėsoi
zemrėn faraonit, mretit egjiptjan, dhe ai u vu nė ndjekje tė izraelitėve,
qė shkuan me duar tė ngritura"(14,8)... "Kėshtu ujrat, duke u derdhur pas,
pėrmbytėn qerret, kalorėsit dhe tėrė ushtrinė e faraonit qė kidhte qenė
vėnė nė ndjekje tė Izraelitėve nė det. Dhe nuk mbeti asnjė prej tyrė".
(14, 28-29. Pėr mė tepėr, Psalmi 136 i Davidit vėrteton vdekjen e
faraonit, duke nxitur Jehovain ..." i cili i hodhi nė Detin e Kuq". (136,15).
Kėshtu,
nė gjalje tė Moisiut,njė faraon kishte vdekur derisa ky ishte nė tokėn
e Midianit, kurse tjetri ka vdekur gjatė Daljes. Nuk ėshtė vetėm njė faraon
i Moisiut, por dy: Faraoni i shtypjes dhe faraoni i Daljes nga Egjypti.
E vetmja hipotezė mbi Ramzesin II e
R.P. de Vauxit nuk ėshtė e mjaftueshme sepse nuk shpjegon gjithēka. Shqyrtimet
qė do tė pasojnė do tė sjellin argumente plotėsuese kundėr saj.
3.
RAMZESI II, FARAONI I SHTYPJES MINEPTAHU, FARAONI I DALJES
P.Monetit
e huazoi pėr shumė arsye gojėdhėnėn primitive aleksandrine qė e pėrmend
Maspero dhe e cila shumė mė vonė haset nė traditėn Islame dhe nė traditėn
e krishterė klasike 96. Toria e shtruar nė librin e tij "L'Egypte et la
Bible"(Egjipti dhe Bibla)ėshtė pėrforcuar me argumente plotėsuese, sidomos
mė kontributet e drejtimit Kur'anor,nė tė cilat arkeologu i famshėm nuk
ka aluduar aspak. Para se ti shqyrtojmė,le ti ktheheni Biblės.Libri i daljes
pėrmend fjalėt "Ramzes", edhe
pse nuk theksohet emri i faraonit. Ramzesi nė Bibėl ėshtė njėri nga dy
qytetet e pėrmendura qė janė ndėrtuar me punė angari tė hebrejve. Sot dihet
se kėto dy qytete i kanė takuar rajonit tė Tanis-
Kantirit, nė pjesė lindore tė deltės sė Nilit, aty ku
Ramzesi II dha urdhėr pėr ndėrtimin e kryeqytetit tė vet tė veriut. Me
siguri se nė kėtė rajon ka pasur ndėrtime edhe para Ramzesit II, por kėtij
i takon merita qė nga ai ka bėrė njė vend tė bukur. Gėrmimet e dhjetėvjeēarėve
tė fundit ofrojnė dėshmi formale pėr kėtė. Nė ndėrtimin e kėtij i punėsoi
hebrejtė e robėruar.
Leximi
i fjalės "Ramzes" nuk krijon huti nė kohėn tonė: fjala ėshtė bėrė e zakonshme
qė kur Shampolioni, para 150 vjetėsh, ka deshifruar hieroglifet duke i
studiuar alfabetet kryesore qė e shprehnin atė. Domethėnė, jemi tė
mėsuar ta lexojmė dhe ta shprehim duke e ditur ēka do tė thotė ajo. Por
duhet ta mbajmė parasysh se kuptimi i hieroglifeve ka qenė humbur pėrafėrsisht
nė shekullin e III tė erės sė krihsterė dhe se emri iRamzes ėshtė ruajtur
vetėm nė Bibėl dhe nė disa libra greke e latine tė cilat pak a shumė, e
kanė deformuar emrin: kėshtu Tacilinė "Analet" flet mbi Rhamsesin. Por
Bibla nė mėnyrė shumė tė sakt e ka ruajtur emrin: ajo e pėrmend katėr herė
nė Pesėlibėrshin ose Teuratin (Zanafilla 47, 11: Dalja 1, 11dhe12, 37:
Numrat 33, 3dhe 33, 5).
Nė
hebraisht Bibla e shkruan emrin Ramzes nė dy mėnyra: Ra(e)mss ose Raeamss.
Nė botimin grek tė Biblės, tė quajtur Septuaginta, shkruan: Ramesse. Bibla
latine (Vulgata) e shkruan: Ramesses. Nė botimin e Biblės sė Klementit,
nė frengjisht, (botimi i parė, 1621) fjala gjithashtu ėshtė shkruar: Ramesses;
ky botim francez ka qenė nė qarkullim nė kohėn e punimeve tė Sha polionit.
Nė shkrimin e vet "Precis du system hierogliphique des anciens" (Pasqyrė
e shkurtėr e sistemit hieroglif tė egjiptjanėve tė vjetėr, botimi i dytė,
1828, 276 faqe), Shampolioni flet pėr prtografinė biblike tė kėsaj fjale.
Kėshtu
Bibla nė mėnyrė tė ēuditshme ruajti emrin Ramzes nė versionet e veta nė
hebraisht, greqisht dhe latinisht97.
Vetvetiu,
tė dhėnat e pėrmendura mė sipėr lejojnė qė tė konstatojmė:
a)
Dalja nuk do tė mund tė mendohej para se tė vinte nė Egjipt njė Ramzes
b)
Moisiu ėshtė lindur nė kohėn e sundimit tė ndėrtuesit tė qyteteve Ramzes
dhe Pitom d.m.th nėn RamzesinII
c)
Kur Moisiu ishte nė Midjan, vdiq faraoni sundues, d.m.th Ramzesi II. Vijimi
i historisė sė Moisiut vihet nė kohėn e sundimit tė trashigimtarit tė tij,
Mineptahut.
Pėr
mė tepėr, Bibla jep njė element tjetėr me rėndėsi tė jashtėzakonshme pėr
vendosjen e Daljes nė kronologjinė e faraonit: deklaratėn qė Moisiu kishte
arritur moshėn 80 vjeē kur, sipas urdhrittė Zotit, u mundua qė nga faraoni
tė merrtė tė drejtėn e lirimit tė vėllezėrve tė tij:"Moisiu ishte 80 vjeē
kurse Aroni 83 vjeē kur ia parashtruan faraonit kėrkesėn e tyre" (Dalja
7,7. Nė njė vend tjetėr tė Biblės (Dalja 2,23) thuhet se faraoni, nėn sundimin
e tė cilit u lind Moisiu, ka vdekur gjatė qėndrimit tė Moisiut nė Midjan,
edhe pse tregimi biblik vijon pa pėrmendur ēfarėdo ndėrrimi tė emrit tė
sundimtarit. Kėto dy fragmente nga Bibla tregojnė se sundimi i pėrgjithshėm
i dy faraonėve, nėn tė cilėt Moisiu ka jetuar nė Egjipt, duhet tė jetė
mė sė paku tetėdhjet vjet.
E,
pra, dihet se Ramzesi II ka sunduar gjashtėdhjetė e shtatė vjet ose nga
1.301 dero nė vitin 1235, sipas kronologjisė sė Driotonit dhe Vandierit,
apo nga viti 1.290 deri nė vitin 1.224, sipas kronologjisė sė Roėtonit.
Pėr Mineptahun, trashigimtarin e tij, egjiptologėt mund tė japin saktėsisht
kohėn e zgjatjes sė sundimit , por ajo sė paku ka zgjatur dhjetė vjet,
pasi dhjetėvjetėshi i sundimit tė tij ėshtė vėrtetuar me dokumente, siē
thotė R.P. de Vaux. Manetoni ia jep njėzet vjet sundim. Driotoni dhe Vandieri
pėr Mineptahu japin dy mundėsi: ose sundim dhjetėvjeēar(1.234 - 1224),
ose, duke e pasuar Roėtonin, sundim njėzetvje3ar (1224 - 1204). Egjiptologėt
nuk dinė asgjė mė saktėsisht lidhur me atė se ēfarė ka qenė fundi i sundimit
tė Mineptahut: e tėrė ajo qė dihet ėshtė se pas tij Egjipti kaloi nėpėr
njė krizė tė brendshme shumė tė rėndė, qė zgjati njė ēerek shekulli.
Edhe
pse kronologjitė e sundimit nuk janė tė sakta, nė Mretėrinė e Re nuk ak
ndonjė periudhė nė tė cilėn dy sundime tė njėpasnjėshme mund tė mbėrrijne
ose tė kalojnė tetėdhjet vjet, pėveē periudhės sė RamzesitII- Mineptahut.
Tė dhėnat biblike qė lidhen me moshėn e Moisiut, kur e mori pėrsipėr lirimin
e vėllezėrve tė tij, mund tė ndėrlidhen vetėm me kohėn e sundimit tė Ramzesit
II dhe Mineptahut. Pra, kjo na bėn tė konkludojmė se Moisiu u lind nė fillim
tė sundimit tė Ramzesit II, dhe se ende ishte nė Medjan kur ky i fundit
vdiq pas gjashtėdhjet eshtatė vjet sundimi dhe se pastaj i ka pėrfaqėsuar
hebrejtė e Egjiptit te Mineptahu, djalidhe treashigimtari i Ramzesit II.
Ky episod ka mundur tė ndodhė nė gjysmėn e dytė tė kohės sė sundimit tė
Mineptahut, nesė ai ka sunduar njėzet vjet, qė ėshtė krejtėsisht e mundur
dhe siē mendon edhe Roėtoni. Atėherė Moisiu e ka uhdėhequr daljen nga Egjipti,
me sa duket diku nė fund tė sundimit tė Mineptahut, pasi faraoni humbi
jetėn duke ndjekur hebrejtė qė ishin larguar nga vendi, siē tregojnė Kur'ani
dhe Bibla.
Kjo
skemė pėrputhet nė mėnyrė tė pėrkryer me atė qė na njoftojnė Shkrimet,
pėr fėmijrinė e Moisiut dhe pėr mėnyrėn e adoptimit tė tij nga familja
e faraonit. Dihet se me tė vėrtetė Ramzesi II ishte shumė u vjetėr kur
vdiq. Flitej pėr moshėn nėntėdhjetė apo njėqind vjeē. Sipas kėsaj hipoteze,
ka mundur tė jetė njėzet e tre ose tridhjetė e tre vjeē kur
e filloi sundimin e tij, i cili zgjati gjashtėdhjetė e shtatė vjet. Nė
atė moshė ka mundur tė ketė qenė i martuar dhe nuk ka kundėrthėnie me gjetjen
e Moisiut foshnjė nė bregun e lumit Nil prej " njė pjestari tė familjes
sė faraonit", sipas Kur'anit, dhe ndėrhyrja e gruas sė faraonit, e cila
do tė kėrkoi prej tij ta mbajnė gjallė. Bibla pohon se e ka gjetur vajzė
e faraonit. RamzesiII, duke pasur parasysh moshėn kur e filloi sundimin
e tij, ka mundur tė ketė vajzė e cila do tė kishte qenė e aftė pėr ta zbuluar
fėmijėn e braktisur. Tregimi Kur'anor dhe ai Biblik nuk i kundėrvihen njėri-tjetrit
nė kėtė pikė.
Hipoteza
qė e kemi formuluar kėtu ėshtė absolutisht nė pėrputhje me Kur'anin,. Ajo,
pėrkundrazi i kundėrvihet vetėm njė fragmenti tė Biblės, siē kemi thėnė,
e ky ėshtė vargu i parė i kapitullit 6 tė librit tė parė "Mbi Mbretėrit" qė,
vlen tė theksohet, nuk ėshtė pjesė e Teuratit). Ky fragment qė ka qenė
kontestuar shuėm dhe R.P. de Vaux, e hedh poshtė
tė dhėnėn kronologjike tė kėtij libri tė Belidhjes sė Vjetėr, i cili cakton
kohėn e daljes nga Egjipti, duke e krahasuar me kohėn e ndrėtimit tė tempullit
tė Solomonit. Fakti se ėshtė i dyshimtė na pengon qė ta vlersojmė si argument
vendimtarė kundėr teorisė sė shtruar kėtu.
PROBLEMI
I STELĖS NG AVITI VI MINEPTAHUT
ėshtė
besuar se nė tekstin e stelės98sė njohur nga viti V i Mineptahut do tė
mund tė gjendej kundėrshtimi i teorisė sėshtruar kėtu mbi Daljen nga Egjipti,
si akti i fundit i sundimit
tė kėtij faraoni. Kjo stelė ka rėndėsi tė jashtėzakonshme meqė paraqet
tė vetmin dokumenttė njohur hieroglifik nė tė cilėn ėshtė pėrmendur fjala
"Izrael". Kjo stelė, e bėrė nė pjesėn e parė tė sundimit tė Mineptahut,
ėshtė gjetur nė Tebė, nė qytetin e vdekjes sė faraonit. Ajo pėrmend disa
fitore tėtij mbi fqinjėt, e veēanėrisht, nė fund tė dokumentit, nje fitore
mbi "Izraelin e bėrė rafhs me tokėn, i cili nuk ka mė farė...". pėr kėtė
arsye ėshtė konsideruar se ekzistimi i fjalės Izrael hebrejtė qė mė parė
kanė dashur tė jenė tė vendosur nė Kanan nė vitin e V tė Mineptahutdhe
se, prandaj, nė atė moment, dalja e hebrejve nga Egjipti kishte pėrfunduar.
Ky
kundėrshtim duekt se nuk ėshtė i pranueshėm pasi nėnkupton se nuk pasur
hebrej nė kanan derisa hebrejtė qenėn nė Egjipt, gjė qė ėshtė e pamundur.
Por, adhuruesi i tezės mbi Ramzesin II, R.P.de Vaux, nė librin e
tij " Historie Ancieni d'Izrael" (Historia e lashtė e Izraelit) lidhur me
vendosjen nė Kanan, shkruan: " Pėr Jug, nė rajonine Kadeshit, data e vendosjessė
grupeve tė afėrta me hebrejtė ėshtė e pacaktuar dhe mė e hershme se Dalja".
Ai, domethėnė, shqyrton mundėsinė e vendosjes tė disa grupeve qė kanė dalė
nga Egjipti nė kohėn e cila nuk ėshtė identike me atė tė daljes sė grupti
tė Moisiut. Apiru ose habiru, qė disa i identifikojnė me hebrej, kanė qenė
kaherė nė Siri-Palestinė shumė para Ramzesit II, domethėnė shumė para Daljes:
a thua nuk ėshtė e njohur nga njė dokumentqė AmenofisiII e ka dėrguar nė
robėrinjė grup prej 3.600 tė kėtyre tė fundit dhe i ka pėrdorursi puntorė
angarie nė Egjipt. Qė nėn Setin I jetonin nė Kanan, ku shkaktojnė ērregullime
nė rajonin e Bet-Sheanit: P>Moneti e pėrmend kėtė nė librine vet "L'Egypte
et la Bible" (Egjipti dhe Bibla). Ėshtė plotėsisht e kuptueshme se Mineptahu
ka mundur tė ketė qenė zemėruar kundėr kėtyre elementėve nė kufijtė e vet,
kurse nė brendėsi tė vėnedit edhe mė tej kanė jetuar ata qė mė vonė do
tė mblidhen rreth Moisiut pėr tė ikur nga vendi. Ekzistimi i stelės nga
viti i V i Mineptahut nuk shkon nė dėm tė hipotezės sė paraqitur kėtu.
Nė
fund tė fundit, paraqitja e fjalės"Izrael" nė historinė e popullit Hebre
nuk lidhet assesi me vendosjen e grupit tė Moisiut nė Kanan. Prejardhja
e fjalės ėshtė si vijon:
sipas
Zanafillės (32, 29) Izrael ėshtė emri i dytėqė e merr Jakovi, djali i Is'hakut
dhe nip i Abrahamit. Sipas komentatorėve tė Pėrkthimit Ekumenik tė Biblės
- Besėlidhja e Vjetėr (1975, kuptimi i tij, me siguri, ėshtė "Zoti shfaqet
i fuqishėm". Pasi ka qenė pėrdorur pėr njeriun, atėherė nuk ka asgjė tė
jashtėzakonshme nė tė qė ai, mė tej, nė shenjė kujtimi tė paraardhėsit
tė madh, tė shėnojė njė bashkėsi.
Domethėnė,
emri Izrael ėshtė paraqitur shumė kohė para Moisiut, pėrkatėsisht disa
qindravjetsha para tij. Nuk do tė duhej tė na habisė ajo qė ėhstė shkruar
nė njė stelė tė kohės sė sundimit tė faraonit Mineptah. Ky shėnim nuk paraqet
nė asnjė mėnyrė argument nė dobi tė caktimit tė datės sė Daljes para vititVtė
Mineptahut.
Me
tė vėrtetė, duke pėrmendur njė bashkėsi, tė cilėn e quan "Izrael", stela
e Mineptahut nuk aludon nė bashkėsinė e formuar politike, duke pasur parasysh
se mbishkrimi ėshtė bėrė nga fundi i shekullit XII para erės sonė hde se
mbretėria e Izraelit do tė formohet vetėm nė shekullin X para erės sonė.
Ajo detyrimisht evokon njė grup tė thjeshtė njerėzish.
Nė
kohėn tonė ėshtė e njohur se hyrjes sė Izraelitnė histori i ka paraprirėnjė
periudhė e gjatė e fomimit qė zgjatė tetėose nėntė shekuj. Kjo periudhė
ėshtė shėnuar me vendosjen e shumė grupeve gjysėmnomade nė tėrė krahinėn,
posaēėrisht tė amoristėve ose aramejve dhe me paraqitjen e patriarkėve
nė bashkėsitė e tyre, ndėr tė cilėt ka qenė Abrahami, Is'haku dhe Jakovi-Izraeli.
Emri i dytė i aptriarkut tė fundit ka shėrbyerpėr tė shėnuar grupin primitiv,
bėrthamėn e entitetit tė ardhshėm politik, i cili do tė paraqitet shumė
kohė pas sundimit tė Mineptahut, pasi qė mbretėria e Izraelit do tė zgjasė
nga viti 931-930 deri nė vitin 721 para erės sonė.
4.
EVOKIMI I VDEKJES SĖ FARAONIT NĖ KOHĖN E DALJES NĖ SHKRIMET E SHENJTA
Vdekja
e faraonit nė kohėn e Daljes paraqet njė vend tė rėndėsishėm nė tregimet
kur'anore dhe biblike. Ajo del nga tekstet me qartėsinė mė tė madhe. Sa
i pėrket Biblės, ajo nuk ėshtė evokuar vetėm nė Pesėlibėrshin ose nė Teurat,
por ėshtė nė Psalmet e Davidit: referencat i kemi dhėnė mė sipėr. Ėshtė
shumė e ēuditshme qė shkrimtarėt e krishterė kalojnė pa e pėrmendur atė.
Kėshtu R.P. de Vaux mbron tezėn
sipas tė cilės dalja nga Egjipti ka ndodhur nė pjesėn e parė ose nė mes
tė sundimit tė Ramzesit II, duke mos mbajtur parasysh atė se faraoni ka
rėnė nė aksion, gjė qė nė asnjė supozim nuk lejon qė ngjarja tė vendoset
para fundit tėnjė sundimi. Nė librin e tij "Historia e lashtė e Izraelit",
drejtori i Shkollės Biblike tė Jeruzalemit duket se fare nuk e ēan kokėn
pėr shkaktė kundėrthėnieve ndėrmjet tezės qė e mbron dhe dy librave tė
Biblės.
P.
Moneti nė librin e tij "Egjipti dhe Bibla " e vendos Daljen nė kohėn e
sundimit tė Mineptahut, por nuk e thotė asnjė fjalė lidhur me vdekjen e
faraonit, i cili ishte vėnė nė krye tė ndjekėsve tė tė ikurve.
Ky
qėndrim i ēuditshėm bie ndesh me qėndrimin e hebrejve: Psalmi i 136 i Davidit,
i cili nė vargun e 15 falenderon Zotin qė "mbyti faraonin dhe ushtrinė
e tij nė Detin e Kuq", shpesh recitohet nė liturgjinė e tyre. Ata e kanė
diutr pėrputhjen e kėtij vargu me fjalinė nga Dalja(14, 28-29):
"Kėshtu
ujrat, duke u derdhur pas, pėrmbytėn qerret, kalorėsit dhe tėrė ushtrinė
efaraonit, e cila ishte vėnė nė ndjekje tė hebrejve nė det. Dhe nuk mbeti
asnjė prej tyre". Pėr ata nuk ka kurrėfarė dyshimi se faraoni ka qenė shkatėrruar
sė bashku me trupat e tij. Po kėto tekste tė njėjta janė nė Biblat e krishtera.
Komentuesit
e krishterė e hedhin poshtė me qėllim vdekjen e faraonit edhe pėrkundėrasaj
qė ēdo gjė ėshtė e qartė. Por disa e evokojnė dhe e kujtojnė atė nė Kur'an
duke i nxitur lexuesit e vet pėr tė bėrė krahasime tė pazakonshme. Kėshtu
mund ta lexojmė komentimin e R.P Couroyera, profesor i Shkollės Biblike
tė Jeruzalemit, nėn kujdesin e tė cilės shkollė u bė pėrkthimi i Biblės
nė fjalė, qė ka tė bėjė me vdekjen e faraonit:
"Kur'ani
(X, 90-92) bėn aluuzion nė tė, kurse sipas traditės popullorė faraoni qė
u mbyt me ushtrinė e vet (qė teksti i shenjtė nuk e thotė) u fundos nė
fund tė detit dhe sundon mbi njerėzit e detit: fokat".
Lexusi
i painformuar me pėrmbajtjen e Kur'anit vetvetiu vendos lidhjen ndėrmjet
pohimit tė Kur'anit - pėr komentuesin - tė kundėrt me tekstin biblik dhe
legjendės qesharake qė del nga tė ashtėquajturat tradita popullore, tė
cilat nė komentim pėrmenden pas citimit tė Kur'anit.
Vėrtetėsia
e dėshmisė kru'anore mbi kėtė ēėshtje nuk ka kurrrfarė lidhjesh me atė
qė sugjeron ky shkrimtar: ajeti 90-92 nga surja 10 nė Kur'an me tė vėrtetė
na informojnė se bijtė e Izraelit e kanė kaluar detin derisa ndiqeshin
nga faraoni dhe uhstarėt e tij dhe se faraoni, kur filloi tė mbytet, thirri:
"Unė besoj
se nuk ka Zot pėrveē Atij nė tė cilin besojnė bijtė
e Izraelit, dhe unė po pėrulem"
Zoti
i kthen pėrgjigje:
"E
thua tani! Kurse mė parė rebeloheshe dhe mbillje pėrēarje. Sot do ta shpėtojmė
vetėm trupin tėnd nė mėnyrė qė tė bėhet kėshillė pėr ata pas teje, por
shumė njerėz jna ėindiferent ndaj kėshillaveTona". (S10- A90-92)
Kjo
ėshtė tėrė ajo qė pėrmban kjo sure lidhur me vdekjen e faraonit. As kėtu,
as nė ndonjė vend tjetėr nė Kur'an,
nuk bėhet fjalė aspak pėr fantazmagoritė qė i zbulon komentuesi biblik.
Teksti i Kur'anit paralajmėron thjesht dhe nė mėnyrė shumė tė qartė se
trupi i faraonit do tė shpėtojė: kjo e dhėnė ėshtė kapitale.
Nė
epokėn nė tė cilėn Profeti iu transmetonte njerėzve Kur'anin, turpat e
faraonėve tė tyre, pėr tė cilėtnjerėzit e kohės bashkėkohore,me ose pa
tė drejtė,kanė menduar se aknė qenė pjesėmarrės tė Daljes, kanė qenė nė
varret e neokropolit tė Tebės, nė anėn tjetėr tė Nilit nė raport me Luksorin.
Por nė atė kohė nuk ėshtė ditur asgjė pėr kėtė fakt
dhe ata janė gjetur nė fund tė shekullit XIX. Siē thotė Kur'ani, trupi
i faraonit tė Daljes ka qenė vėrtetė i shpėtuar: cilido tė ketė qenė ky
faraon, ai sot gjendet nė sallėn e mumjeve tė mbretėrve - tė muzeut egjiptjan
tė Kairos, dhe mund tė shihen nga vizitorėt. Shihet se me tė vėrtetė realiteti
ėshtė shumė i ndryshėm nga legjenda qesharake me tė cilėn R.P. Couroyer
gėnjen kur e lidh rrejshėm me Kur'anin.
5.
MUMJA E FARAONIT MINEPTAH
Trupin
e balsamosur tė Mineptahut, djalit tė Ramzesit II,
pėr tė cilin ēdo gjė flet si pėr faraonin e Daljes, e zbuloi Loreti, nė
vitin 1898, nė Tebė, nė Ultėsirėn e Mbretėve dhe prej aty u dėrgua nė Kajro.
Eliot Smith ia hoqi fashat mė 8 korrik 1907. Nė librin e tij "The Royal
Mummies", (1912) (Mumjet Mbretėrore) mban procesin e kėtij operacioni dhe
tė stuudimit tė trupit. Gjendja e ruajtjes sė mumjes nė atė kohė ishte
e kėnaqėshme, pėrkundėr dėmtimeve nė shumė vende. Nga ajo ditė mumia ėshtė
vėnė pėr t'u parė nga vizitorėt nė muzeun e Kajros, me kokė dhe qafė tė
zbuluar, kurse pjesa tjetėr e trupit ėshtė e mbuluar mė njė copė pėlhurė,
kėshtu qė, deri nė kėta muajt e fundit, muzeu nuk ka patur fotografi tė
tėrė trupit tė mumjes pėveē atyre qė i ka bėrė vetė E. Smith, mė 191299.
Nė
qershor tė vitit 1975, pėrfaqėsues tė lartė tė shtetit egjiptjan mė lejuan
t'i studioj dhe t'i fotografoj pjesėt e mbuluara deri atėherė tė trupit
tė faraonit. Kur e krahasuam gjendjen e tashme me atė tė para afėrsisht
gjashtėdhjetė vjetėve, ishte e qartė se janė bėrė dėmtime tė mumjes dhe
se disa fragmente nuk janė mė. Njėherazi, indet e balsamosura kanė pėrsuar
shumė nga dora e njeriut dhe nė disa pjesė edhe nga kalimi i kohės, nėse
mund tė thuhet kėshtu.
Ky
dėmtim natyror shpjegohet mirė me ndryshimin e kushteve tė konservimit
pas zbulimit tė mumjes nė fund tė shekullit XIX, nė varret e nekropolit
tė Tebės, ku ka qėndruar mbi tre mijė vjet. Pastaj e ruajtur nga njė xham
i zakonshėm qe nuk e ben izolimin hermetik nga eksterieri dhe nuk e pengon
ndotjen nga mikroorganizmat, i ėshtė nenshtruar neneshtrimeve te kohes
dhe e pambrojtur nga lagėshtia e stines, mumja nuk ndodhet aspak ne ato
kushte qe ia kanė bėrė te mundur tė jetojė pėr tre mijėvjeēar, e mbrojtur
nga tė gjithė kėta shkakėtarė tė prishjes. Ajo nuk e ka mė mbrojtjen e
fashave tė veta dhe pėrparėsinė e qėndrimit nė hapėsirėn e mbyllur tė njė
varri, ku temperatura ka qenė mė e qėndrueshme dhe ajri mė pak i lagėsht
sesa ėshtė nė Kajro nė disa periudha tė vitit. Ajo nė tė vėrtetė ėshtė
dėmtuar edhe duke qenė nė nekropol, dhe, si duket, shumė herėt ėshtė plaēkitur nga
vjedhės tė ndryshėm tė varreve ose tė brejtėsve qė kanė shkaktuar disa
dėmtime, por, pėrsėri, duket se kushtet kanė qenė mė tė pėrshtatshme se
sot pėr t'i bėrė ballė provavetė kohės.
Nė
kohėn e studimit tė mumjes, nė qershor 1975, janė bėrė studime tė posaēme
me iniciativėn time. Doktorėt El Meligi dhe Ramsis bėn studime tė shkėlqyeshme
radiografik, kurse doktor Mustafa Manialavi nėpėr tė ēelurėn nė murin e
toraksit ka bėrė studimin e hapėsirės boshe tė kraharorit dhe tė abdomenit,
duke bėrė kėshtu endoskopinė eparė nė njė mumje. Kėshtu u bė i mundshėm
inēizimi i disa pjesėve mjaft tė rėndėsishme nė brendėsi tė trupit. Nga
studimi mikroskopik i disa fragmenteve tė rėnė spontanisht nga trupi i
mumjes, qė do t'i bėjė profesor Mignoti dhe doktor Durigoni nė Paris, do
tė kompletohej studimi i pėrgjithshėm mjekoligjor, tė cilėn e ka bėrė profesor
Ceccaldi. Mė vjen keq shumė qė pėrfundimet nuk do tė mund tė nxirreshin
nė kohėn kur po pėrfundohej redaktimi i kėtij libri.
Nga
ky studim qė tani mund tė nxirren konstatime mbi dėmtime tė shumta tė kockave
dhe me humbje tė rėndėsishme tė palcės - pjesa e tė cilės do tė mund tė
ishte vdekjeprurėse - e qė akoma nuk ėshtė e mundur tė konstatohet a thua
disa nga kėto kanė ndodhur para apo pas vdekjes sė faraonit. Ky me siguri
ka vdekur nga mbytja nė ujė, sipas tregimeve nga Shkrimet ose nga ērregullime
shumė tė rėnda tė shkaktuara nga lėndimet qė i kanė paraprirė mbytjes nė
det, apo nga tė dyja njėherėsh.
Lidhja
e tė gjitha kėtyre plagėve ose dėmtimeve me shkaktarėt qė i pėrmendėm kėtu
e bėnė problematik ruajtjen nė tė ardhmen nė gjėndje tė mirė tė trupit
tė faraonit tė balsamosur, nėse nuk ndėrmerren masa pėr shpėtimin dhe restaurimin.
Kėto masa do tė duhej tė pengonin qė, herėt a vonė, mos tė prishet dėshmitari
i vetėm material i vdekjes sė faraonit tė Daljes dhe trupi i tij tė shpėtohet
me vullnetin e Zotit.
Edhe
mė tej njeriu duhet tė pėrpiqet pėr t'i shpėtuar dėshmitarėt e historisė
sė vet, por kėtu ėshtė fjala edhe pėr diēka mė shumė: pėr materializimin
nė trupin e balsamosur tė atij i cili e ka njohur Moisiun (Musain),qė i
ka kundėrshtuar lutjet e tij, qė e ka ndjekur gjatė ikjes sė tij dhe aty
e ka humbur jetėn e vet; kufoma e tij ėshtė shpėtuar nga shkatėrimi me
vullnetin e Zotit, nė mėnyrė qė t'u shėrbejė si shembull kėshilldhėnės
njerėzve, si shkruan nė Kur'an.
Ēfarė
ilustrimi madhėshtorė i ajeteve kur'anore100, qė kanė tė bėjnė me trupin
e faraonit, ėshtė pėr ata, tė cilėt nė tė dhėnat e zbulimeve bashkėkohore
kėrkojnė fakte pėr vėrtetėsinė e Shkrimeve tė Shenjta, nė sallėn e mumjeve
mbretėrore nė muzeun e Egjiptit nė Kajro!
KUR'ANI
, HADITHET DHE SHKENCA BASHKĖKOHORE
Kur'ani
ėshtė burimi i parė i Islamit, kurse tradita (hadith), pėrkatėsisht ajoēfarė
ka thėnė dhe si ka vepruar Muhammedi. a.s, ėshtė burimi i dytė. Dijetarėt
Islam, qė nė kohėn sa ishte gjallė Muhammedi. a.s. e sidomos pas vdekjes
sė tij, kanė punuar pa u lodhur nė mbledhjen e haditheve. Nė kėtė mėnyrė
ata e plotėsuan burimin e parė tė Islamit. Njohuirtė e para lidhur me burimin
e dytė janė mbėshtetur kryesisht nė traditėn gojore. Pėr kėtė arsye edhe
mbledhėsit e haditheve - dukuria paraqitet rregullisht me rastin e shqyritmit
tė ngjarjeve tė kaluara - hasin nė vėshtirėsi dhe nė kėtė drejtimi kanė
kushtuar kujdes tė veēantė vėrtetėsisė tė ēdo ngjarjeje lidhur me jetėn
e Profetit a.s. Prandaj edhe i kanė shėnuar emrat e atyre qė i kanė transmetuar
hadithet duke u nisur nga emri i transmetuesit (isnadi) e duke shkuar deri
te familja e Profetit a.s dhe shokėt e tij; e gjithė kjo ėshtė bėrė me
qėllim qė nė kėtė zinxhir tė vėrtetojnė identitetin e transmetuesit dhe
t'i tregojnė personat qė janė mė pak tė njohur pėr cilėsitė morale dhe
saktėsinė e transmetimit dhe tė hadithit tė pėrvjedhur, i cili nė kėtė
mėnyrė ėshtė vėrtetuar. Ky veprim i dijetarėve Islamik dallohet si unik.
Kėshtu
u paraqitėn edhe pėrmbledhjet e para tė haditheve qė sot nė Islamistikė
janė tė njohura me emrin "Shkenca mbi hadithin", edhe pse etimologjikisht
fjala "hadith" tregon vetėm tė folurit, ajo nėn kėtė term pėrfshin edhe
atė qė Profeti a.s. ka bėrė ose e ka lejuar nė heshtje.
Pėrmbledhja
e parė e haditheve doli nė dhjetėvjeēarėt e parė pas vdekjes sė Profetit
a.s. Numri i haditheve qė ėshtė mbledhur nė shekullin e parė pas vdekjes
sė tij ka qenė shumė i vogėl nė krahasim me tėrė atė qė ėshtė transmetuar
nga Profeti a.s.
Pėrmbledhja
mė voluminoze e haditheve ėshtė paraqitur vetėm dy shekuj pas vdekjes sė
Muhammedi.t a.s. dhe pėrmban hadithet mė autentik. Pėrmbledhja e haditheve
nga Buhariu, pas Kur'anit konsiderohet mė autentikja. Houdasi dhe Marciasi
ndėrmjet viteve 1903 dhe 1914 kanė pėrkthyer nė gjuhėn frėnge pėrmbledhjen
mė hadithe tė Buhariut me titull: "El -ehadithul Islamije". Nė kohėt e
fundit ėshtė bėrė edhe botimi arab i kėsaj pėrmbledhjeje nė anglisht, tė
cilėn e ka pėrpiluar dr. Muhammed Hasan-Han, prof. nė Universitetin Islam
tė Medines. Nė kėtė mėny rė edhe atyre qė nuk e njohin gjuhėn arabe u ėshtė
bėrė e mundur qė tė njihen me hadithet nėpėrmjet pėrkthimeve nė frengjisht
dhe anglisht. Mirėpo, duhet tė tėrheqim vėrejtjen pėr disa dobėsi tė kėtyre
pėrkthimeve qė i kanė bėrė perendimorėt, duke pėrfshirė edhe pėrkthimin
frėng, sepse lexuesi nė kėtė pėrkthim ndonjėherė mund tė zbulojė edhe atė
qė nuk ėshtė e saktė dhe qė ėshtė nė kundėrshtim me faktet dhe si tė tillė
e konsideron komentimin e jo pėrkthimin. Ndonjėherė nė to ka edhe shmangje
nga kuptimi burimor i hadithit kėshtu qė krijohet njė gjendje
konfuze.
Me
kėtė rast konsiderojmė se ka mundėsi tė bėhet krahasimi ndėrmjet pėrmledhjeve
tė zgjedhura tė haditheve dhe tė Ungjijve nė raport me origjinalitetin
e teksteve tė tyre. Karakteristikė e pėrbashkėt e tyre ėshtė se janė shkruar
nga njerėz qė nuk kanė qenė ppjesėmarrės tė ngjarjeve qė i transmetojnė
dhe se ata kanė lindur pas ngjarjeve pėr tė cilat flasin. Pėr kėtė arsye,
tė gjithat pėrmledhjet e haditheve dhe tė Ungjijve nuk mund t'i konsiderojmė
autentike. Mu pėr kėtė arsye tė gjithė njohėsit e shkencės mbi hadithet
kanė pranuar vetėm njė numėr tė vogėl tė kėtyre haditheve e ėshtė e mundur
qė nė njė pėrmbledhje, krahas haditheve tė dyshimtė e tė hequr, tė gjenden
edhe ato qė janė autentikė.
Mirėpo,
nė kundėrshtim me Ungjijtė qė nuk janė kundėrshtuar dhe kritikuar, sepse
i kanė shkruar njerėzit qė nuk kanė qenė dėshmitarė tė ngjarjeve pėr tė
cilat shkruajnė, pėrmbledhjet e haditheve, edhe ato qė konsiderohen autentike,
u janė nėnshtruar kritikės sė hollėsishme nga dijetarėt Islam dhe nė kėtė
mėnyrė ėshtė pėrcaktuar shkalla e autenticitetit dhe e vlerės praktike
tė tyre. Kur'ani ka qenė dhe ka mbetur burim, teksti i tė cilit nuk diskutohet,
sepse nė mėnyrė kolektive ėshtė transmetuar mga Profeti a.s. dhe nė gjallje
tė tij e kanė shkruar njerėzit qė kanė qenė dėshmitarė tė ngjarjeve pėr
tė cilat kanė shkruar.
I
akm krahasuar vėzhgimet e mija qė i kam bėrė duke i studiuar hadithet me
studimet e Kur'anit dhe tė shkencės bashkėkohore, qė i kam bėrė mė parė.
Rezultati i kėtij krahasimi ka qenė shumė i rėndėsishėm, sepse ndryshimi
ndėrmjet pikėpamjeve shkencore tė Kur'anit dhe krahasimit tė tyre me shkencėn
bashkėkohore, veēanėrisht nė lėmin e kozmologjisė dhe mundėsisė sė shqyritmit
kritik tė disa haditheve, qė merren me tė njėtėn problematikė, ka qenė
i qartė dhe i habitshėm.
Ky
krahasim mė ka shtyrė tė bėjė kėtė vėrejtje: nėse Kur'ani nuk ėshtė Libėr
i Shpallur nga Zoti, pėr tė cilin nuk ka dyshim, si do tė mundte Muhammedi.
a.s., qė para 14 shekujsh, tė pėrfshinte kėto fakte shkencore nė Kur'an,
tė cilat shkenca bashkėkohore i ka zbuiluar vetėm nė kohėt e fundit? Pėrkundėr
kėsaj, disa hadithe qė e trajtojnė tė njėtėn problmatikeė janė tė dyshimtė
dhe mund tė kritikohen. Kur flasim pėr kėto hadithe, mendoj hadithe autentike
tė pranuara nga tė gjithė, si p.sh. ato tė pėrmbledhjes sė Buhariut.
Dijetarėt
e shkencės mbi hadithet i kanė klasifikuar hadithet qė i nėnshtrohen kritikės
nė grupin e haditheve tė dyshimtė, duke i dalluar kėshtu prej haditheve
autentikė, qė janė mėsuar duke u pėrcjellur nga njė sėrė transmetuesish;
me rastin e kėtij klasifikimi e kanė mbajtur parasysh faktin se hadithet
e dyshimta i kanė shkruar njerėzit, tė cilėt janė mbėshtetur vetėm nė tradiitėn
gojore tė haditheve. Rjedhimisht, kėto hadithe, pėr shkak tė gabimeve tė
transmetuesve, nuk aknė qenė tė saktė dhe tė besueshėm.
Pėrsėri
konstatoj se pikėpamjet shkencore tė Kur'anit janė dėshmi se nė tekstin
e tij nuk ėshtė pėrzier dora e njeriut, por kjo ėshtė Shpallje nė tė cilėn
nuk ka dyshim, nė kundėrshtim me tekstet e dyshimta - hadithet gjysmake
tė cilat, pėr shkak tė gabimeve qė kanė bėrė transmetuesit e haditheve,
kurrė nuk mund ta arrijnė shkallėn e Shpalljes. Pėrveē kėsaj, ndonjėherė
ndonjė hadith ėshtė autentik, por trajton ēėshtje tė botės tokėsore, qė
nuk janė tė lidhura me fenė. Nė kėtė rast nuk ekziston ndryshimi ndėrmjet
Profetit a.s. dhe njerėzve tė tjerė, siē ėshtė theksuar edhe nė hadithin
e shėnuar nga Muslimi, qė thotė: "Nėse u kam dhėnė ndonjė urdhėr, e ky
urdhė ka tė bėjė me fenė, atėherė zbatoni atė, e nė qoftė se diēka ju kam
preferuar sipas mendjes sime, po unė jam njeri si edhe ju". I. Serhesi,
nė pėrmbledhjen e vet tė haditheve, e ka transmetuar fjalėn e Profetit
a.s. tė Zotit: " Nėse ju ofroj diēka nga lėmi i fesė suaj, veproni sipas
asaj e nė qoftė se ju ofroj diēka qė ka tė bėjė mė jetėn tokėsore, e po
ju mė mirė i njihni gjėrat e kėsaj bote". Me kėtė Profeti a.s. e ka pėrkrahur
nė tėrėsi qėnrimin tonė tė pėrgjithshėm dhe ka vėrtetuar ndryshimin ndėrmjet
pikėpamjeve shkencore tė Kur'anit, nė tė cilat nuk ka dyshim, e tė cilat
edhe shkenca bashkėkohore i ka vėrtetuar, dhe haditheve qė nuk janė Shpallje,
sepse kanė tė bėjnė me ēėshtjet e jetės nė kėtė botė dhe nuk janė nė pėrputhje
me shkencėn bashkėkohore. Kjo aspak nuk e zvoglon pozitėn e Muhammedi.t
a.s. si Profet dhe si njeri, por ėshtė e dobishme, sepse na ofron pikėpamjet
e asaj kohe dhe mendimin e atyre njerėzve lidhur me disa supozime qė kanė
karakter shkencor. Hadithet e dyshimtė tė cilėt kanė tė bėjnė me jetėn
e kėsaj bote e jo me ēėshtjet qė lidhen me fenė, janė grupi i haditheve
pėr mjekėsinė. Kur'ani nuk jep kurrėfarė udhėzimesh dhe shpjegimesh tė
posaēme mbi mėnyrėn e mjekimit, nėse e pėrjashtojmė ajetin 69 tė sures
En-Nahl, i cili flet mbi mundėsitė e mjekimit me mjaltė, por edhe kėtu
pa asnjė hollėsi lidhur me kėtė. Hadithet ju kushtojnė kujdes mė tė madh
kėtyre ēėshtjeve. Nė pėrmledhjen e haditheve tė Buhariut ėshtė njė kapitull
i tėrė qė lidhet me mjekėsinė. Ky kapitull nė pėrkthimin e Houdasit dhe
Marcaisit ėshtė ndėrmjet faqeve 62 dhe 91 tė vėllimit tė katėrt. Nė pėrkthimin
anglisht tė dr. Muhammed Hasan-Hanit ky kapitull zė faqet prej 395 deri
nė 452 tė vėllimit tė shtatė. Kėsaj duhet t'i shtojmė edhe hadithe tė tjera
qė flasin pėr mjekėsinė, e tė cilat gjenden nė pjesė tė tjera tė pėrmbledhjes
sė haditheve tė Buhariut. Nuk ka dyshim se kėto faqe pėrmbajnė edhe shumė
hadithe tė dyshimta, por kėto kanė tė bėjnė me ēėshtje tė jetės nė pėrgjithėsi
e jo me ato fetare, kurse Profeti a.s., siē e cekėm mė sipėr ka thėnė:
"Ju mė mirė i dini gjėrat e kėsaj bote". Mirėpo ky grup i haditheve, qė
flet pėr mjekėsinė, pėr ne ėshtė shumė i rėndėsishėm, sepse na jep pasqyrėn
e asaj kohe lidhur me kėto ēėshtje.
Kėshtu,
nė kėto hadithe i zbulojmė pikėpamjet e atėhershme mbi fallin, magjitė,
namatisjet, yshtjet, heqjen e magjive dhe ndikimin e tyre (egorcizmi),
duke mbajtur parasysh se ėshtė i ndaluar pėrdorimi i Kur'anit pėr kėto
qėllime nė dobi tė fitimit personal. Gjithashtu ekzistojnė edhe hadithe
qė flasin pėr pengimin e magjive me hurma dhe pėr mundėsinė e pėrdorimit
tė hurmės si ilaē kundėr kafshimit helmues tė gjarpėrit.
Pėr
arsye se po flasim pėr kohėn nė tė cilėn mundėsitė farmaceutike dhe teknike
kanė qenė tė kufizuara, nuk duhet tė befasohemi nėse hasim tekste nė tė
cilat flitet mbi shėrimin me anė tė lėshimit tė gjakut me kupėz ose me
brirė, me pėrdorimin e qumėshtit tė devesė, me pėrdorimin e Nigella Sativa,
disa bimėve siē janė costusi indian, pastaj hiri i rrogozės (shavarit)
pėr ndaljen e gjakderdhjes, sepse nė ēaste tė rėnda duhet tė pėrdoret gjithēka
qė ėshtė e dobishme, por , edhe pėrkundėr kėsaj, nuk konsiderojmė se shėrimi
me urinėn e devesė ka ndonjė efekt.
Gjithashtu
nė kohėn tonė ėshtė e vėshtirė tė pranohet shpjegimet qė kanė tė bėjnė
me disa sėmundje si p.sh.:
a)Ethet.
Mbi ethet ekzistojnė katėr tekste dhe qė tė katėrt shprehen se ethet shkaktohen
nga nxehtėsia e zjarrit - kitab et-tib, kapitulli 28, faqe 416.
b)Gjithashtu
ekziston teksti qė thotė se ēdo sėmundje e ka ilaēin e vet. Nė hadith thuhet
se Zoti nuk e ka bėrė asnjė sėmundje pa ia caktuar ilaēin - kitab et-tib
kapitulli 1, faqe 395, kurse pėr hadithin mbi mizėn ekziston ky shpjegim:
"Nėse ndonjėrit prej jush i bie miza nė enė le ta fundosė tė tėrėn dhe
ta hedhė, sepse nė njėrėn krah tė saj ndodhet sėmundja, kurse nė tjetrėn
ilaēi"- kitab et-tib kapitulli 58, faqe 452 dhe nė kitabu bed'ul-halki,
el-bab 54, kapitulli 15 dhe 16, faqe 335.
c)Dėshtimi
me rastin e shikimit tė njė gjarpėri tė caktuar shkakton verbėrimin. Kjo
ėshtė thėnė shprehimisht nė kitabu bed'ul-halki, kreu 13 dhe 14, faqe 330-335.
ē)Gjakderdhja
me rastin e tė pėrmuajshmeve tė parregullta gjendet nė librin mbi menstruacionet.
Nė pėrmbledhjen e gjashtė tė haditheve tė Buhariut, dy hadithe qė flasin
pėr kėtė dukuri te dy gra, pėr tė cilat thuhet se gjakderdhja ėshtė shkaktuar
nga venat, kurse pėr simptomat nuk thonė asgjė asnjė prej haditheve. Janė
tė mundshmė shumė hipoteza lidhur me kėtė ērregullim, por ėshtė vėshtirė
tė gjendet shkaktari i vėrtetė ku ėshtė mbėshtetur kjo diagnozė, e cila
edhe mund tė jetė e saktė.
d)Gjithashtu
nė hadithe thuhet se "disa sėmundje nuk janė ngjitėse". Kjo ėshtė theksuar
nė disa vende nė pėrmbledhjen e haditheve tė Buhariut - kitab et-tib, el-bab
76, kapitulli:19, 25, 30, 31, 53, 54 - dhe kjo konkretisht mbi gėrbulėn,
mortajėn, zgjeben e devesė etj., e ndonjėherė edhe nė mėnyrė tė pėrgjithėsuar.
Kėto hadithe janė nė kundėrshtim me hadithe tė tjera qė thonė se nuk duhet
shkuar atje ku ka epidemi tė mortajės, sidhe duhet ikur nga gėrbula si
prej luanit.
Mund
tė pėrfundojmė se ekzistojnė hadithe tė tilla qė nuk janė tė pranueshme
shkencėrisht nė mjekėsi dhe shėrim. Ekziston dyshimi mbi vėrtetėsinė e
tyre. Pėrveē kėsaj, hadithet kanė tė bėjnė me probleme tė kėsaj bote dhe
nuk trajtojnė ēėshtje fetare. I theksuam kėto vetėm pėr tė bėrė krahasimin
me tekstet shkencore tė Kur'anit qė nuk janė nė kundėrshtim me shkencėn.
Prandaj dhe ky krahasim ka vlerė tė paēmueshme, sepse na vėrtėton se Kur'ani
ėshtė Shpallje nė tė cilėn nuk ka dyshim dhe se ai nuk ėshtė vepėr e njeriut.
Krahas
kėtyre haditheve qė i kemi cekur mė sipėr, e tė cilat shkencėrisht nuk
mund tė pranohen, ka dhe hadithe tė tjera gjysmake qė janė tė lidhur me
gjėrat fetare, por qė ndonjėherė shėrbejnė si komentime tė ajeteve kur'anore
qė flasin pėr Gjithėsinė, lėvizjen e Diellit dhe etapat e zhvillimit tė
embrionit. Ato nuk mund tė pranohen nė kohėn tonė si komentime tė ajeteve
kur'anore qė janė tė kuptueshėm nė tekstin e tyre kur'anor.
Mė
parė kemi folur mbi ajetet shkencore qė flasin mbi Diellin ku thuhet se
edhe Dielli lėviz deri nė kufirin e vet tė caktuar (Jasin, ajeti 38) dhe
pamė se ato janė teza shkencore tė Kur'anit qė nuk kanė qenė tė zbuluara
deri nė kohėn mė tė re. Mirėpo, ekziston njė hadith qė nuk mund tė merret
si komentim i kėtij ajeti kur'anor i cili thotė: "Kur lind Dielli, ai para
fronit tė Zotit bėn sexhde dhe kėrkon ta bėjė pėrsėri rrrugėn e vet tė
lėvizjes, pastaj pėrsėri bėn sexhde. Nė fund kthehet prej nga ka ardhur
qė tė shkėlqejė pėrsėri nga lindja". Teksti bazė i kėtij hadithi gjendet
nė pėrmbledhjen e Buhariut bed'ul-halki, pjesa e katėrt, el-bab 54, faqe
283. Edhe pse ky hadith nuk ėshtė i qartė dhe ėshtė i vėshtirė pėr t'u
pėrkthyer, pėrsėri pėrmban njohuri imagjinare mbi lėvizjen e Diellit dhe
tė Tokės, gjė qė nuk ėshtė nė pėrputhje me shkencėn bashkėkohore, e cila
e ka vėrtetuar tė kundėrtėn. Ky hadith, sipas domethėnies sė vet tė jashtme
ėshtė mė shumė se i dyshimtė dhe hyn nė grupin e haditheve gjysmak (ahad).
Po
kėtė gjendje e kemi edhe nė etapat e zhvillimit tė embrionit. Njė hadith
e pėrcakton kohėn e nevojshme edhe pėr zhvillimin e embrionit nė etapat
e tij tė para. (Buhariu:kitab bed'ul-halk, bab 54, kapitulli 6 nr. 430,
faqe 290). Nė hadith theksohet se etapa e parė nė zhvillimin e embrionit
zgjat 40 ditė. Etapa e dytė, nė tė cilėn embrioni bėhet gjak i ngjizur
zgjat po ashtu 40 ditė, nė etapėn e tretė, e cila zgjat 40 ditė embrioni
bėhet copė e mishit tė pėrtypur dhe e gjakut. Pas kėsaj ndėrhyjnė engjėjt
dhe ia caktojnė ardhmėrinė kėsaj krijese. Pasta futet shpirti nė trupin
e tij. Pėrshkrimi i zhvillimit tė embrionit nė kėtė hadith tė dyshimtė
nuk pėrputhet me njohuritė shkencore. Sa i pėrket tekstit decidiv kur'anor,
ai nuk e ka pėrcaktuar kohėn e zgjatjes sė zhvillimit tė embrionit prandaj
nuk ka kundėrshtime. Ėshtė e nevojshme t'ia rikujtojmė lexuesit se mėsimet
e Profetit a.s. pas vdekjes sė tij ndahen nė dy grupe:
Nė
njė anė ka patur shumė besimtarė qė e kanė mėsuar pėrmendėsh Kur'anin dhe
e kanė pėrsėritur vazhdimisht si Profeti a.s. Kėsaj duhet t'i shtojė se
qė nė gjallje tė Profetit a.s. dh eme urdhėr tė tij teksti i Kur'anit ka
qenė shėnuar nė tėrėsi.
Nė
anėn tjetėr, shokė tė Profetit a.s. dhe besimtarė tė tjerė, qė kanė qenė
tė pranishėm nė ngjarje, e kanė mbajtur mend tėrė atė qė e ka thėnė dhe
ēfarė ka bėrė Profeti a.s. dhe me kėto janė mbėshtetur sikurse edhe nė
Kur'an, nė mėnyrė qė sa mė mirė t'i njihnin mėsimet e Islamit dhe Sheriatit.
Nuk
kaloi kohė e gjatė pas vdekjes sė Profetit a.s., dhe Kur'ani e hadithet
u mblodhėn nė dy pėrmbledhje tė veēanta. Pėrmbledhja e parė e ka pėrfshirė
tekstin e Kur'anit, i cili ėshtė mbledhur dhe shkruar zyrtarisht nė kohėn
e khalifit Ebu Bekėr dhe Osmanit, e veēanėrisht nė kohėn e khalifatit tė
Osmanti i cili e pėrhapi nė tėrė botėn Islame. E tėrė kjo u zhvillua ndėrmjet
vitit tė 12 dhe 24 pas vdekjes sė Muhammedi.t a.s., me pėlqimin e tė gjithė
dėshmitarėve pėr tėrė atė qė kanė dėgjuar, kanė mėsuar dh ekanė marrė shėnim.
Sa
i pėrket haditheve , pėrmbledhja e tyre e parė u paraqit rreth 40 vjet
pas hixhretit.
Kėtu
e konsiderojmė tė nevojshme tė theksojmė se pėr disa ēėshtje thjesht shkencore
nuk ekziston kurrfarė ngjashmėrie ndėrmjet haditheve dhe Kur'anit nga aspekti
letrar ose pėrmbajtėsor. Ėshtė e pamundur tė bėhen krahasime ndėrmjet stilit
kur'anor dh ehve. Gjithashtu, nėse e krahasojmė pėrmbajtjen e teksteve
kur'anore me pėrmbajtjen e teksteve haditheve qė kanė tė bėjnė me shkencėn,
e jo me dogmėn e Sheriatin, dhe e krahasojmė tėrė kėtė me tė arrriturat
bashkėkohore shkencore, do tė habitemi nga dallimi i madh ndėrmjet tyre.
1:Dikur
qėndrimet shkencore tė Kur'anit nuk kanė qenė tė pranuara por tani, pas
shqyrtimit tė hollėsishėm, shihet se ato pėrmbajnė teza shkencore qė janė
vėrtetuar sot.
2:Disa
nga hadithet qė kanė tė bėjnė me ēėshtje shkencore e jo, edhe me ēėshtje
fetare, pėrmbajnė pikėpamje qė nuk mund tė pranohen sot. Na duket se kėto
hadithe lidhur me kėto ēėshtje e shprehin botėkuptimin e kohės sė atėhershme,
edhe sikur tė ishin kaluar gojė mė gojė deri tė Muhammedi. a.s. Nė fund
mund tė themi se ky pėrfundim nė tė cilin ėshtė pranuar edhe nga vet Muhammedi.
a.s.:"Nėse kam dhėnė ndonjė urdhėr, e ky urdhėr ka tė bėjė me fenė, atėherė
zbatojeni atė, e nėse diēka e kam preferuar nė pėrputhje me mendimin tim,
unė jam njeri si edhe ju" dhe nė mendimin tjetėr:"Nėse ju ofroj diēka nga
feja juaj, punoni sipas saj, e nė qoftė se ju ofroj diēka qė ka tė bėjė
me jetėn e kėsaj bote, po ju i njihni mė mirė gjėrat e kėsaj bote".
Ky
krahasim ndėrmjet Kur'anit dhe haditheve vėrteton se Kur'ani ėshtė Libėr
i Shpallur nga Zoti nė tė cilin nuk ka dyshim dhe ėshtė nė pėrputhje tė
plotė me shkencėn. Hadithin qė lidhet me ēėshtjet e kėsaj bote, i cili
nuk ėshtė i shpallur, edhe sikur tė jetė autentik, duhet ta kuptojmė si
fjalė tė njeriut, i cili mund tė gabojė, por edhe mund ta thotė tė vėrtetėn,
- nė pėrputhje me hadithin qė e cituam mė sipėr. Pėr kėtė arsye ka qenė
e domosdoshme qė ndėrmjet Kur'anit dhe haditheve tė bėjmė dallimin lidhur
me kėtė. Nė kėtė e shohim fuqinė e Kur'anit dhe konfirmimin se ai ėshtė
i shpallur nga Zoti xh.sh.
PĖRFUNDIM
Nė
fund tė kėtij studimi shihet qartė se pikėpamja ekzistuese mbi tekstet
e Librave tė Shenjtė, qė ėshtė mbėshtetur nė vendet tona, pak i pėrgjigjet
realitetit. E pamė se nėē'kushte nė ē'epoka dhe nė ē'mėnyrė jnė mbledhur
dhe shėnuar elementet qė e kane pėrbėrė besėlidhjen e Vjetėr, Ungjijtė
dhe Kur'anin; rrethanat qė kanė bėrė tė lindin Librat e tė tri shpalljeve
kanė qenė shumė tė ndryshmė ndėrmjet tyre dhe nga ky shkak kanė rrjedhur
pasoja shumė tė rėndėsishme qė kanė tė bėjnė me autenticitetin e teksteve
dhe me disa aspekte tė pėrmbajtjes sė tyre.
Besėlidhja
e Vjetėr ėshtė njė pėrmledhje
e veprave letrar qė janė shkruar pėrafėrsisht gjatė nėntė shekujve. Ajo
krijon njė mozaik jo tė harmonishėm elementet e tė cilit, gjatė kohėve,
njerėzit i kanė ndryshuar, pjesė tė reja u janė shtuar pjesėve ekzistuese,
kėshtu qė nė kohėn tonė ndonjėherė ėshtė shumė i vėshtirė identifikimi
i burimit tė tyre.
Ungjijtė
kanė pasur pėr qėllim t'i njohin njerėzit me jetėn, veprėn dhe mėsimet
e Jezusit, qė ju ka lėnė gjatė kohės sė pėrmbushjes sė misionit tė tij
nė tokė. Ėshtė fatkeqėsi qė autorėt e tyre nuk janė dėshmitarė tė ngjarjeve
pėr tė cilat na tregojnė Ungjijtė e tyre. Unjgijtė janė vetėm shprehje
e asajqė bashkėsitė e ndryshme judeo-krishtere kanė ruajtur informata nga
jeta e Jezusit nėpėrmjet zėdhėnėsve tė tyre, nė formė tė rrėfimeve gojore
ose shkrimeve sot tė zhdukura, qė kanė qenė ndėrmjetėsues mes rrėfimeve
gojore dhe teksteve burimore.
Nė
kėtė drejtim duhet parė Shkrimet judeo-krishtere dhe, nėse duam tė jemi
objektivė, duhet tė heqim dorė nga pikpamjet klasike tė shpjegimit.
Ekzistimi
i shumė burimeve ka si rezultante tė pashmangshme kundėrthėniet dhe dallimet
pėr tė cilat kemi dhėnė shumė shembuj. Pasi shkruesit e Ungjijve lidhur
me jezusin kanė pasur tendenca tė njėjta tė madhėrimit tė disa ngjarjeve,
si autorėt e letėrsisė epike frėnge tė mesjetės me kėngėt e trimėrisė,
del se ngjarjet janė paraqitur me shkėlqimin karakteristik tė ēdo rrėfimtari,
kurse autenticiteti i fakteve tė dhėna ėshtė mė se i dyshimtė.nė kėto kushte,
disa rrėfime tė Shkrimeve judeo-krishtere, qė mund tė kenė lidhje me njohuritė
bashkėkohore, duhet tė shqyrtohengjithnjė me rezervė tė cilėn e imponon
aspekti kontestues i autenticitetit tė tyre.
Kundėrthėniet,
gjėrat e pabesueshme, dallimet nė krahasim me tė dhėnat e shkencės bashkėkohore,
janė tė shpjegueshme shumė mirė nė funksion tė tė gjithė asaj qė ka paraprirė.
Por habia e tė krishterėve ėshtė e madhe kur e kuptojnė kėtė, aq e thellė
dhe e vazhdueshme ka qenė pėrpjekja e gjeratėhershme e shumė komentuesve
zyrtarė qė nėn maskėn e akrobacioneve dialektike2, tė ngjyrosura me lirizmin
apologjetik, tė fshehin atė qė del qartė nga studimet bashkėkohore. Mu
nė rastin e gjenealogjisė kundėrthėnėse dhe shkencėrisht tė papranueshme
tė Jezusit, nga Ungjijtė sipas Mateut, dhamė shembuj qė na pėrkujtojnė
gjendjen e tillė tė shpirtit. Ungjilli sipas Gjonit e ka tėrhequr vėmendjen
tonė nė mėnyrė tė posaēme pėr shkak tė mospajtimeve tė mėdha me tre Ungjijtė
e tjerė, veēanėrisht pėr shkak tė boshllėkut tė papranuar pėrgjithėsisht
qė ka tė bėjė me themelimin e Eukaristisė.
Shpallja e
Kur'anit ka histori thellėsisht tė ndryshme nga dy tė parat. Duke qenė
se Shpallja ka zgjatur
rreth njėzet vjet3 dhe sapo i ėshtė shpallur Profetit a.s. nga engjėlli,
Xhibrili, ajo ėshtė mėsuar pėrmendėsh nga besimtarėt dhe menjėherė ėshtė
shkruar nė gjallje tė Muhammedi.t a.s. Recensionet e fundit tė Kur'anit,
qė do tė bėhen 12 deri nė 24 vjet pas vdekjes sė Profetit a.s. nė kohėn
e khalifatit tė Osmanit, do tė shfrytėzojnė kontrollimin e atyre tė cilėt
e dinin tekstin pėrmendėsh, meqė e kishin mėsuar nė kohėn e Shpalljes dhe
e kishin pėrsėritur vazhdimisht. Dihet se teksti qė nga ajo kohė ėshtė
ruajtur me saktėsi. Kur'ani nuk e bėn problemin e autenticitetit.
Duke
vazhduar dy Shpalljet qė i kanė paraprirė, Shpallja e
Kur'anit, jo vetėm se nuk ka kundėrthėnie nė tregime qė janė shenjė e redaktimeve
tė ndryshme tė Ungjijve nga ana e njeriut, por atij i cili e merr pėr ta
studiuar nė mėnyrė objektive nė dritėn e shkencės, ajo i ofron pėrputhje
te pėrkryer me tė dhėnat shkencore bashkėkohore, karakteristike vetėm pėr
tė. Pėr mė tepėr aty zbulohen dėshmi tė natyrės shkencore, siē kemi treguar,
pėr tė cilat ėshtė e paimagjinueshme qė autor i tyre mund tė jetė njė njeri
nga koha e Muhammedi.t a.s. Kėshtu njohuritė shkencor bashkėkohore ndihmojnė
tė kuptohen disa nga ajetet kur'anore, deri tani tė pashpjgueshėm.
Krahasimi
i shumė tregimeve biblike me tregimet e Kur'anit, me tė njėjtėn temė, dėshmon
mbi ekzistimin e dallimeve tė thella ndėrmjet pohimeve biblike, shkencėrisht
tė palejueshme, dhe dėshmive kur'anore, qė janė nė pėrputhje tė plotė mė
tė dhėnat bashkėkohore: p.sh. kėtė temė e pamė te Krijimi dhe Pėrmytja.
Nė tekstin e Kur'anit kemi gjetur plotėsime tė ēmueshmepėr tregimet biblike
lidhur me historinė e daljes sė Moisiut (Musait) nga Egjipti, kurse tėrėsia
pėrputhet shumė mirė me tė dhėnat arkeologjike pėr ta pėrcaktuar kohėn
e epokėssė Musait (Moisiut). Nga ana tjetėr, dallimet e mėdha ndėrmjet
Kur'anit dhe Biblės nė tema tė tjera shkojnė kundėr ēdo gjėje qė ėshtė
thėnė - pa asnjė dėshmi sado tė vogėl - mbi gjoja kopjimin e Biblės nga
ana e Muhammedi.t a.s. pėr ta pėrpiluar tekstin e Kur'anit.
Mė
nė fund, shqyrtimi krahasues i pohimeve qė i interesojnė shkencės dhe qė
janė shėnuar nė pėrmbledhjet e haditheve, tė fjalimeve qė i pėrshkruhen
Muhammedi.t a.s., por qė, mė sė shpeshti, janė tė dyshimta - edhe pse e
shprehin besimin e epokės - nė njė anė, dhe tė tė dhėnave shkencore kur'anore
tė po kėtij lloji, nė anėn tjetėr, nė anėn tjetėr, nxjerr nė dritė dallimin
qė na lejon ta hedhim poshtė prejardhjen e pėrbashkėt.
Pėr
shkak tė gjendjes nė tė cilėn ka qenė dituria nė epokėn e Muhammedi.t a.s.
nuk mund tė merret me mend se shumė dėshmi kur'anore me karakter shkencor
tė jenė vepėr e njė njeriu. Ėshtė aq legjitime qė jo vetėm Kur'ani tė konsiderohet
shprehje e njė Shpalljeje, por edhe pas kėsaj Shpalljeje t'i jepet vend
krejtėsisht i posaēėm, pėr shkak tė garancisė sė autenticitetit qė e ofron
dhe ekzistimit nė tė tė fakteve shkencore, tė cilat, kur studiohen nė epokėn
tonė, janė njė sfidė pėr shpjegim njerėzor.
FUND