III 

KATËR UNGJIJTË 
BURIMET E TYRE
HISTORIA E TYRE

Në shkrimet e kohës së fillimit të krishtërimit Ungjijtë përmenden shumë më vonë se veprat e Palit. Vetëm në gjysmën e shekullit II, më saktë pas 140 vjetësh, paraqiten dëshmi lidhur me përmbledhjen e shkrimeve të ungjilltarëve, kurse "nga fillimi i shekullit të dytë shumë autorë të krishterë na tregojnë se e njohin numrin më të madh të letrave të Palit". Këto konstatime, të paraqitura në Hyrjen në përkthimin ekumenik të Biblës, Besëlidhja e Re (l'Introduction a la Traduction oecumenique de la Bible, Nouveau Testament), botuar më 1972, meritojnë të përmenden menjëherë, siç është e dobishme të nënvizohet se vepra në të cilën bazohemi është rezultat i punës kolektive, që ka mbledhur më shumë se njëqind specialist katolikë dhe protestantë. 

Ungjijtë, të cilët më vonë do të bëhen zyrtarë, d.m.th.kanonikë, u bën të njohur shumë vonë, edhe pse redaktimi i tyre ka qenë bërë që në fillim të shekullit II. Sipas përkthimit ekumenik, nga mesi i shekullit II fillojnë të citohen përmbajtjet që u takojnë, por "gati gjithnjë është vështirë të konkludohet nëse citatet janë marrë nga tekstet e shkruara, që autorët i kanë pasur pranë vetes, apo janë kënaqur që me të kujtuar të evokojnë fragmente nga tradita popullore".

"Para 140 vjetësh, lexojmë në komentimet e këtij përkthimi të Biblës, gjithsesi nuk ka egzistuar asnjë dëshmi sipas të cilës do të ishte njohur përmbledhja e shkrimeve të ungjilltarëve". Ky pohim është krejtësisht i kundërt me atë që shkruan A.Tricoti (1960) në komentimet e përkthimit të tij të Besëlidhjes së Re: "Shumë herët, në fillim të shekullit II, shkruan ai, iu bë e zakonshme që të thuhet Ungjijtë në mënyrë që të tregohen librat të cilët, rreth vitit 150, edhe shën Justini i quajti "Memoaret e apostujve". Për fat të keq konstatime të këtilla janë mjaft të shpeshta saqë publiku i gjerë të krijojë një pikpamje të shtrembër lidhur me datën e përmbledhjes së Ungjijve.

Ungjijtë e përbëjnë një tërësi më shumë se një shekull pas misionit të Jezusit, por jo më herët. Përkthimi ekumenik i Biblës vlerëson se të katër Ungjijtë e kanë fituar statutin e literaturës kanonike rreth vitit 170.

Siç do të shihet, pohimi i Justinit, me të cilin autorët e tyre kalifikohen si apostuj, gjithashtu nuk është më i lejueshëm në kohën tonë.

Sa i përket datës së redaktimit të Ungjijve, A. Tricoti deklaron se Ungjilli i Mateut, i Markut dhe i Lukës kanë qenë të redigjuar para vitit 70: kjo nuk mund të pranohet, pëveç, ndoshta, për Ungjillin e Markut. Pas aq vitesh ky komentues përpiqet t'i paraqesë autorët e Ungjijve si apostuj ose shoqërues të Jezusit dhe për këtë arsye i lëviz datat e redaktimit, duke i vënë shumë afër epokës në të cilën ka jetuar Jezusi. Sa i përket Gjonit, të cilin A. Tricoti e bën të jetojë edhe 100 vjet, të krishterët gjithnjë kanë qenë të mësuar që ta shohin se si në rastet festive është paraqitur shumë afër Jezusit, por është vështirë të thuhet se ai është autor i Ungjillit që mban emrin e tij. Apostulli Gjon (si edhe Mateu), për A. Trikotin dhe komentuesit e tjerë është dëshmitari i autorizuar dhe i kualifikuar i ngjarjeve për të cilat predikon, edhe pse shumica e kritikëve nuk e mbështesin hipotezën sipas të cilës ai do të bënte redigjimin e Ungjillit të katërt.

Por nëse katër Ungjijtë për të cilët është fjala nuk mund të konsiderohen "memoare" të apostujve ose të shoqëruesve të Jezusit, atëherë, cila është prejardhja e tyre?

O. Culman, në librin e tij "Le Nouveau Testament" (Besëlidhja e Re)^27, për këtë temë shkruan se ungjilltarët kanë qenë vetëm "zëdhënës të bashkësisë primitive të krishterë, e cila i ka shkruar gojëdhënat popullore. Gjatë tridhjet apo dyzet vjetësh, Ungjijtë ekzistonin vetëm në formën gojore; tradita popullore përçonte sidomos fjalë dhe tradita të shkëputura. Ungjilltarët, secili në mënyrën e vet, secili sipas personalitetit të vet dhe preokupimeve të veta të veçanta teologjike, theksuan lidhjet ndërmjet tregimeve dhe fjalëve që i morën nga gojëdhënat përreth. Grupimi i fjalëve të Jezusit, si dhe lidhja e tregimeve me formula lidhëse mjaft të papërcakturara, siç janë "pas saj", "menjëherë" etj., shkurt "suaza" e Ungjijve sinoptikë është lloji i pastër letrar dhe nuk ka themel historik"²⁸.

Po ky autor vijon: "Duhet të mbahet mend se nevojat e predikimit, të stërvitjes dhe të kultit, më shumë se interesi biografik, e çuan bashkësinë primitive në shënimin e kësaj gojëdhëne mbi jetën e Jezusit. Apostujt i ilustruan të vërtetat e fesë që predikonin duke i shjeguar ngjarjet nga jeta e Jezusit dhe mu këto predikime të tyre u bënë shkas për shënimin e tregimeve. Vetë fjalët e Jezusit janë transmetuar sidomos në mësimin katekizmit²⁹ të Kishës primitive".

Komentuesit e përkthimit ekumenik të Biblës nuk e evokojnë ndryshe kompozimin e Ungjijve: formimi i një tradite gojore nën ndikimin e predikimit të nxënësve të Jezusit dhe të predikuesve të tjerë, ruajtja e materialit, i cili, përfundimisht, do të gjendet në Ungjijtë përmes predikimit, liturgjisë, stërvitjes së besimtarëve, mundësisë për materializmin e hershëm në formë të shkruar të disa predikimeve fetare, të disa fjalëve të Jezusit, për shembull, tregimi mbi mundimin, dhënia e ungjilltarëve pas këtyre formave të ndryshme të shkrimeve aq sa edhe pas të dhënave të traditës gojore, për të krijuar tekste "të përshtatshëm për mjedise të ndryshme, në përputhje me nevojat e Kishave, që shprehin mendime mbi Shkrimin (e Shenjtë), i përmirësojnë gabimet dhe japin përgjigjet e rastit në argumentet e kundërshtarit. Kështu ungjilltarët mblodhën dhe shkruan, sipas prespektivës personle, atë që u ishte dhënë në traditën gojore".

Një pikëpamje e tillë kolektive, që rrjedh nga mbi njëqind shpjegues të Besëlidhjes së Re, katolikë dhe protestantë, dallohet shumë nga linja që e ka përcaktuar Koncili i Dytë i Vatikanit në konstituimin e tij dogmatik mbi Shpalljen, i cili është elaboruar ndërmjet viteve 1962 dhe 1965. Më sipër kemi hasur në këtë dokument koncilor që ka të bëjë me Besëlidhjen e Vjetër. Koncili për të ka mundur të deklarojë që librat të cilat e përbëjnë "përmbajnë mospërsosje dhe vjetërsim", por ai nuk ka shprehur dyshime të tilla kur është fjala për Ungjijtë. Por, përkundrazi, mund të lexohet kjo që vijon: 

"Askujt nuk i ka shpëtuar pa e vërejtur se ndër të gjitha Shkrimet (e Shenjta), edhe ato të Besëlidhjes së Re, Ungjijtë kanë superioritet të merituar, sepse paraqesin dëshminë par excellence mbi jetesën dhe mësimet e personifikimit të Fjalës së Shpëtimtarit tonë. Kisha e ka mbështetur dhe e mbështet gjithmonë dhe gjithkund prejardhjen apostolike të katër Ungjijve. Atë që apostujt vërtet e predikuan sipas urdhrit të Krishtit, më vonë ata dhe njerëz të tjerë nga mesi i tyre, nën frymëzimin hyjnor të Shpirtit, e shndëruan në tregime që janë baza e fesë, dmth Ungjijtë katërformësh, sipas Mateut, Markut, Lukës dhe Gjonit".

"Nëna jonë e Shenjtë Kisha ka mbështetur fort dhe mbështet akoma me këmbëngulje më të madhe se këta katër Ungjij, historinë e të cilëve e vërteton pa mëdyshje, e transmetojnë besnikërisht atë që Jezusi, biri i Zotit, në gjallje të tij ka bërë vërtet mes njerëzve dhe ka mësur për shpëtimin e tyre të amshueshëm, deri në ditën kur është ngritur në qiell... Domethënë, autorët e shenjtë i komponojnë katër Ungjijtë ashtu që për Jezusin gjithmonë na japin gjëra të vërteta dhe të sinqerta".

Ky është pahim pa kurrëfarë dykuptimësie se Ungjijtë i transmetojën besnikërisht veprat dhe fjalët e Jezusit.

Nuk shohim kurrëfarë pajtimi ndërmjet këtij pohimi të Koncilit dhe të atyre autorëve të cituar më sipër, sidomos: 

"nuk duhet më të kuptohen shprehimisht" Ungjijtë, "që janë ruajtur me shkrim traditat e bashkësive të veta mbi Jezusin". (R.P. Kannengiesser).

Ungjijtë janë tekste "që u janë përshtatur mjedisve të ndryshme, në përputhje me nevojat e Kishës, të cilët shprehin meditimin mbi Shkrimin (e Shenjtë), i përmirësojnë gabimet, si dhe gabimet e rastësishme, përgjigjen në argumente të kundërshtarëve". Kështu ungjillatërt i mblodhën dhe i shkruan sipas prespektivës personale, atë që u dhënë me traditat gojore. (Përkthimi ekumenik i Biblës).

Është e qartë se me këtë deklaratë të Koncilit dhe me pikëpamjet e reja ndodhemi në mesin e dy pohimeve që kundërshtojnë njëra-tjetrën. Nuk është e mundur të pajtohet deklarata e Koncilit të Dytë të Vatikanit, sipas së cilës në Ungjijtë do të gjendej transmisioni besnik i veprave dhe fjalëve të Jezusit me ekzistimin e kundërthënieve, të gjërave të pabesueshme, të pamundësive materiale dhe të pohimeve të kundërta në këto tekste me realitetin të përcaktuara drejt.

Përkundrazi, nëse Ungjijtë shikohen si shprehje të prespektivave karakteristike për mbledhësit e traditave gojore, që u kanë takuar bashkësive të ndryshme, si të shkruar sipas rasteve ose luftarakisht, atëherë nuk mund të na habit fakti që në Ungjijtë i gjejmë tërë këto mangësi që janë shenjë se i kanë bërë njerëzit në kushte të atilla. Këta mund të jenë krejtësisht të sinqertë edhe pse transmetojnë ngjarje, pasaktësinë e të cilave as nuk e parashikojnë, duke na dhënë tregime mospajtuse me ato të autorëve të tjerë ose, për shkaqe të rivalitetit fetar ndërmjet bashkësive, paraqesin tregime nga jeta e Jezusit në një optikë krejtësisht të ndryshme nga ajo e kundërshtarit.

Që më parë kemi vëretjur se konteksti historik është në përputhje me mënyrën e fundit të të kuptuarit të Ungjijve. Të dhënat me të cilat disponojmë lidhur me tekstet e vërtetojnë krejtësisht. 

UNGJILLI SIPAS MATEUT

Nga të katër Ungjijtë, i Mateut zë vendin e parë në rendin e prezantimit të librit të Besëlidhjes së Re. Kjo është plotësisht e arsyeshme, sepse ky Ungjill, në një farë mënyre, është vetëm vazhdim i Besëlidhjes së Vjetër: është shkruar që të tregohet se "Jezusi e realizon historinë e Izraelit", siç shkruajnë komentuesit e Përkthimit ekumenik të Biblës, përkthim nga i cili do të huazojmë shumë. Për këtë Mateu merr shpesh citate nga Besëlidhja e Vjetër, duke treguar se Jezusi sillet si Mesia, të cilin e kanë pritur hebrenjtë. 

Ky Ungjill fillon me gjenealogjinë e Jezusit. Mateu e shpie deri tek Abrahami, ndërmjet Davidit. Më vonë do të shohim gabimin në tekst, gabim për të cilin komentuesit heshtin. Sido që të jetë, shihet qartë qëllimi i Mateut që nëpërmjet kësaj lidhjeje menjëherë t'ia caktojë orientimin librit të vet. Autori e vazhdon po atë ide duke theksuar vazhdimisht qëndrimin e Jezusit ndaj ligjit hebraik, parimet e mëdha të të cilit, siç janë: lutja, agjërimi dhe mëshira, janë marrë nga ky ligj.

Jezusi dëshiron t'ia japë mësimin e vet popullit të vet dhe këtë e ka si detyrë të parë. Ai kështu iu thotë të dymbëdhjetë apostujve: "Mos shkoni ndër paganë, as mos hyni në ndonjë qytet të samaritanëve³⁰! Por shkoni më mirë te delet e humbura të shtëpisë së Izraelit" (Mateu 10, 5-6). "Unë jam i dërguar vetëm te delet e humbura të shtëpisë së Izraelit" (Mateu 15, 24). Në fund të Ungjillit të vet, Mateu më vonë e zgjeron në të gjithë popujt apostolatin e nxënësve të parë të Jezusit dhe ia përshkruan këtë urdhër : "Prandaj, shkoni t'i bëni nxënësit e mij të gjithë popujt" (Mateu 28, 19), por shkuarja, para së gjithash, duhet të bëhet nga "shtëpia e Izraelit". A. Tricoti për këtë Ungjill thotë: "Nën petkun grek, libri me kokë e me shpirt është hebraik; ai ka atë shije dhe mbart ato shenja të qarta".

Ky shqyrtim, vetvetiu e vendos prejardhjen e Ungjillit sipas Mateut në traditën judeo-krishtere, e cila, siç shkruan O. Culmann, "përpiqet t'i ndërpresë lidhjet që e lidhin me për judaizmin, duke e ruajtur sadopak vazhdimësinë me Besëlidhjen e Vjetër. Qendra e interesimit dhe zëri i përgjithshëm i këtij Ungjilli sugjerojnë ekzistimin e një situate të nderë".

Faktorët e llojit politik ndoshta nuk janë të huaj për tekstin. Pushtimi romak i Palelstinës e bën jetësisht të natyrshme dëshirën e vendit të robëruar për ta parë ardhjen e lirisë dhe lut Zotin që të ndërmjetësojë në dobi të popullit, të cilin e ka zgjedhur midis popujve të tjerë, dhe që është Zoti i gjithfuqishëm i tyre, i cili mund të japë ndihmën e tij të drejtpërdrejtë në punën e njerëzve, siç ka bërë shumë herë deri më tani gjatë historisë. 

Çfarë është personaliteti i Mateut? Ta themi menjëherë se sot nuk pranohet se është fjala për shoqëruesin e Jezusit. A. Tricoti e paraqet si të tillë në komentimin e vet të përkthimit të Besëlidhjes së Re të vitit 1960: "Mateu , ose Levi, me profesion tagrambledhës ose financier, ka qenë nëpunës në doganën e Kafarnaumit kur Jezusi e thirri për ta bërë nxënës të vet". Kjo është ashtu siç kanë menduar etërit kishtarë, si Origeni, Jeronimi, Epifani. Në këtë nuk besohet më. E vetmja pikë e pakontestueshme është se autori është hebre: fjalori është palestinez, redaktimi është grek. Autori iu drejtohet, shkruan O. Culmann, "njerëzve të cilët edhe pse flasin greqisht, i njohin zakonet hebraike dhe gjuhën arameje".

Për komentuesit e Përkthimit ekumenik, prejardhja e këtij Ungjilli duket si më poshtë:

"zakonisht merret se është shkruar në Siri, ndoshta në Antioki (...) ose në Fenici, sepse në këto ka jetuar një numër i madh çifutësh (...). mund të hetohet polemika kundër judaizmit ortodoks sinagoianë në Jaminë, rreth vitit 80. Në këto kushte, janë të shumtë autorët që e datojnë Ungjillin e parë në vitet 80-90, ndoshta pak më përpara; nuk mund të arrihet deri te një siguri e plotë në këtë lëndë... në mungesë të njohjes së saktë të emrit të autorit, është e udhës të kënaqemi me disa elemente të nënvizuara në vetë Ungjillin: autori njihet sipas profesionit të tij. I udhëzuar në Shkrimet (e Shenjta) dhe në traditat hebraike, duke i njohur, duke i respektuar, por duke i qortuar ashpër udhëheqësit fetarë të popullit të vet, mjeshtër i shkathët në mësimin mbi Jezusin, për ta më të kuptueshëm për dëgjuesit e vet, atij t'i shkonte mirë përshkrimi i një letrari hebraik, i cili është bërë i krishterë, zot shtëpie "që nxjerr nga visari i vet gjëra të reja dhe të vjëtra", siç e evokon Mateu në 13, 52. Jemi shumë larg nga nënpunësi i doganës në Kafarnaum , të quajtur Levi, sipas Markut dhe Lukës, i cili është bërë njëri nga të dymbëdhjetë apostujt".

Të gjithë pajtohen me mendimin se Mateu e ka shkruar Ungjillin e vet mbi bazë të burimeve të përbashkëta me Markun dhe Lukën. Por tregimi i tyre do të ndryshojë, dhe ky ndryshim konsiston në pika qenësore, siç do ta shohim më poshtë. Por, përsëri, Mateu e ka shfrytëzuar shumë Ungjillin sipas Markut, i cili nuk ka qenë nxënës i Jezusit (O. Culmann). 

Marku i lejon vetes liri serioze me tekstet. Do ta vërtetojmë këtë lidhur me Besëlidhjen e Vjetër, lidhur me gjenealogjinë e Jezusit, që është vendosur në fillim të Ungjillit. Ai në librin e tij rendit tregime të pabesueshme. Ky është cilësori të cilin e përdor në veprën e cituar më sipër të R.P. Kannengiesser lidhur me një episod mbi ringjalljen e Krishtit; episodi i rojes. Ai zbulon se ky tregim është i pabesueshëm kur është fjala për rojën ushtarake afër varrit, "të këtyre ushtarëve paganë", të cilët "u raportojnë meshtarëve të mëdhenj që i paguajnë për të gënjyer, e jo eprorëve të tyre". Ai prap shton: "Dhe duhet të ruhemi nga tallja, sepse qëllimi i Mateut është jashtëzakonisht i pastër, meqë ai, sipas mënyrës së vet, e integron një të dhënë të vjetër nga tradita gojore në veprën e tij të shkruar. Po rinskenimi i tij është i denjë për Jezu Krishtin Superstar³¹".

Ta rikujtojmë se ky gjykim mbi Mateun rrjedh nga një teolog eminent, profesor në Institutin Katolik të Parisit. 

Në predikimet e tij mbi ngjarjet që e kanë ndjekur vdekjen e Jezusit, Mateu, jep një shembull tjetër të fantazisë së vet. 

"Ja! Perdja e tempullit shqyhet më dysh, nga maja gjer në fund; toka dridhet, shpellat shkatërrohen, kurse varret hapen, dhe kështu u ringjallën shumë trupa të të drejtëve që kishin pasë vdekur. Dolën nga varri pas ringjalljes së Jezusit, erdhën në Qytetin e Shenjtë dhe iu dëftuan shumë njerëzve".

Ky fragment nga Mateu ( 27, 51-53) nuk ka paralele në Ungjijtë e tjerë. Është pak e kuptueshme se si kanë mundur trupat e të shenjtëve, për të cilët është fjala, të ringjallen gjatë kohës së vdekjes së Jezusit (në prag të sabati, thonë Ungjijtë) dhe të dalin nga varret e veta pas ringjalljes së tij ( një ditë pas sabatit, sipas po atyre burimeve). 

Mund të bëhet që mu te Mateu ndeshet gjëja e pabesueshme më karakteristike dhe më pak kontestuese se në tërë Ungjijtë; atë njëri prej autorëve ja ka vënë në gojë vetë Jezusit. Ai, në episodin mbi shenjën e Jonës, 12, 38-40, flet kështu;

Jezusi ndodhet në mesin e letrarëve dhe të farisejve, të cilët i drejtohen me këto fjalë: "Mësues, do të dëshironim prej teje të shohim shenjën!" Jezusi përgjigjet: "Shenjën kërkon breznia e prapët dhe lavire, por nuk do t'i jepet shenjë tjetër përveç shenjës së Jonës profet. Pasi Jona ka qenë në barkun e përbindëshit të detit tri ditë dhe tri netë, ashtu edhe Biri i Njeriut do të jetë në zemën e tokës tri ditë e tri netë" (teksti i Përkthimit ekumenik).

Jezusi, domethënë, paralajmëron se do të qëndrojë në tokë tri ditë dhe tri net. Por, Mateu, e bashkë me të edhe Luka dhe Marku, e vendosin vdekjen dhe varrosjen e Jezusit në prag të sabatit, gjë që vërtet bën që qëndrimi në tokë të zgjatë tri ditë ( teis emersas, në tekstin grek). Por kjo shkëputje në kohë mund të zgjasë vetëm dy e jo tri net ( treis nuktas, në tekstin grek).

Komentuesit e Ungjillit e heshtin shpesh këtë episod. Por, R.P. Roge zbulon të pabesueshmen, sepse heton se Jezusi "ka qenë në varr" vetëm tri ditë ( prej të cilave vetëm njëra është e plotë ) dhe dy net. Por, shton ai, "shprehja është e ngurtë dhe nuk do të thotë asgjë tjetër pëveç tri ditë". Është e habitshme të vërtetohet se komentimet kanë bërë që të përdoren argumente të tilla që nuk flasin asgjë pozitive, sikur shpirti të kënaqej me sugjestionin se një budallallëk i tillë ka mundur të rrjedhë nga trillimi i një letrari! 

Pëveç këtyre gjërave të pabesueshme, Ungjillin sipas Mateut pikë së pari e karakterizon ajo se ky Ungjill i bashkësisë judeo-krishtere, e cila e shkëput lidhjen me judaizmin duke qëndruar megjithatë në linjën e Besëlidhjes së Vjetër. Nga pikëpamja e historisë judeo-kridhtere ajo ka rëndësi të madhe. 

UNGJILLI SIPAS MARKUT

Ky Ungjill është më i shkurtër se tre të tjerët. Njëkohësisht është më i vjetri, por nuk është për këtë arsye libër i një apostulli: ky është më së paku një libër i reduktuar nga nxënësi i një apostulli.

O. Culmann ka shkruar se Markun nuk e konsideron nxënës të Jezusit. Por, kujt i duket i dyshimtë autorësia e këtij Ungjilli, e një apostulli, Markut, ai tërheq vërejtjen; "Mateu dhe Luka nuk do ta shfrytëzonin këtë Ungjill, si kanë vepruar, sikur ai mos të ishte mbështetur vërtet në mësimet e një apostulli".

Por, ky nuk është argument vendimtarë. O. Culmann, si vërtetim të dyshimtë të tij, njësoj thotë se në Besëlidhjen e Re shpesh përmendet njëfarë "Gjoni, i quajtur Mark", por këta shembuj nuk përmbajnë kujtime për autorin e Ungjillit, kurse vetë teksti i Markut nuk e përmend autorin. 

Njohuritë e pakta të informacioneve lidhur me këtë çështje i ka detyruar komentuesit që si element me rëndësi të marrin hollësirat të cilat duken të pabesueshme, si është kjo: nën preteksin se Marku është i vetmi ungjilltar i cili në tregimin e vet mbi Mundimin e tregon episodin për një djalosh, që për rrobë ka pasur vetëm çarçaf dhe i cili, kur provuan ta kapnin, e lë çarçfin dhe ikën (Marku 14, 51-52), disa kanë nxjerrë përfundime se ky djalosh ka mundur të jetë Marku, “nxënësi besnik që përpiqej t'i shkonte pas mësuesit" (Përkthimi ekumenik); sipas të tjerëve, "në këtë kujtim personal mund të shihen shenja të origjinalitetit, një nënshkrim anonim", "i cili vërteton se ai ka qenë dëshmitarë" (O. Culmann ).

Sipas këtij autori, "ndryshimet e shumta të fjalive e vërtetojne hipotezën sipas së cilës autori do të ishte me preardhje hebraike", po prania e latinizmave mund të sugjerojë se ai e ka shkruar Ungjillin e vet në Romë. "ai, në fund të fundit, ju drejtohet të krishterëve që nuk jetojnë në Palestinë dhe kujdeset që t'ju shpjegojë shprehjet arameike që i përdor". 

Me të vërtetë, tradita dëshironte ta nxirrte Markun si shoqërues të Pjetrit në Romë, duke e mbështetur këtë në letrën e parë të Pjetrit (nëse ai është vërtetë autori i saj). Pjetri u ka shkruar atyre që u dedikohet letra: "Bashkësia e të zgjedhurve në Babiloni ju përshëndet si dhe djali im, Marku". Përkthimit ekumenik, prej nga konsiderohet se lejohet të nxirret përfundimi se Marku, i cili ka qenë me Pjetrin në Romë, është ungjilltarë... a thua një rezonim i këtillë e ka shtyrë Papinë, ipeshkvin e Hieropolisit, që rreth vitit 150 t'ia përshkruajë ungjillit, për të cilin është fjala, një Marku për të cilin thonë se ka qenë jo vetëm "përkthyes i Pjetrit" , por edhe bashkëpunëtor i Palit?

Nga kjo perspektiv, ungjilli sipas Markut datohet pas vdekjes së Pjetrit, domethënë ndërmjet viteve 65dhe 70, sipas Përkthimit ekumenik, kurse rreth vitit 70, sipas O. Culmannit.

Vetë teksti shpreh mangësinë e parë të madhe: ai është redaktuar pa kurrfarë kujdesi për kronologjinë. Kështu Marku në fillim të tregimit të vet ( 1, 16-20) vendos episodin mbi katër peshkatarët, të cilët Jezusi i bën pasues duke thënë thjesht: "Do t'ju bëj peshkatarë njerëzish", edhe pse nuk i ka njohur fare. Ungjilltari, pëveç kësaj, tregon se i mungon tërësisht fuqia bindëse. 

Siç e ka thënë R.P. Roge Marku është "shkrimtar i ngathët", "ungjillari më i mjerë" , ai nuk di fare ta komponojë rrëfimin; kometuesi e ilustron vërejtjen e tij duke e cituar një fragment që shpjegon për institucioni e dymbëdhjetë apostujve, përkthimi i të cilit shprehimisht është si më poshtë: "Pastaj u ngjit në një mal dhe thirri ata që deshi vetë. Ata shkuan tek ai. Dhe i emëroi të dymbëdhjetë që ta shoqërojnë, që t'i dërgoi të predikojnë dhe të kenë pushtet t'i dëbojnë djajtë. I emëroi këta të Dymbëdhjetët: Simonin, të cilit ia dha emrin Pjetër" ( Marku 3, 13-16).

 Në disa episode ai është në kundërshtim me Mateun dhe Lukën, siç e kemi thënë më sipër me rastin e shenjës së profetit Jon. Aq më tepër, lidhur me shenjat që Jezusi ju jep njerëzve gjatë misionit të tij, Marku predikon (8, 11-12) një episod të cilit nuk mund t'i besohet :

"Atëherë erdhën farisenjtë dhe filluan të diskutojnë me të, duke kërkuar nga ai ndonjë shenjë prej qellit, me qëllim që ta sprovojnë³². Ai duke fsharë prej fundit të shpirtit, tha: "përse ky brez kërkon shenjë? Me të vërtetë, po ju them, këtij brezi asesi nuk do t'i jepet shenjë". Atëherë i la, përsëri hyri në Anije dhe kaloi në bregun tjetër". 

Ky është pa dyshim pohimi që vjen nga Jezusi lidhur me qëllimin e tij që të mos bëjë kurrëfarë vepre e cila do të mund të dukej e mbinatyshme. Kështu komentuesit e Përkthimit Ekumenik të Biblës, duke u çuditur që Luka deklaron se do të japë vetëm një shenjë - të Jonës profet (shih Ungjillin sipas Mateut), konsiderojnë se është "paradoksale" ajo që Marku u thotë : "asesi nuk do t'i jepet shenjë këtij brezi", pas "çudirave që i paraqitet si shenjë vetë Jezusi", vërejnë ata. (Luka, 7, 22 dhe 11, 20).

I tërë Ungjilli sipas Markut është pranuar zyrtarisht si kanonik, por autorët modernë thonë se fundi i Ungjillit të tij (16, 9-20) është shtuar më vonë. Përkthimi Ekumenik e sinjalizon këtë në mënyrën mjaft eksplicite. 

Ky fund nuk është përfshirë në dy dorëshkrimet komplete më të vjetra të Ungjijve, Codexu Vaticanusu dhe Codexu Sinaiticusu, që datojnë nga shekulli IV. O. Culmann me këtë rast shkruan:

"Dorëshkrimet e reja greke dhe disa versione e kanë shtuar në këtë vend një përfundim mbi tregimet që nuk janë të Markut, por që janë nxjerrë nga Ungjijtë e tjerë". Me të vërtetë, versionet e këtij të fundit të shtuar janë të shumta. Në tekste ekziston herë një version i gjatë, herë një i shkurtër (që të dy versionet janë të reproduktuar në Përkthimin Ekumenik), herë versioni i gjatë me një shtesë, herë të dy versionet. 

R.P. Kannengiesser e komenton kështu këtë të fundit: "Duhet patjetër që të jenë nxjerrë jashtë vargjet e fundit gjatë kohës së pritjes zyrtare (ose botimet e dedikuara për publikun e gjerë) të veprës së tij në bashkësinë që ka garantuar për të. As Mateu, as Luka, as a fortiori Gjoni nuk e kanë njohur pjesën që ka munguar. Por, përsëri, zbrazëtia ka qenë e palejueshme. Shumë më vonë, kur shkrimet e ngjashme sipas Mateut, Lukës dhe Gjonit u bënë të mundshme të lexohen nga të gjithë, është hartuar një përfundim i denjë i Ungjillit të Markut, duke marrë elemente majtas e djathtas prej ungjilltarëve të tjerë. Do të mund t'i gjenim lehtë pjesët e kësaj përmbledhjeje duke e ndarë pjesë pjesë Ungjillin e Markut (16, 9-20). Do të kishim një pasqyrë me konkrete të lirisë me të cilën është trajtuar lloji letrar i të rëfyerit ungjilltar deri në prag të shekullit II".

Çfarë pranimi të hapët të ekzistimit të shpërdorimeve të njeriut në tekstet e Shkrimeve (të Shenjta) na ofrojnë këto pasqyrime të një teologu të madh! 

UNGJILLI SIPAS LUKËS

"Kronisti", sipas O. Culmann, "romancieri i vërtetë", sipas R.P. Kannengiesseri, Luka në prologun e tij drejtuar Theofilit na njofton se ai pas shumë të tjerëve që kanë hartuar tregime mbi Jezusin, do të shkruajë një tregim mbi të njëjtat ngjarje duke i shfrytëzuar tregimet dhe informacionet e dëshmitarëve të ngjarjes - gjë që tregon se ai nuk është njëri ndër ta - si dhe ato që rrjedhin nga predikimet e apostujve. Kjo, domethënë, është punë metodike e tij që e tregon me këto shprehje: 

"Meqë shumë janë përpjekur t'i sistemojnë rrëfimet mbi ngjarjet që kanë ndodhur ndër ne, ashtu siç na kanë treguar ata që ishin dëshmitarë të ngjarjeve që nga fillimi dhe shërbëtorë të Fjalës, edhe mua më bëri mirë, dhe, pasi i shqyrtova më vëmendje që nga fillimi, t'i shkrova ty me rradhë, shkëlqesi Theofil, që të bindesh plotësisht mbi sigurinë e mësimit që e ke marrë".

Që nga rreshtat e parë kuptohet e tërë ajo që e ndan Lukën nga "shkrimtari shumë i vogël", siç është Marku, veprën e të cilit sapo e përmendëm. Ungjilli i tij është vepër letrare e pakontestueshme, e shkuar me një greqishte klasike pa barbarizma. 

Luka është shkrimtari pagan i kthyer në krishtërim. Qëndrimi i tij ndaj hebrejve bie në sy menjëherë. Siç e thekson këtë O. Culmanni, Luka nuk i merr nga Marku vargjet në të cilat ka më shumë judaizëm dhe thekson fjalët e Jezusit kundër mosbesimit të hebrejve dhe marrëdhëniet e tij të mira me samaritanët, që janë urrejtur nga hebrejtë, kurse sipas Mateut, e pamë më sipër, Jezusi ka kërkuar nga apostujt që të ikin prej tyre. Një shembull tronditës, ndër shumë shembuj të tjerë, për faktin se ungjilltarët duke vënë në gojën e Jezusin atë që u është përgjigjur prespektivave të tyre, me bindje thellësisht të padyshimta, japin versionin e fjalëve të Jezusit në përshtatje me pikëpamjet e bashkësive të cilave u kanë takuar. Si të mohohet që Ungjijtë janë "shkruar luftarakisht" ose "sipas rasteve" të përmendura më sipër, kur ekzistojnë kaq shumë fakte të qarta? Krahasimi ndërmjet mënyrës së përgjithshme të shprehjes së Ungjijve sipas Lukës dhe të atij sipas Markut është një dëshmi për këtë.

Kush është Luka? Kanë dashur ta identifikojnë më mjekun që mban këtë emër, të cilin e citon Pali në disa letra të veta. Përkthimi Ekumenik thekson "shumë veta nga përshkrimi i saktë i të sëmurit vërtetuan se autori i Ungjillit është me profesion mjek". Ky mendim është krejtësisht i tepruar. Luka nuk bën "përshkrime" të këtij lloji në kuptimin e mirëfilltë të fjalës; "fjalori që e përdor ai është i një njeriu të ngritur të kohës së tij". Një farë Luka ka qenë udhëtar shoqërues i Palit. A thua mos është ky po ai person? O. Culmanni mendon se po. 

 Data e Ungjillit sipas Lukës mund të vlerësohet sipas faktorëve të ndryshëm: Luka është shërbyer me Ungjillin sipas Markut dhe me atë sipas Mateut. Duket, lexojmë në Përkthimin Ekumenik, se ka përjetuar rrethimin dhe shkatërrimin e Jeruzalemit nga armata e Titusit, në vitin70. Domethënë, Ungjilli është më i vonshëm se kjo datë. Kritikat e sotme e vendosin redaktimn e tij në vitet 80-90, por shumë të tjerë përmendin dhe data më të hershme.

Mënyrat e ndryshme të të rrëfyerit të Lukës tregojnë dallime të theksuara në krahasim me ato të paraardhësve të tij. Më sipër e kemi dhënë pasqyrën e tyre të shkurtër. Përkthimi Ekumenik në faqen 181 e në faqen pasuese i sinjalizon këto. O. Culmanni në faqen 18 të librit të tij "Nouveau Testament" (Besëlidhja e Re) citon tregimin nga Ungjilli sipas Lukës, që nuk janë gjetur tek të tjerët. Këtu nuk është fjala aspak për çështje të dorës së dytë.

Tregimet mbi fëmijërinë e Jezusit nga Ungjilli sipas Lukës janë të tijat. Mateu e predikon ndryshe nga Luka fëmijërinë e Jezusit. Marku për këtë nuk thotë asnjë fjalë.

Mateu dhe Luka japin gjenealogji të ndryshme të Jezusit: kundërthënia është aq shumë me rëndësi, gjëra të pabesueshme aq të mëdha nga pikëpamja shkencore, saqë, në këtë libër, kësaj do t'i kushtohet një kapitull të veçantë. Është e kuptueshme që Mateu, duke ju drejtuar hebrejve, e fillon gjenealogjinë prej Abrahamit dhe e vazhdon ndërmjet Davidit, kurse Luka, pagan i konvertuar, kujdeset që ta çojë edhe më lart. Por, do të shihet se duke filluar nga Davidi, dy gjenealogjitë e kundërshtojnë njëra-tjetrën. 

Në shumë çështje, Luka, Mateu dhe Marku e tregojnë ndryshe profetësinë e Jezusit. 

Një ngjarje me rëndësi kapitale për të krishterët, siç është themelimi i Eukaristisë, është temë me variantet e Lukës dhe të dy ungjillltarëve të tjerë. R.P.Roge në librin e tij "Initation a l'Evanglie" (Hyrje në Ungjijtë fq. 75) vëren se fjalët me të cilën është themeluar Eukaristia Luka (22, 19-24) i ka transmetuar krejtësisht ndryshe nga fjalët që i gjejmë tek Mateu (26, 26-29) dhe te Marku (14, 22-24), te të cilët janë gati të njëjta. "Përkundrazi, formula të cilën e transmeton Luka është shumë e afërt me atë që e përmend shën Pali" (letra e parë Koritianëve, 11, 23-25).

Siç e pamë, Luka i vë në qarkullim fjalët mbi shëlbimin e Jezusit, që janë në kundërshtim me atë që është thënë në Veprat e Apostujve, autori i të cilave është pranuar, dhe që janë pjesë përbërëse të Besëlidhjes së Re. Në Ungjillin e vet, ai e vendos shëlbimin në Ditën e Ringjalljes, kurse në Veprat, dyzet ditë më vonë. E dimë se çfarë komentime të çuditshme kanë bërë ekzegetët e krishterë lidhur me kundërthëniet. 

Por komentuesit që kujdesen të jenë objektivë janë të detyruar të pranojnë, ashtu siç e bëjnë ata të Përkthimit Ekumenik se në planin e përgjithshëm për Lukën "nuk është brenga e parë përshkrimi i ngjarjeve në vërtetësinë e tyre materiale...".

Duke i krahasuar tregimet mbi Jezusin e ringjallur nga Veprat e Apostujve, nga po ky Lukë, me tregimet analoge të ngjarjeve sipas Palit, R.P. Kannengiesseri jep për Lukën jK}ë mendim; "Nga të katër ungjilltarët Luka është më i ndjeshmi dhe më letrari, ai i ka të gjitha cilësitë e një romancieri të vërtetë". 

UNGJILLI SIPAS GJONIT

Ungjilli sipas Gjonit ndryshon në mënyrë radikale nga tre të tjerët aq sa R.P. Roge, në librin e tij "Intitation a L'Evangile", pas komentimit të tre të tjerëve, jep menjëherë një figurë ekspresive të Ungjillit të katërt: "një botë tjetër". Ky është me të vërtetë një libër i veçantë: është i ndryshëm në renditjen dhe zgjedhjen e temave, të tregimeve, në stil, në të dhënat gjeografike dhe kronologjike, por edhe në prespektivat teologjike (O.Culmann). Gjoni dhe ungjilltarët e tjerë i transmetojnë fjalët e Jezusit në mënyrë shumë të ndryshme; R.P.Roge lidhur me këtë tërheq vërejtjen se derisa ungjijtë sinoptikë i transmetojnë fjalët e Jezusit në stil "goditës, shumë më të afërt me stilin gojor", te Gjoni stili është meditues deri në atë masë sa që "ndonjëherë mund të pyesim a thua akoma po flet Jezusi apo fjalët e tij pahetueshëm janë zgjatur nga meditimet e ungjilltarit". 

Kush është autori? Çështja është diskutuar shumë dhe lidhur me këtë janë vënë në qarkullim mendime nga më të ndryshmet.

A.Tricoti dhe R.P.Roge janë ndër ata që nuk i prek as dyshimi më i vogël: Ungjilli sipas Gjonit është vepër e dëshmitarit të ngjarjes; autori është Goni, biri i Zebetit dhe vëlla i Jakovit, apostull, për të cilin dimë hollësira që janë dhënë në doracakët, të cilët i janë kushtuar publikut të gjerë. Ikonografia popullarizuese e vendos afër Jezusit, si në kohën e darkës së fundit, që i ka paraprirë Mundimit. Kush do të mund të mendonte se Ungjilli sipas Gjonit nuk është vepër e këtij Gjoni, apostull, figura e të cilit është aq shumë e përhapur? 

Redaktimi shumë i vonshëm i këtij Ungjilli të katërt nuk është argument formal kundër një pikëpamje të tillë. Versioni definitiv duhet të jetë i redaktuar patjetër nga fundi i shekullit I. Vendosja e redaktimit gjashtëdhjet vjet pas Jezusit do të ishte në përputhje me ekzistimin e një apostulli shumë të ri në kohën e Jezusit, i cili do të jetonte afër një shekull. Në studimin e vet mbi Ringjalljen, R.P. Kannengiesseri arrin në përfundimin se asnjë autor i Besëlidhjes së Re, përveç Palit, nuk mund të thotë për vete se është dëshmitar i ringjalljes së Jezusit. Por, përsëri, Gjoni e përshkruan dëftimin e Jezusit para apostujve, ndër të cilët do të ketë qenë edhe ai, kur ishin të gjithë së bashku, përveç Tomës (20, 19-24), pastaj tetë ditë më vonë të gjithëve së bashku (20, 25-29).

O.Culmann në librin e tij "Le Nouveau Testament" nuk përcaktohet. 

Përkthimi Ekumenik i Biblës i saktëson se pjesë më e madhe e kritikëve nuk e mbështet hipotezën mbi redaktimin e apostullit Gjon, edhe pse kjo mundësi, përkundër të gjithave, nuk mund të jetë krejt e përjashtuar. Por çdo gjë tregon se ka pasur ndërhyrje, sepse teksti që sot është në lexim ka shumë autorë: "Mund të bëhet që Ungjijtë, këta që i kemi tani, i kanë botuar nxënësit e autorëve që ja kanë shtuar kapitullin 21, dhe, pa dyshim, disa shënime (Kështu 4, 2 dhe ndoshta 4, 1; 4, 44; 7, 375; 11, 2; 19, 35). Përsa i përket tregimit mbi gruan që shkel kurorën (7, 53-8), të gjithë pajtohen me atë se është fjala për pjesën me prejardhje të panjohur që është futur më vonë (por që i takon Shkrimit kanonik). Paragrafi 19, 35 paraqitet si "nënshkrim i dëshmitarit të ngjarjes" (O. Culmann) dhe është i vetmi që është i qartë në tërë Ungjillin sipas Gjonit; por komentusit mendojnë se ai me siguri është shtuar më vonë.

O. Culmanni mendon se shtesat e mëvonshme janë të qarta në këtë Ungjill; i tillë është kapitulli 21, që ka qenë vepër e një "nxënësi", i cili, gjithashtu, "e ka retushuar pjesën kryesore të Ungjillit". 

Pa i përmendur të gjitha hipotezat e tjera të ekzegetëve, vetëm vërejtjet e autorëve të krishterë më të njohur që i kemi përmendur këtu lidhur me çështjen e autorit të Ungjillit të katërt, tregojnë se në pikëpamje të kumbarisë kemi një konfuzion të plotë. 

Vlera historike e tregimeve të Gjonit është kontestuar mjaft. Mospërputhjet me tre Ungjijtë e tjerë janë të hapta. O.Culmanni jep shpjegime për to. Ai pranon se Gjoni ka prespektiva të ndryshme teologjike nga ungjilltarët e tjerë. Ky qëndrim "drejtohet nga zgjedhja e tregimeve të paraqitura të mësimit, si dhe nga mënyra me të cilin janë reproduktuar... Kështu autori shpesh vazhdon renditjen dhe vë në gojën e Jezusit historik atë që Shpirti i Shenjtë ja ka zbuluar vetë atij". Për këtë ekzeget shkaku i mospërputhjes është i tillë. 

Me të vërtetë është e mundur të merret me mend se Gjoni duke shkruar pas ungjilltarëve të tjerë, i ka zgjedhur disa tregime të vetat që t'i ilustrojë më mirë tezat e veta dhe nuk do të duhet të çuditemi që te Gjoni nuk e gjejmë tërë atë që e përmbajnë treëgimet e tjera. Përkthimi Ekumenik zbulon një numër të konsiderueshëm të rasteve të këtij lloji (fq. 282). Por edhe më shumë të habisin disa zbrazëti. Disa duken fare pak të mundshme, siç është ajo nga tregimi i themelimit të Eukaristisë. Siç mund të merret me mend që një episod aq i rëndësishëm për krishtërimin, i cili do të bëhet shtyllë e liturgjisë së tij: meshën, nuk e ka përmendur Gjoni, ungjilltari meditativ par excellence? Por, ai kënaqet me atë që në predikimin e asaj darke që i ka paraprirë Mundimit të përshkruajë vetëm larjen e këmbëve të nxënësve, paralajmërimin e tradhëtisë së Judës dhe mohimin e Pjetrit. 

Përkundrazi, ka tregime që janë karakterisitke për këtë, kurse mungojnë tek të tre ungjilltarët e tjerë. Përkthimi Ekumenik i përmend (fq. 283). Edhe këtu mund të përfundojmë se të tre autorët mund të mos e kuptojnë rëndësinë që e ka zbuluar Gjoni në këto episode. Por, si të mos habitemi që tek Gjoni gjejmë tregime mbi Jezusin e ringjallur në bregun e liqenit të Tiberiadit (Gjoni, 21, 1-14), që është vetëm reproduktim, me shumë hollësira të shtuara më vonë, të gjuetisë së çuditshme që e ka treguar Luka (5, 11), një episod që ka ngjarë në ringjallje të Jezusit. Në këtë tregim Luka aludon në praninë e apostullit Gjon, i cili, sipas traditës, ka qenë ungjilltar. Pasi ky tregim nga Ungjilli sipas Gjonit përbën një pjesë të kreut 21, për të cilin pajtohen se është shtesë e mëvonshme mund të marrim me mend lehtë se përmendja e emrit të Gjonit në tregimin e Lukës mund të mendohet se ndërthuret artificialisht në Ungjillin e katërt: nevoja që për këtë tregim mbi ngjarjen në ringjallje të Jezusit të ndërrohet në tregim të mbasvdekjes nuk e ka ndaluar shpërdoruesin e teksit të Ungjillit.

Një mospërputhje tjetër e rëndësishme ndërmjet Ungjillit sipas Gjonit dhe tre të tjerëve është kohëzgjatja e misionit të Jezusit. Marku, Mateu dhe Luka e vendosin në një vit kurse Gjoni e zgjatë mbi dy vjet. O.Culmanni e vëren këtë fakt. Për këtë çështje ja si shprehet Përkthimi Ekumenik:

Derisa Ungjijtë sinoptikë zhvillojnë periudhë të gjatë galilease, pas së cilës vjen një ecje pak a shumë e gjatë në drejtim të Judesë, dhe më në fund një qëndrim i shkurtër në Jeruzalem. Gjoni, përkundrazi, flet për transferime të shpeshta nga një krahinë në tjetrën dhe vëren praninë e përzgjatur në Jude e sidomos në Jeruzalem (1, 19-51; 2, 13-3, 36; 5, 1-47; 14, 20-31). Ai përmend shumë kremtime të Pashkëve (2, 13; 5, 1; 6, 4; 11, 55) dhe kështu sugjeron profeci më të gjatë se dy vjet.

Pra, kujt duhet t'i besojmë: Markut, Mateut, Lukës apo Gjonit? 

BURIMET E UNGJIJVE

Kjo pasqyrë e përgjithshme e shkurtër që del nga shqyrtimi kritik i teksteve të Ungjijve na shpie drejt konceptimit të një literature "të palidhshme", "plani i të cilës nuk ka vazhdimësi" dhe "kundërthëniet e të cilave duken të pakalueshme", t'i huazojmë shprehjet nga gjykimi i komentuesit të Përkthimit Ekumenik të Biblës, në autoritetin e të cilit mund të mbështetemi, sepse mendimet për këtë lëndë janë shumë të rënduara nga pasojat. E pamë se njohja e historisë së fesë nga koha e lindjes së Ungjijve mund të na shpjegojë disa karakteristika të kësaj literature, e cila i habit lexuesit që janë të prirur të mendojnë. Por, vlen të shkojmë më tej dhe të kërkojmë atë që mund të mësojmë nga punimet e publikuara në kohën bashkëkohore lidhur me punimet nga të cilët ungjilltarët kanë marrë lëndën për t'i redaktuar tekstet e veta: njësoj është interesant të shihet nëse historia e teksteve pas zyrtarizimit të tyre mund të shpjegojë disa aspekte që i ofrojnë sot. 

Në kohën e Etërve Kishtarë çështjes së burimit i është afruar në mënyrë shumë të thjeshtë. Në shekujt e parë të erës së krishterë burim ka mundur të jetë vetëm Ungjilli, i cili në dorëshkrimet komplete ka qenë vendosur në vendin e parë, dmth Ungjilli sipas Markut. Çështja e burimit është shtruar vetëm për Markun dhe Lukën, pasi Gjoni ka qenë problem i veçantë. Shën Agustini ka konsideruar se Marku, i dyti sipas rendit tradicional të paraqitjes, është frymëzuar nga Mateu, të cilin e ka remizuar, kurse Luka, i cili në dorshkrimet (manuskripte) është në vendin e tretë, është shërbyer me të dhëna të njërit dhe të tjetrit: këtë e sugjeron prologu i tij, për të cilin kemi folur më sipër.

Ekzegetët e kësaj kohe kanë mundur njësoj si edhe ne sot të vlerësojnë shkallën e përputhshmërisë së teksteve dhe të gjejnë një numër të madh vargjesh që janë të përbashkët në dy ose tre Ungjij sinoptikë. Komenutesit e Përkthimit Ekumenik të Biblës përafërsisht kështu i vlerësojnë me numra: 

- 330 vargje të përbashkëta në të tre Ungjijtë sinoptikë.

- 178 vargje të përbashkëta të Markut dhe Mateut;

- 100 vargje të përbashkëta të Markut dhe Lukës; 

- 230 vargje të përbashkëta të Mateut dhe Lukës;

kurse prej të gjitha vargjeve të tre ungjilltarëve të parë 330 vargje i takojnë Mateut, 53 Markut dhe 50 Lukës. 

Nga Etërit Kishtarë e deri në fund të shekullit XVIII ka kaluar një mijëvjeçar e gjysëm dhe nuk ka lindur ndonjë problem i ri lidhur me burimet e ungjilltarëve; është pranuar tradita. Por, në kohën bashkëkohore, duke i ditur këto të dhëna, u kuptua se secili ungjilltar, duke marrë informacionet që i gjente tek të tjerët, në të vërtetë e ndërtoi tregimin në mënyrën e vet, sipas pikëpamjeve të veta. Atëherë i është kushtuar një kujdes i rëndësishëm grumbullimit të materialeve të tregimit në traditën gojore të bashkësisë primitive, nga një anë dhe në një burim të shkruar të përbashkët arameik, i cili nuk është gjetur, në anën tjetër. Ky burim i shkruar ka mundur të përbëjë një bllok kompakt ose të jetë i përbërë nga fragmente të komplikuara të tregimeve të ndryshme që kanë mundur t'i shërbejnë secilit ungjilltar për ta ndërtuar veprën e vet origjinale. 

Kërkimet më të thelluara që kanë filluar afërsisht para një shekulli sollën teori më të sakta, të cilat do të komplikohen me kalimin e kohës. Teoria e parë bashkëkohore është teoria e quajtur "dy burimet e Holtzmanit" (1863). Sipas saj, siç e saktësojnë O.Culmanni dhe Përkthimi Ekumenik, Mateu dhe Luka janë frymëzuar prej Markut, në një anë, dhe prej një dokumenti të përbashkët që sot ka humbur, në anën tjetër. Për më tepër, dy ungjilltarët e parë do të kishin në dispozicion nga një burim personalisht të vetin. Kështu vijmë deri te skema e mëposhtme.

Skema

Culmanni e kritikon skemën në këto pika:

1. Vepra e Markut, të cilën e kanë përdorur Luka dhe Mateu, nuk do të ishte Ungjilli i këtij autori, por ndonjë redaktim më i hershëm;

2. Kjo skemë nuk i kushton kujdes të duhur traditës gojore, e cila paraqitet si kryesore, pasi vetë, me kalimin e kohës prej tridhjetë apo dyzet vjetësh, i ka ruajtur fjalët e Jezusit dhe tregimet mbi misionin e tij, kurse ungjilltarët kanë qenë vetëm raportues të bashkësisë së krishterë, e cila e ka fiksuar traditën gojore.

Kështu arrijmë të kuptojmë se Ungjijtë që i kemi sot kanë sjellë pasqyrën e asaj që bashkësitë e krishtera primitive kanë ditur për profertësinë e Jezusit, si dhe besimin dhe koncepcionet e tyre teologjike, raportues të të cilave kanë qenë ungjilltarët. 

Kërkimet më bashkëkohore të kritikës lidhur me burimet e Ungjijve kanë zbuluar një proçes akoma më kompleks të formimit të teksteve. "Krahasimi i katër Ungjijve", vepër e R.P. Benotit dhe R.P. Boismardit, profesorë së Shkollës Biblike të Jeruzalemit (1972 deri 1973), e vë theksin në zhvillimin e teksteve nëpër shumë etapa, paralelisht me zhvillimin e traditës, gjë që ka sjellë deri në pasojat që R.P.Benoiti, duke paraqitur një pjesë të librit që është vepër e R.P. Boismardit, e shpreh me këto fjalë: "(...) format e fjalëve ose të tregimeve që rrejdhin nga evolimi i gjatë i traditës nuk e kanë origjinalitetin e njëjtë si ato që kanë qenë në fillim disa lexues të kësaj vepre ndoshta do të befasohen ose do të habiten kur të kuptojnë se kjo ose ajo fjalë e Jezusit, kjo ose ajo parabolë, ky ose ai paralajmërim i fatit të tij, nuk janë thënë ashtu siç i lexojmë ne, por ato janë përmirësuar dhe përshtatur nga ata që na i kanë transmetuar. Për ata që nuk janë të mësuar me këtë lloj të kërkimit historik ka një burim të mundshëm për tu çuditur, ndoshta edhe skandal". 

Këto përmirësime të teksteve dhe përshtatja e tyre që është bërë nga ata që na i kanë transmetuar, janë bërë në mënyrë tepër komplekse dhe këtë e tregon skema të cilën në e jep R.P. Boismardi. Ajo është zhvillim i teorisë së të ashtuquajturës të dy burimeve. Skema është ndërtuar pas punës në hulumtimin dhe komparacionin e teksteve, të cilën këtu do të ishte e pamundur ta rezimojmë. Lexusi i interesuar do të duhej që për më shumë hollësira t'i referohej veprës origjinale që është botuar në Paris, në botimin Cerf. 

Katër dokumentet bazë të quajtura A, B, C, dhe Q, paraqesin burimet origjinale të Ungjijve (shih skemën e përgjithshme). 

Dokumenti A është dokument i cili rrjedh nga mjedisi judeo-krishterë dhe e ka frymëzuar Mateun dhe Markun.

Dokumenti B është riinterpretim të dokumentit A për nevojat të kishave pagane-krishtere: ai ka frymëzuar të gjthë ungjilltarët, përveç Mateut.

Dokumenti C e ka frymëzuar Markun, Lukën dhe Gjonin. 

Dokumenti Q përmban shumicën e burimeve të përbashkëta për Mateun dhe Lukën; ky është "dokument i përbashkët" nga teoria e sipërpërmendur e dy burimeve. 

Asnjëri nga këto dokumente bazë nuk qe shkaktar për redaktimin e teksteve përfundimtare që i kemi sot. Ndërmjet tyre dhe versionit përfundimtar vendosen redaktimet e ndërmjetme që autori i quan: Mateu intermedist, Marku intermedist, Luka i hershëm dhe Gjoni. Këto katër dokumente ndërmjetse do të sjellin gjer te redaktimet e fundit të katër Ungjijve, duke i inspiruar si redaksi përkatëse të fundit, ashtu dhe ato të Ungjijve të tjerë. Duhet parë skema kryesore në mënyrë që të kuptohen të gjitha veprimet komlekse të cilat autori i nxjerr në dritë. 

Rezultatet e këtyre hulumtimeve biblike janë me rëndësi të madhe. Ato tregojnë se tekstet e Ungjijve jo vetëm që kanë "historinë" e tyre (për këtë do të flasim më poshtë), por edhe "parahistorinë" e tyre, sipas shprehjes së R.P.Boismardit, kjo do të thotë se para redaktimeve të fundit ata kanë pësuar ndryshime gjatë etapës së dokumenteve ndërmjetëse (intermediste). Kështu, për shembull, shpjegohet se si është e mundur që një tregim i njohur mirë nga jeta e Jezusit, siç është peshkimi i çuditshëm, të paraqitet nga Luka si ngjarje që ka ndodhur në gjallje të tij, kurse sipas Gjonit, si një episod i dëftimit të tij pas ringjalljes.

M.E. BOISMARD

KRAHASIMI I KATËR UNGJIJVE 

SKEMA E PËRGJITHSHME 

Dokumenti A,B,C,Q = dok.bazë që i kanë shërbyer redaktimit                                    

Mt.interm. = Redaktimi i ndërmjetëm i Mateut 

Mk.interm. = Redaktimi i ndërmjetëm i Markut

Proto-Lk = Redaktimi i ndërmjetëm i Lukës

In  = Redaktimi i ndërmjetëm i Gjonit

Red.fund.Mt = Redaktimi i fundit i Mateut  

Red.fund.Mk = Redaktimi i fundit i Markut

Red.fund.Lk = Redaktimi i fundit i Lukës

Red.fund.Gjn = Redaktimi i fundit i Gjonit

Si përfundim i tërë kësaj del se duke lexuar Ungjijtë nuk jemi më të sigurt se dëgjojmë fjalën

e Jezusit. R.P. Benoit, duke iu drejtuar lexuesit të Ungjijve, ia tërheq vërejtjen në këtë, por i ofron një kompensim:

"Nëse në shumë raste duhet të heqë dorë nga ajo që të dëgjojë zërin e Jezusit, ai dëgjon zërin e Kishës dhe shpreson në të si në shpjeguesin, të cilin hynisht e ka autorizuar Zotriu i cili, pasi dikur fliste në vendin tonë, tani flet për lavdinë e vet".

Si të lidhet ky konstatim formal mbi mungesën e origjinalitetit të disa teksteve me fazën e konstatimit dogmatik mbi Shpalljen Hyjnore të Koncilit të Dytë të Vatikanit, i cili, përkundrazi, na bind për transmetimin e fjalëve të Jezusit: "Këta katër Ungjij, historikun e të cilëve ajo (Kisha) e vërteton pa mëdyshje, e trasmetojnë besnikërisht atë që Jezusi,Bir i Zotit, në gjallje të tij, duke qenë mes njerëzve, vërtet ka bërë dhe i ka mësuar për shpëtimin e tyre të amshueshëm, deri në ditën kur u ngrit në qiell".

Shihet krejt qartë se puna e Shkollës Biblike të Jeruzalemit i ka bërë një demant të rreptë deklaratës së Koncilit33.

HISTORIA E TEKSTEVE 

Do të ishte gabim të besohet se menjëherë pas redaktimit Ungjijtë kanë krijuar Shkrimin e (Shenjtë) themelorë të krishterimit që po vinte, dhe se në ta janë mbështetur si në Besëlidhjen e Vjetër. Autoriteti kryesor atëherë ka qenë tradita gojore e cila transmetonte fjalën e Jezusit dhe mësimet e apostujve. Shkrimet e para që lexoheshin dhe që fituan shumë më përpara Ungjijve kanë qenë letrat e Palit: a nuk ishin redaktuar ato shumë dhjetëvjeçarë më parë?

Pamë se para vitit 140 nuk ekzistonte asnjë dëshmi e cila do të vërtetonte se ka qenë i njohur një përmbledhje i shkrimeve ungjillore, përkundër asaj çfarë shkruajnë akoma në kohën tonë disa komentues. Duhet pritur përafërsisht vitin 170, që të katër Ungjijtë të fitojnë statutin e literaturës kanonike.

Në këtë kohë fillestare të krishterimit kanë qarkulluar, gjithashtu, shkrime të shumta mbi Jezusin, të cilat më vonë nuk janë konsideruar si të denja për origjinalitetin dhe për të cilat Kisha ka dhënë urdhër që të fshihen, prej nga edhe janë quajtur apokrife. Prej këtyre teksteve ka vepra që janë ruajtur mirë, meqë kanë "gëzuar përkrahje e plotë", na thotë Përkthimi Ekumenik ; si didake (mësimi i të dymbëdhjetë apostujve) ose letra e Barnabës, por të tjerat, për fat të keq, "janë hequr në mënyrë brutale" dhe prej tyre kanë ngelur vetëm fragmente. Duke u konsideruar si transmetuese të trillimeve, ato u hoqën para syve të besimtarëve. Por, përsëri, veprat siç janë Ungjilli i Nazaretasve, Ungjilli i Hebrejve, Ungjilli i Egjiptjanëve, të njohur për lidhjet me Etërit Kishtar, u lidhën mjaft ngushtë me Ungjijtë me Ungjijtë kanonikë. Po kjo vlen edhe për Ungjillin e Tomës dhe Ungjillin e Barnabës.

Disa nga këto shkrime apokrife përmbajnë pjesë fantazmogorike, të cilat janë produkt i imagjinatës popullore. Autorët e veprave mbi Apokrifët, me një kënaqësi të qartë, i citojnë fragmentet të cilat, thënë shkurt, janë qesharake. Por, fragmente të tilla mund të hasen në të gjitha Ungjijtë. Të përkujtojmë vetëm përshkrimin fantastik të ngjarjeve të cilat, sipas Mateut, kanë ndodhur në kohën e vdekjes së Jezusit. Në të gjitha shkrimet e kohës së fillimit të krishterimit mund të hasen fragmente të cilave ju mungon serioziteti: duhet të jesh i ndershëm për ta pranuar këtë.

Shumësia e literaturës mbi Jezusin e ka shtyrë Kishën që t'i eleminojë që në fazën e organizimit. A mos janë fshehur ndoshta me qindra ungjij? Vetëm katër janë ruajtur për të hyrë në listën zyrtare të shkrimeve të Besëlidhjes së Re, që përbëjnë atë që quhet "Kanon". 

Nga mesi i shekullit II, Markioni i detyroi fuqimisht autoritetet kishtare që të mbajnë qëndrim. Ky ishte armiku i egër i hebrenjve, i cili atëhere kishte hedhur poshtë tërë Besëlidhjen e Vjetër dhe atë që i dukej e tepërt në shkrimet pas Jezusit, lidhur me të ose që rridhnin nga tradita judeo-krishtere. Markioni e pranonte vetëm vlerën e shkrimeve të Palit dhe të Ungjillit sipas Lukës, pasi mendonte se ky flet në emër të Palit. 

Kisha e shpalli Markionin heretik, kurse në kanonin e saj futi të gjitha letrat e Palit, por krahas katër Ungjijve, sipas Mateut, Markut, Lukës dhe Gjonit, dhe gjithashtu i shtoi disa vepra, siç janë Veprat e Apostujve. Por, në këta shekuj të parë të erës së krishterë lista zyrtare ndryshon. Veprat që më vonë do të konsiderohen të pavlera (apokrife) momentalisht qëndrojnë në listë, kurse vepra të tjera, të cilat i përmban ligji i tanishëm i Besëlidhjes së Re, kanë qenë fshirë në atë epokë. Lëkundjet kanë zgjatur deri në Koncilin e Hiponit, në vitin 393, dhe në Kartagjenë, në vitin 397. Por të katër Ungjijtë janë vazhdimisht të pranishëm.

Bashkë me R.P.Boismardin duhet të na vijë keq për zhdukjen e një sasie të literaturës së çuditshme që Kisha e shpalli apokrife, sepse ka qenë me interes historik. Në të vërtetë ky autor i bën vend kësaj literature në krahasimin e vet të katër Ungjijve, përveç Ungjijve zyrtarë. Ai vëren se këta libra kanë qenë nëpër biblioteka deri në fundin e shekullit IV.

Ky shekull është epokë e vendosjes së një rendi serioz. Të kësaj kohë janë dorëshkrimet komplete të Ungjijve më të vjetër. Dokumentet më të reja, papirusët e shekullit III dhe një që mund të datohet si i shekullit II, na transmetojnë vetëm fragmente. Dy dorëshkrimet më të vjetra në pergament janë dorëshkrimet greke të shekullit IV. Këto janë "Codex Vaticanus", vend zbulimi i të cilit nuk dihet, dhe "Codex Sinaiticus", i zbuluar në kodrën e Sinait. I pari ruhet në Bibliotekën e Vatikanit, kurse i dyti në Muzeumin Britanik të Londrës dhe përmban dy vepra apokrife. 

Sipas Përkthimit Ekumenik në botë ekzistojnë 150 pergamena të njohura; të fundit janë të shekullit IX. Por "të gjitha kopjet e Besëlidhjes së Re që kanë arritur te ne nuk janë identike. Por, përkundrazi ndër to mund të hetohen dallime me rëndësi variable, numri i të cilave është tepër i madh. Disa nga këto dallime janë me karakteer gramatikor, leksikor ose në renditjen e fjalëve, por ndonjëherë ndërmjet dorëshkrimve mund të hetohen mospajtime të cilat prekin kuptimin e fragmenteve të tëra". Nëse duam t'i kujtojmë mospajtimet e tekstit, mjafton të shëtisim nëpër "Novum Testamentum graece".

Kjo vepër përmban një tekst grek të quajtur "mesatar", i cili është sintetik, me shënimin e të gjitha varianteve që hasen në versione të ndryshme.

Autenticiteti i një teksti, edhe i atij nga dorëshkrimet më të vlefshme, është gjithnjë i diskutueshëm. "Codex Vaticanus" na jep një shembull për këtë. Reproduktimi i tij në faksimil, botim i Vatikanit i vitit 1965, është shoqëruar nga një shënim i të njëjtës prejardhje, nga i cili kuptojmë se "shumë shekuj pas kopjimit (besohet rreth shekullit X ose XI) një shkrues i ka rishkruar me bojë shkrimi të gjitha fjalët përveç atyre që i ka konsideruar të gabuara". Ka fragmente të tëra të tekstit, në të cilën shumë qartë duken shkronjat e dikurshme ngjyrë gështenjë që janë në kontrast me tekstin tjetër, ngjyra e të cilit është gështenjë e errët. Asgjë nuk na lejon të pohojmë se ka qenë restaurim besnik. Tek e fundit, shënimi e saktësom këtë gjë: "Ende nuk kemi patur sukses që përfundimisht të dallojmë duart e ndryshme që kanë korrigjuardhe shpjeguar dorëshkrimet gjatë shekujve; një numër i dukshëm korrekturash është bërë tërësisht në momentin e përmirësimit të tekstit". Por në të gjithë doracakët dorëshkrimi është paraqitur si kopje nga shekulli IV. Duhet t'u drejtohemi burimeve të Vatikanit për të parë se, shekuj më vonë, duart kanë mundur ta ndryshojnë tekstin. 

Do të marrim përgjigje se tekstet e tjera mund të shërbejnë për krahasime, por si të zgjedhim variantet të cilat e ndryshojnë kuptimin? Dihet mirë se korrektura shumë e lashtë e ndonjë shkruesi mund të bënte që të vulosej versioni definitiv i një teksti të korrigjuar. Pak më poshtë do të shohim se si një fjalë e vetme nga teksti sipas Gjonit e cila ka të bëjë me Parakletin, e ndryshon rrënjësisht kuptimin e fragmentit dhe e modifikon tërësisht kuptimin e tij nga pikpamja teologjike.

Ja se çfarë shkruan O. Culmanni lidhur me variantet në librin e tij "Besëlidhja e Re":

"Ato ndonjëherë janë rezultat i gabimeve pa dashje; kopjuesi e ka harruar një fjalë, ose, për shembull, e ka shkruar dy herë radhazi, ose nga pakujdesia e ka harruar një pjesë të fjalisë, sepse ky në dorëshkrimin që është përshkruar ka qenë i vendosur ndërmjet dy fjalëve të njëjta. Ndonjëherë kemi të bëjmë me korrigjime të qëllimshme: ose përshkruesi i ka lejuar vetes të bëjë korrigjime të tekstit sipas ideve personale ose është përpjekur ta harmonizojë tekstin me ndonjë tekst tjetër paralel në mënyrë që pak a shumë t'i reduktojë mospajtimet. Pasi shkrimet e Besëlidhjes së Re u ndan nga literatura e krishterë fillestare dhe u konsideruan Shkrime të Shenjta, përshkruesit kanë hezituar më shumë që t'i lejojnë vetes korrigjime të tilla të paraardhësve të vet: ata besojnë se përsëri e kopjojnë tekstin autentik dhe kështu i fiksojnë variantet.Më në fund, ndonjëherë përshkruesi e ka shpjeguar tekstin në margjinë (fusnotë) për ta shpjeguar vendin jo të qartë. Përshkruesi i ardhshëm, duke menduar se fjalinë e ka shkruar në margjinë paraardhësi ka harruar ta fusë në tekst, ka besuar se është e nevojshme të futet në tekst ai shpjegim margjinal.Kështu teksti i ri ndonjëherë bëhet edhe më i pakuptueshëm".

Shkruesit e disa dorëshrimeve ndonjëherë i japin liri të tepruar vetes në punën me tekst. I tillë është rasti me përshkruesin e njërit nga dorëshkrimet më të vlefshme "Codexom Bezae Contabrigiensis" nga shekulli VI, pas atyre të dyve që i cituam më sipër. Duke parë pa dyshim ndryshimin në gjenealogjitë e Jezusit sipas Lukës dhe Mateut, shkruesi, në kopjen e tij të Ungjillit sipas Lukës, fut gjenealogjinë sipas Mateut, por pasi ky përmban më pak emra se i Lukës, ai e plotëson me emra të tjerë (edhe pse nuk e vendos barazpeshën). 

A thua përkthimet latinisht, siç është Vulgata e shën Jeronimit ( shekulli IV) ose përkthimi edhe më i vjetër (vetus itala), përkthimet e sirianishtes së vjetër dhe të koptishtes, janë më të besueshme se dorëshkrimet bazë të greqishtes? Ato kanë mundur të bëhen edhe sipas dorëshkrimeve edhe më të vjetra, prej atyre që i kemi cekur më sipër dhe të cilat do të ishin të humbura në kohën tonë. Për këtë nuk dimë asgjë. 

Ka pasur sukses që të gjitha këto versione të futen në familje të cilat në vete bashkojnë një numër të konsiderushëm të karakteristikave të përbashkëta. Kështu, sipas O. Culmannit, mund të caktohen:

- një tekst i quajtur lashtosirian, formimin e të cilit kanë mundur ta bëjnë dorëshkrimet më të vjetra greke, në pjesën më të madhe; në sajë të shtypshkronjës ky tekst është shumë i përhapur në Europë që nga shekulli XVI; ai është njëri ndër më të dobëtit thonë specialistët.

- një teks i quajtur Perëndimor me versionet e tij të vjetra latine dhe "Codexin Bezae Cantabrigiensis", njëkohësisht në greqisht dhe latinisht (sipas Përkthimit Ekumenik, njëra nga karakteristikat e tij është tendenca shumë e shprehur ndaj shpjegimeve, pasaktësive, parafrazave, harmonizimeve).

- teksti i quajtur neutral, të cilit i takon Codex Vatikanus dhe Codex Sinaiticus, do të kishte një pastërti mjaft të madhe; botimet bashkëkohore të Besëlidhjes së Re e ndjekin pas me dëshirë, edhe pse edhe ky ka të meta (Përkthimi Ekumenik). 

Krejt ajo që kritika bashkëkohore e teksteve mund të na japë nga ky pikëvështrim është të provojë të bëjë rindërtimin e "një teksti i cili do të kishte shanse më të mëdha që t'i afrohet origjinalit. Shpresat se në çfarë mënyre do të gjejmë vetë tekstin origjinal nuk mund të realizohet". (Përkthimi Ekumenik).

UNGJIJTË DHE SHKENCA BASHKËKOHORE

- GJENEALOGJITË E JEZUSIT

Ungjijtë përmbajnë shumë pak vende që do të mund t'i krahasonim me të dhënat shkencore bashkëkohore. 

Para së gjithash, shumë tregime nga Ungjijtë që kanë të bëjnë me çuditë nuk janë aspak të përshtatshëm për komentim shkencor. Këto çudi lidhen si me persona: shërimi i të sëmurëve (të tërbuarit, të verbuarit, të paralizuarit, të gërbuluarit, ringjallja e Lazrit), ashtu edhe me fenomene thjesht materiale jashtë ligjeve të natyrës (ecja e Jezusit nëpër ujra që e mbajnë, kthimi i ujit në verë). Ndonjëherë ky mund të jetë fenomen natyror në formë të pazakonshme për shkak të realizimit të tij brenda një kohe tepër të shkurtër siç është fashitja e menjëhershme e stuhisë, tharja e menjëhershme e fiqve ose dhe peshkimi i çuditshëm, sikur të jenë grumbulluar gjithë peshqit e liqenit mu në vendin ku janë hedhur rrjetat e peshkimit. 

Në të gjitha këto ngjarje, Zoti ndërhyn me anë të gjithëfuqisë së Tij, prandaj nuk do të duhej habitur që Ai është në gjëndje të bëjë atë që njerëzve u duket si habi, por, për Të nuk është e tillë. Këto shqyrtime nuk, do të thotë aspak se besimtari nuk duhet të përzihet në shkencë. Të besosh në çudira hyjnore dhe në shkencë është një lidhje harmonike: njëra është në mundësinë e Zotit, kurse tjetra në mundësinë e njeriut. 

Unë personalisht besoj me kënaqësi se Jezusi ka mundur të shërojë të gërbulurin por, nuk mund të pajtohem të shpallet origjinal dhe i frymëzuar nga Zoti një tekst në të cilin lexoj se ndërmjet njeriut të parë dhe Abrahamit kanë ekzistuar dymbëdhjet brezni, siç na thotë Luka në Ungjillin e tij (3, 23-28). Pak më poshtë do t'i shohim shkaqet që tregojnë se teksti i Lukës, si dhe ai i Besëlidhjes së Vjetër, krejtësisht janë produkt i imagjinatës njerëzore. Ungjijtë (si edhe Kur'ani) na japin një tregim të njëjtë mbi prejardhjen biologjike të Jezusit (Isai a.s.t). Rritja e Jezusit (Isai a.s.t) në barkun e nënës ka ndodhur jashtë ligjeve të natyrës, që vlejnë për tërë qëniet njerëzore. Veza prej vezores së nënës së vet nuk ka pasur nevojë të takohet me spermatozoidin, që do të duhej të rridhte nga babai i tij, për t'u formuar embrioni, e pastaj fëmija i aftë për të jetuar. Fenomeni i cili shkakton lindjen e individid normal pa ndërmjetësimin e elementit frytnues mashkullor quhet partenogjeneza. Në botën shtazore partenogjenza mund të shikohet në disa kushte. I tillë është rasti tek insekte të ndryshëm, te disa jokurrizorë dhe shumë rrallë te një lloj i zogjve. Te disa sisorë, te lepujt për shembull, ka mundur në mënyrë eksperimentale të fitohet fillimi jetës së vezës pa ndërmjetësimin e spermatozoidit në embrion, në një stad shumë rudimentar, por, nuk ka qenë e mundur të shkohet më tej se ata nuk dihet për asnjë rast të partenogjenezës së përfunduar eksperimentale ose natyrore. Jezusi (Isai a.s.) është një rast i tillë. Maria (Merjemja) ka qenë nënë virgjëreshë. Ajo ka ruajtur virgjërinë e vet dhe nuk ka pasur fëmijë tjetër pëveç Jezusit (Isai a.s.t). Jezusi (Isai a.s.) është një unikat biologjik. 

GJENEALOGJITË E JEZUSIT

Dy gjenealogjitë që i përmbajnë Ungjilli sipas Mateut dhe sipas Lukës shtrojnë çështje e vërtetësisë dhe të përputhshmërisë me të dhënat shkencore dhe rrjedhimisht edhe të origjinalitetit. Këto çështje janë tepër habitëse për komentuesit e krishterë, sepse ata nuk pranojnë që në të, të shohin atë që është tepër e qartë se bëhet fjalë për një sajim të imagjinatës njerëzore: ajo që më parë i ka frymëzuar autorët priftërorë të Zanafillës, në shekullin VI para erës sonë, për gjenealogjitë e tyre lidhur me njerëzit e parë. Ajo e kë frymëzuar edhe Mateun dhe Lukën për atë që këta dy autorë nuk kanë huazuar nga Besëlidhja e Vjetër.

Duhet menjëherë të vërejmë që këto gjenealogji mashkullore nuk kanë kurrëfarë rëndësie për Jezusin. Nëse Jezusit, birit të vetëm të Marisë, pa baba biologjik, ka qenë dashur t'i caktohet gjenealogjia, atëherë ajo do të duhej të ishte gjenealogjia e Marisë, nënës së tij.

Ja tekstet sipas Përkthimit Ekumenik të Biblës, Besëlidhja e Re:

Gjenealogjia sipas Mateut në fillim të Ungjillit të tij:

GJENEALOGJIA E JEZU KRISHTIT,

DJALIT TË DAVIDIT,

DJALIT TË ABRAHAMIT

Abrahamit i lindi Izaku.

Izakut i lindi Jakobi.

Jakovit i lindi Juda dhe vëllezërit e tij.

Judës i lindi prej Tamarës Faresi dhe Zara.

Faresit i lindi Esromi.

Esromit i lindi Arami.

Aramit i lindi Aminadabi.

Aminadabit i lindi Naasoni.

Naasonit i Lindi Salmoni.

Salmonit i lindi prej Rabës Boozi.

Boozit i lindi Prej Rutës Jobedi.

Jobedit i lindi Jeseu.

Jeseut i lindi Davidi mbret.

Davidid prej ish gruas Urisë, Solomoni.

Solomonit i lindi Roboami.

Roboamit i lindi Abiai.

Abiait i lindi Asi.

Asit i lindi Jozafati.

Jozafatit i lindi Jorami.

Joramit i lindi Ozia.

Ozisë i lindi Joatami.

Joatamit i lindi Akazi.

Akazit i lindi Ezekia.

Ezekisë i lindi Manaseu.

Manaseut i lindi Amoni.

Amonit i lindi Jozia.

Jozisë i lindi Jehonia dhe vëllezrit e tij në kohën e shpërnguljes në Babiloni.

Pas shpërnguljes në Babiloni:

Jenonisë i lindi Salatieli.

Salatielit i lindi Zorobabeli.

Zorobabelit i lindi Abiudi.

Abiudid i lindi Eliakimi.

Elikimit i lindi Azori.

Azorit i lindi Sadoku.

Sadokut i lindi Akimi.

Akimit i lindi Eliudi.

Eliudid i lindi Eliazari.

Eliazarit i lindi Matani.

Matanit i lindi Jakobi.

Jakobit i lindi Jozefi, Fati i Marisë, prej së cilës lindi Jezusi që quhet Krisht.

Pra, gjithsej: katërmbëdhjetë brezni prej Abrahamit deri te Davidi, katërmbëdhjetë prej Davidit deri në internimin në Babiloni, katërmbëdhjetë prej internimit në Babiloni deri te Krishti. 

Luka (3, 23-38) jep një gjenealogji tjetër nga ajo sipas Mateut. Këtu po e riprodhojmë sipas të njëjtit përkthim:

"Jezusi kur ishte rreth tridhjetë vjeç. Ishte - si mendonin njerëzit - i biri i Jozefit, i Helit, i Matatit, i Levit, i Melkit, i Janait, i Jozefit, i Matatisë, i Amonit, i Naumit, i Heselit, i Nagait, i Mahatit, i Matatisë, i Semeit, i Josehit, i Judës, i Joananit, i Resait, i Zorobabelit, i Salatielit, i Nierit, i Melkit, i Adit, i Kozamit, i Elmandamit, i Herit, i Jezusit, i Eliezerit, i Jorimit, i Matatit, i Levit, i Simonit, i Judës, i Jozefit, i Jonamit, i Eliakimit, i Meleait, i Menait, i Matatait, i Natanit, i Davidit, i Jeseut, i Obedit, i Boozit, i Salait, i Naasonit, i Aminadabit, i Adminit, i Arnit, i Esromit, i Faresit, i Judës, i Jakobit, i Izakut, i Abrahamit, i Tares, i Nahorit, i Seruhut, i Ragahut, i Falekut, i Heberit, i Salait, i Kainait, i Arfaksadit, i Semit, i Nojës, i Lamehit, i Matuzalës, i Enokut, i Jaredit, i Maleleelit, i Kainanit, i Enosit, i Setit, i Adamit, i Zotit.

Këto dy gjenealogji shihen më qartë në dy tabela prej të cilave njëra tregon gjenealogjinë para Davidit, kurse tjetra gjenealogjinë pas Davidit: 

GJENEALOGJIA E JEZUSIT PARA DAVIDIT

 SIPAS MATEUT  SIPAS LUKËS 

  1. Adami

  2. Seti

  3. Enosi

. Mateu nuk e përmend 4. Kainani

asnjë emër para Abrahamit.  5. Maleleeli 

 6. Jaredi

  7. Enoku

 8. Matuzala

 9. Lumehi

 10. Noa

 11. Semi

 12. Arfaksadi

 13. Kainani

 14. Salai

  15. Haberi

  16. Faleku 

                                             17. Ragau 

 18.Seruku

 19. Nahori

 20. Tares

1. Abrahami 21. Abrahami

2. Izaku 22. Izaku

3. Jakobi   23. Jakobi

4. Juda  24. Juda

5. Faresi  25. Faresi

6. Esromi  26. Esromi

7. Arami  27. Arni

  28. Admini

8. Aminadabi 29. Aminadabi

9. Naasoni 30. Naasoni

10. Samoni 31. Salai

11. Boozi   32. Boosi

12. Jobedi 33. Obedi

13. Jeseu                           34. Jeseu

14. Davidi 35. Davidi

GJENEALOGJIA E JEZUSIT PAS DAVIDIT

SIPAS MATEUT  SIPAS LUKËS 

14. Davidi   35. Davidi 

 15. Solomoni 36. Natani 

16. Roboaimi   37. Matatai 

17. Abiai.  38. Menai

18. Asafi  39. Meleai

19. Jozafati 40. Eliakimi

20. Jorami 41. Jonami

21. Ozia  42. Jozefi

22. Joatami  43. Juda

23. Akazi  44. Simoni

24. Ezekia  45. Levi

25. Manaseu  46. Matati

26. Amonia  47. Jorimi

27. Joazia  48. Eliezeri

28. Jehonia  49. Jezusi

 50. Hari

Internimi në Babiloni  51. Elmadami

52. Kozami 53. Adi

29. Salatieli 54. Melki

30. Zorobabeli  55. Neri

31. Abiudi  56. Salatieli

32. Eliakimi  57. Zorobabeli

33. Azori  58. Reasi

34. Sadoku  59. Joanani

35. Akimi     60Juda

36. Eliudi   61. Josehi

37. Eleazari   62. Semei 

 38. Matani  63. Matati

39. Jakobi  64. Mahati

40. Jozefi   65. Nagai

41. Jezusi   66. Hesli

  67. Naumi 

   68. Amoni   69. Matati 

  70. Jozefi 

  71. Janai 

  72. Melki

  73. Levi

  74. Matati

  75. Heli

    76. Jozefi 

                                                                                77. Jezusi 

NDRYSHIMET NGA DORËSHKRIMET

DHE NË KRAHASIM 

ME BESËLIDHJEN E VJETËR

Nëse lihen anash ndryshimet ortografike, duhet të citojmë:

a) UNGJILLI SIPAS MATEUT

Nga "Codex Bezae Cantabrigiensis", një dorëshkrim dygjuhësh greqisht-latinisht shumë i rëndësishëm i shekullit VI, gjenealogjia është zhdukur krejtësisht ngs teksti grek dhe një pjesë shumë e madhe nga teksti në latinisht, por këtu mund të bëhet fjalë për një humbje të zakonshme të fletëve të para.

Duhet të theksojmë lirinë e madhe të Mateut në lidhje me Besëlidhjen e Vjetër, gjenealogjitë e të cilës ia amputon për nevoja të një demostrimi të veçantë numerik ( të cilin, më në fund, as nuk e jep, si do të shihet më poshtë).

B) UNGJILLI SIPAS LUKËS

1. Luka i përmend njëzet emra para Abrahamit; Besëlidhja e Vjetër i përmend vetëm nëntëmbëdhjetë (shih tabelën e pasardhësve të Adamit në veprën kushtuar Besëlidhjes së Vjetër). Luka e ka shtuar pas Arfaksadit (n. 12) njëfarë Kainanin ( n. 13), gjurma e të cilit, si bir i Arfaksadit, nuk është në Zanafilla.

2. Prej Abrahamit deri te Davidi: kemi 14 deri 16 emra sipas dorëshkrimeve.

3. Prej Davidit deri tek Jezusi.

Në "Codex Bezae Cantabrigiensis" është një variant shumë i rëndësishëm që ia përshkruan Lukës një gjenealogji fantazioze të përpiluar sipas Mateut, të cilit shkruesi ia ka shtuar pesë emra. Për fat të keq, gjenealogjia nga Ungjilli sipas Mateut është zhdukur nga ky dorëshkrim, kështu që më nuk mund të bëhet krahasimi.

HULUMTIMI KRITIK I TEKSTEVE

Këtu kemi dy gjenealogji të ndryshme për të cilat është më thelbësore karakteristika e përbashkët: ajo që zhvillohen ndërmjet Abrahamit dhe Davidit. Për të lehtësuar këtë hulumtim, do ta shqyrtojmë kritikën duke e ndarë në tri pjesë:

- prej Adamit deri te Abrahami,

- prej Abrahamit deri te Davidi,

-prej Davidit deri te Jezusi. 

1. PERIUDHA PREJ ADAMIT DERI TEK ABRAHAMI 

Pasi Mateu e fillon gjenealogjinë e tij prej Abrahamit, atij nuk i përket kjo. Vetëm Luka jep informacione për të parët, prej Abrahamit deri te Davidi: 20 emra prej të cilëve siç thamë 19janë tek Zanafilla ( kreu 4,5 dhe 11).

 A mund të merret me mend se para Abrahamit ka pasur vetëm 19 se 20 gjenerata të qënieve njerzore? Problemin e kemi hulumtuar lidhur me Besëlidhjen e Vjetër. Nëse kthehemi në tabelën e pasardhësve të Abrahamit, të përcaktuar sipas Zanafillës, e cila përmban tregues mbi kohën që shprehet në numra që rrjedhin nga teksti biblik, do të duhej të kishin kaluar përafërsisht nëntëmbëdhjetë shekuj që nga paraqitja e njeriut në Tokë deri në lindjen e Abrahamit. Por, meqë tani konsiderohet se Abrahami ka jetuar rreth vitit 1850 para erës sonë, atëherë, sipas treguesve nga Besëlidhja e Vjetër, rrjedh se njeriu është paraqitur në Tokë përafërsisht tridhjetë e tetë shekuj para erës sonë. Luka në Ungjillin e tij me siguri është frymëzuar nga këto të dhëna. Duke i kopjuar këto, ai shpreh një të pavërtetë të hapët. Pamë më sipër se çfarë argumente historike të pakundërshtueshme sjellin deri në këtë konstatim.

Deri këtu mund të kuptohet problemi që të dhënat nga Besëlidhja e Vjetër nuk mund të pranohen në kohën tonë: ato hyjnë në fushën e "vjetërsimit", që e ka përmendur edhe Koncili i Dytë i Vatikanit. Por ajo që ungjilltarët i kanë huazuar po këto të dhëna të papajtueshme me shkencën është një pohim shumë serioz, i cili mund t'i kundërshtojë mbrojtësit e historisë së teksteve ungjillore.

Komentuesit e kanë hetuar bukur rrezikun. Ata përpiqen ta mundin vështirësinë duke thënë se nuk është fjala për drurin gjenealogjik komplet, se ungjilltarët nuk kanë përmendur emrat me qëllim, dhe se fjala është vetëm për "qëllimin që të përcaktohet vija kryesore ose elementet qenësore të pasardhësve mbi bazë të realitetit historik". Në tekste asgjë nuk na lejon të shtrojmë hipotezë, sepse është saktësuar mirë: filani lind filanin ose djali i këtij apo atij. Aq më tepër, sidomos për atë që i paraprin Abrahamit, ungjilltari i merr të dhënat nga burimet në Besëlidhjen e Vjetër, ku gjenalogjitë janë paraqitur në këtë formë: 

X në atë moshë e lindi Y...Y jetoi kaq vjet dhe e lindi Z ...

Domethënë, nuk ka ndërprerje. 

Një pjesë e gjenealogjisë së Jezusit sipas Lukës, para Abrahamit, nuk mund të pranohet nga njohuritë bashkëkohore.

2. PERIUDHA PREJ ABRAHAMIT DERI TE DAVIDI

Këtu të dy gjenealogjitë përputhen, me një apo dy emra të ndryshëm: ndryshimi mund të shpjegohet me gabimin pa dashje të kopjuesve.

A thua këtu e vërteta është në anën e ungjilltarëve?

Historia e vendosur Davidin rreth 1.000 vjet, kurse Abrahamin rreth 1.800-1.850 vjet para erës sonë: 14 deri 16 brezni për afër tetë shekuj; a është e vërtetë kjo? Të themi se për këtë kohë tekstet ungjillore janë në kufirin e të mundshmes.

3. PERIUDHA PAS DAVIDIT

Medet, tekstet nuk përputhen aspak kur është fjala për gjenealogjnë davidiane të Jozefit, e cila sipas Ungjjillit paraqet degën e Jezusit.

Ta lëmë anash falsifikimin e hapët në "Codex Bezae Cantabrigiensis" lidhur me atë që ka të bëjë me Lukën dhe ta krahasojmë atë që na transmetojnë dorëshkrimet më të vlefshme: "Codex Vaticanus" dhe "Codex Sinaiticus".

Në gjenealogjinë sipas Lukës, 42 emra janë vënë pas Davidit (nr. 35 ) deri tek Jezusi (nr. 77). Në gjenealogjië sipas Mateut janë përmendur 27 emra pas Davidit (nr. 14) deri tek Jezusi ( nr. 41). Domethënë, numri i paraardhësve (fiktivë) të Jezusit është i ndryshëm pas Davidit në të dy Ungjijtë. Pëveç kësaj, edhe vetë emrat janë të ndryshëm.

Por kjo nuk është e gjitha.

Mateu na thotë se e ka zbuluar se gjenealogjia e Jezusit prej Abrahamit ndahet në tre grupe me nga 14 emra: grupi parë prej Abrahanit deri tek Davidi; grupi i dytë prej Davidit deri te internimi në Babiloni; grupi i tretë nga internimi në Babiloni deri te Jezusi. Teksti i tij përmban vërtetë 14 emra në dy grupet e para, por në grupin e tretë - prej internimit në Babiloni deri te Jezusi - ka vetëm 13 emra dhe jo 14, si do të duhej, meqë tabela tregon se Salatieli mban numrin 29, kurse Jezusi numrin 41. Nuk ka asnjë variant sipas Mateut që jep 14 emra në këtë grup.

Më në fund, që të ketë sukses për të bërë 14 emra në grupin e tij të dytë, Mateu i lejon vetes liri të madhe lidhur me tekstin e Besëlidhjes së Vjetër. Emrat e gjashtë pasardhësve të parë ( prej numrit 15 deri në 20) janë në përputhje me të dhënat e Besëlidhjes së Vjetër. Por Mateu i ka maskuar tre pasardhës të Joramit ( nr. 20), të cilët, libri i dytë i Analeve nga Bibla, i përmend se kanë qenë: Ahazja, Joasi, dhe Amasja. Në një vend tjetër, Jehonia (nr.28) për Mateun është bir i Josisë (nr.27), kurse, sipas librit tjetër, Mbretërit, nga Bibla, ndërmjet Josiut dhe Jehonisë duhet vendosur Eliakimi.

Kështu është treguar se si e ka modifikuar Mateu renditjen gjenealogjike nga Besëlidhja e Vjetër, për ta paraqitur një grup artificial prej 14 emrash ndërmjet Davidit dhe internimit në Babiloni.

Sa i përket faktit se mungon një emër në grupi e tretë kështu që asnjë tekst i tanishëm i këtij Ungjilli nuk i përmban 42 emrat e paralajmëruar, më pak çuditemi me egzisitimi e zbrazëtisë ( do të mund të shpjegohej me një gabim shumë të vjetër të një shkruesi, që pastaj përsëritet) sesa me gati heshtjen e përgjithshme të komentuesve mbi këtë çështje. Si mos të vërehet zbrazëtia vallë? Heshtjen fetare e ndërpren U. Trillig, i cili në librin e tij "Ungjilli sipas Mateut" ia kushton vetëm një rresht. Por e vërteta është shumë larg asaj që të lihet anash, sepse komentuesit e këtij Ungjilli, e së bashku me ta edhe ata të Përkthimit Ekumenik dhe të tjerët, si kardinal Danieli, zbulojnë rëndësinë shumë të madhe të simbolizimit 3 x 14 nga Mateu. Që ungjilltari ta ilustronte pa hezitim dhe për të arritur sukses në demostrimin e tij me numrat, a nuk i la pa përmendur emrat biblik?

KOMENTIMET E EKZEGETËVE BASHKËKOHORË

Në librin e tij "Les Evangelis de l'Enfance" (Ungjijtë prej Zanafillës,1967) kardinal Danieli i jep vlerë simbolike të shkallës së parë "skematizimit numerik" të Mateut pasi që ai përcakton degën gjenealogjike të Jezusit, të cilën, gjithashtu, e vërteton edhe Luka. Për të Luka dhe Mateu janë "historianë" që kanë bërë "hulumtime historike", kurse "gjenealogjia" është marrë nga "arkivi i families së Jezusit". Duhet të saktësohet që këta arkvë nuk janë gjetur kurrë.

Kardinal Danieli anashkalon ata që kritikojnë pikëpamjen e tij: "Mentaliteti perëndimorë, shkruan ai, i mosnjohjes së hebreo-krishterimit dhe mungesa e mënyrës së të menduarit semit kanë mashtruar aq shumë ekzegetë me rastin e interpretimit të Ungjijve. Ata kanë projektuar kategorië e veta platonike, karteziane, hegeliane dhe hajdegeriane (sic). Atëherë është e kuptueshme se çdo gjë është përzier në shpirtin e tyre".

Është e qartë se as Platoni, as Dekarti, as Hegeli dhe as Heidegeri nuk kanë të bëjnë aspak me qëndrimin kritik që mund të mbahet ndaj këtyre gjenealogjive fantazioze.

Duke kërkuar kuptimin e tre herë katërmbëdhjetë sipas Mateut, autori humbet në supozimet të cilat vetëm mund të citohen: "Mund të bëhet fjalë për dhjetë javë karakteristike për apokalipsën hebraike, tri te parat që i përgjigjen kohës prej Adamit deri tek Abrahamit duhet hequr: atëherë mbesin shtatë javë, gjashtë të parat korrespondojnë me gjashtë herë shtatë, që paraqesin tri grupe me nga të cilin fillon koha e shtatë e botës". Një shpjegimi i tillë nuk ka nevojë për shpjegim.

Komentuesit e Përkthimit Ekumenik të Biblës-Besëlidhja e Re gjithashtu na ofrojnë variacione apologjetike numerike njësoj të papritura.

Për 3 herë 14 te Mateu:

a) 14 do të mund të ishte mbledhja numerike e tri bashkëtingëlloreve që e përbëjnë emrin David në hebraisht (D=4, V=6), prej këndej: 4+6+4=14.

b) 3 herë 14= 6 herë7, kurse "Jezusi vjen në fund të javës së shtatë të Historisë së Shenjtë, e cila fillon me Abrahamin".

Te Luka ky përkthim jep 77 emra, prej Adamit deri te Jezusi, gjë që e bën të mundur që përsëri të përzihet numri 7 si pjesëtues prej 77 (7x 11= 77). Por, duket se te Luka numri i varianteve që i shtojnë apo i mungojnë emrat është i tillë, saqë lista prej 77 emrash, është përgjithësisht artificiale, por ajo ka një përparësi se është e përshtatshme për këtë lojë numrash.

Mundet që gjenealogjitë e Jezusit nga Ungjijtë të jenë temë e cila te komentuesit e krishterë ka shkaktuar akrobcionet më karakteristike dialektike, të cilat janë në nivel të fantazisë së Lukës dhe të Mateut.

V.KUNDËRSHTIT DHE GJËRAT E PABESUESHME NË TREGIME

Secili prej katër Ungjijve përmban një numër të rëndësishëm të tregimeve që transmetojnë ngjarje të cilat mund të jenë karakteristikë vetëm e një Ungjilli, të përbashkëta për shumicën e tyre ose për të gjithë. Kur është karakteristikë vetëm e njërit Ungjill, ato ndonjëherë paraqesin probleme serioze: kështu për ndonjë ngjarje me rëndësi të madhe, çuditemi se si për të bën fjalë vetëm një ungjilltarë: për shembull për shëlbimin e Jezusit në qiell në ditën e ringjalljes. Pëveç kësaj, një numër i konsiderueshëm i ngjarjeve janë shpjeguar ndryshe e ndonjëherë ka ndryshime të mëdha te dy ose më shumë ungjilltarë. Të krishterët habiten shumë shpesh, kur marrin vesh se egzistojnë aq shumë kundërthënie ndërmjet Ungjijve, sepse me aq besim u është thënë se autorët e tyre kanë qenë dëshmitarë të ngjarjeve për të cilat flasin.

Më sipër kemi sinjalizuar vetëm disa nga këto gjëra të pabesueshme, të habishme dhe kontradiktor. Por sidomos ngjarjet e fundit të jetës së Jezusit, që pasuan pas Mundimit, janë objekt i tregimeve divergjente dhe kontradiktore.

TREGIMET MBI MUNDIMIN

Vetë R. P. Roge vëren se Pashkët në krahasim me darkën e fundit të Jezusit me apostujt është vendosur në kohë të ndryshme në Ungjijtë sinoptikë dhe në Ungjillin e katërt. Gjoni e vendos darkën "para kremtes së Pashkëve", kurse tre të tjerët gjatë ditëve të Pashkëve. Prej kësaj, për shkak të dy divergjencave, rrjedhin gjëra vërtet të pabesueshme: ky episod bëhet i pakapshëm për shkak të pozitës së Pashkëve në krahasim me darkën, të fiksuara në atë mënyrë. Kur dihet se çfarë rëndësie kanë pasur Pashkët në liturgjinë hebraike dhe çfarë rëndësie ka pasur kjo darkë, në të cilën Jezusi përshëndetet me nxënësit, si të kuptohet që kujtimi mbi vendin e njërës në krahasim me tjetrën në traditë, të cilën më vonë na kanë përcjellur ungjilltarët, është shkatëruar deri në atë masë?

Në një mënyrë të përgjithshme, tregimet mbi Mundimin ndryshojnë sipas ungjilltarëve, e sidomos në tre Ungjijtë e parë dhe në Ungjillin sipas Gjonit. Darka e fundit e Jezusit dhe Mundimi zënë vend tepër të madh në këtë të fundit, dy herë më shumë se te Marku dhe te Luka; teksti i tij është gati një herë e gjysëm më i gjatë se teksti i Mateut. Kështu Gjoni përcjell një fjalim shumë të gjatë të Jezusit para nxënësve, tregim ky që zë vend në katër kapituj (14 deri17) të Ungjillit të tij. Gjatë kësaj bisede tepër sublime Jezusi u jep udhëzimet e fundit nxënësve të cilët do t'i lë dhe iu dorëzon porosinë e tij shpirtërore, por për këtë nuk gjendet asnjë gjurmë në Ungjijtë e tjerë. Përkundrazi, Mateu, Luka dhe Marku rrëfejnë lidhur me lutjen e Jezusit në Getsemani; Gjoni për këtë nuk flet.

MUNGESA E TREGIMIT MBI THEMELIMIN E EUKARISTISË NË UNGJILLIN SIPAS GJONIT

Fakti më i rëndësishëm që e tmerron lexuesin e Mundimit në Ungjillin sipas Gjonit është se ai nuk përmend fare themelimin e Eukaristisë³⁴ gjatë darkës së fundit të Jezusit me nxënësit.

Nuk ka të krishterë që nuk e njeh ikonografinë e "Darkës së fundit" në të cilën Jezusi është ulur rreth tryezës, i rrethuar nga apostujt për herë të fundit. Piktorët më të mëdhenj e kanë paraqitur këtë mbledhje të fundit të Gjonit pranë Jezusit, në të cilën zakonisht shihej autori i Ungjillit të fundit që mban emrin e tij.

Sado e habitshme që mund të duket, shumica e specialistëve nuk e konsiderojnë apostullin Gjon autor të Ungjillit të katërt, e ai nuk përmend themelimin e Eukaristisë. E ky shugurim i bukës dhe i verës, që bëhet trupi dhe gjaku i Jezusit, është akt rëndësishëm liturgjik i krishterimit. Të tre ungjilltarët e tjerë flasin për të, edhe pse me shprehje të ndryshme, siç e kemi thënë më sipër. Gjoni për të nuk thotë asnjë fjalë. Të katër tregimet e ungjilltarëve kanë vetëm dy pika të përbashkëta: paralajmërimin e mohimit të Pjetrit dhe tradhëtinë e një apostulli {Juda, të cilin me emër e përmend vetëm Mateu dhe Gjoni). Vetëm Gjoni flet për larjen e këmbëve të nxënësve nga Jezusi, në fillim të darkës.

Si të shpjegohet zbrazëtia e Gjonit?

Po qe se gjykojmë objektivisht, ajo që të vjen ndër mend, nëse supozohet se tregimi i tre ungjilltarëve të parë është i saktë, është supozimi mbi humbjen e ndonjë fragmenti në Ungjillin sipas Gjonit, i cili e ka transmetuar po atë episod. Por komentuesit e krishterë nuk janë ndalur vetëm në këtë supozim.

T'i shqyrtojmë disa pikëpamje.

Në veprën e tij "Fjalor i vogël i Biblës" ( Petit Dictionnaire de la Bible), A.Tricoti, në artikullin "Darka e fundit" shkruan: "Darka e fundit e Jezusit me të Dymbëdhjetë gjatë së cilës e ka themeluar Eukaristinë. Tregimi për këtë e gjejmë në Ungjijtë sinoptikë ( referencat: Mateu, Marku, Luka), kurse Ungjilli i katërt na jep hollësira plotësuese". (Referenca: Gjoni). Në artikullin "Eukaristia", po ky autor shkruan: "Themelimi i Eukaristisë është dhënë shkurt ne tre Ungjijtë e parë: në katekizmin apostolik kjo çështje ka qenë me rëndësi të dorës së parë. Shën Gjoni i ka bërë plotësimet e nevojshme në këto tregime të ngjeshura duke e përcjellur fjalimin e Jezusit mbi bukën dhe verën ( 6, 32-38)". Prandaj, komentuesi nuk e përmend se Gjoni nuk e transmeton themelimin e Ekuristisë nga Jezusi. Autori flet për "hollësira plotësuese", por nuk është fjala për hollësira që do ta plotësonin themelimin e Eukaristisë (thjesht, bëhet fjalë për larjen e këmbëve të apostujve). Sa i përket "bukës së jetës", për të cilën flet komentuesi, këtu është fjala për evokimin e Jezusit - jashtë Darkës së fundit - të dhuratës së përditëshme hyjnore "mannën" (bukën) në shkretëtirë, në kohën e daljes së hebrejve nga Egjipti, dalje të cilën e udhëhoqi Moisiu - evokim për të cilin flet vetëm Gjoni. Me të vërtetë në fragmentin vijues të Ungjillit të tij Gjoni përmend aludimin e Jezusit në Eukaristinë, në formë të një digresioni për bukë, por asnjëri nga ungjilltarët e tjerë nuk flet për këtë episod.

Kështu, mund të habitemi njekohësisht me heshtjen e Gjonit lidhur me atë që transmetojnë tre ungjilltarët e tjerë dhe heshtjen e tyre lidhur me atë që Jezusi, sipas Gjonit , e paralajmëroi.

Komentuesit e Përkthimit Ekumenik të Biblës, Besëlidhja e Re, e pranojnë këtë zbrazëti në Ungjillin sipas Gjonit, por gjejnë këtë shpjegim për mungesën e tregimit mbi themeimin e Eukaristisë: "Në një mënyrë të përgjithshme, Gjoni nuk i kushton kujdes aspak traditave dhe institucioneve të Izraelit të vjetër, gjë që ndoshta e ka shtyrë të mos tregojë rrënjosjen e Eukaristisë në liturgjinë e Pashkëve". Si të besojmë se mungesa e interesit për liturgjinë e pashkëve hebraike e ka shtyrë Gjonin mos të flasë mbi themelimin e aktit bazë të liturgjisë së fesë së re?

Problemi aq shumë i habit egzegetët, saqë teologët vrasin mendjen për të gjetur forma më të hershme ose të ngjashme të Eukaristisë në episodet nga jeta e Jezusit, për të cilat flet Gjoni. Kështu për O. Culmannin, në librin e tij "Besëlidhja e Re" (Le Nouveau Teatament) "Çudia në Kanë dhe shumëzimi i bukëve e parafigurojnë sakramentin e Darkës së Fundit të Shenjtë" (" Eukaristinë"). Të përkujtojmë se në Kanë është bërë fjalë për kthimin e ujit në verë, pasi që kjo pije ka munguar në një dasëm ( mrekullia e parë e Jezusit, të cilën e përmend vetëm Gjoni (2, 1-12). Sa i përket shumëzimit të bukëve (Gjoni, 6, 1-13),qëllimi i tij ka qenë të ushqejë 5.000 njerëz me 5 bukë. Gjoni për këto ngjarje nuk ka bërë ndonjë komentim të posaçëm, prandaj krahasimi është imagjinatë e pastër e egzegetëve. Nuk shihet shkaku i lidhjes që e vendos ai dhe njëkohësisht stepemi kur i njëjti autor thotë se shërimi i një personi të paralizuar dhe një të verbri të lindur "paralajmërojnë kryqëzimin", kurse "uji dhe gjaku, që pas vdekjes së Jezusit rrjedhin nga ijet e tij, bashkohen në një ngjarje" që çon në kryqëzimin dhe në Eukaristi.

Një krahasim tjetër i të njëjtit ekzeget lidhur me Eukaristinë e ka cituar R.P. Roge në librin e tij "Hyrje në Ungjij" (Initiation a l' Evangile): "Disa teologë biblikë si Oscar Culmann, shkruan ai, në tregimin mbi larjen e këmbëve, para Darkës së fundit, shohin ngjashmërinë simbolike të themelimit të Eukaristisë ..."

Është e vështirë të kuptohet baza mbi të cilën mbështeten të gjitha këto krahasime që i kanë shpikur komentuesit në mënyrë që më lehtë të pranohet zbrazëtia habitëse në Ungjillin sipas Gjonit.

DËFTIMI I JEZUSIT TË RINGJALLUR

Shembulli i fantazisë së dorës së parë në tregim është përmendur që më parë në Ungjillin sipas Mateut, me përshkrimin e tij të fenomeneve jonormale që e kanë shoqëruar vdekjen e Jezusit. Ngjarjet që pasuan pas ringjalljes do të japin lëndë jo vetëm për tregime kontradiktore, po edhe për tregime ekstravagante te të gjithë ungjilltarët.

R.P. Roge, në librin e tij "Hyrje në Ungjij" (Initiation a l' Evangile), në faqen 182, na jep shembuj të konfuzionit, përshtjellimit dhe kontradiktës që ka në shkrimet:

Lista e grave që kanë ardhur tek varri nuk është plotësisht e njëjtë në të tre Ungjijtë sinoptikë. Te Gjoni është vetëm një Maria nga Magdalena. Por ajo flet në shumës sikur të ketë shoqe me vete: "Ne nuk dimë ku e kanë vendosur". Te Mateu, ëngjëlli i paralajmëron gratë se do të shohin Jezusin në Galile. Pak më vonë, Jezusi ju del përpara pranë varrit të tij. Luka duket se e ka hetuar këtë vështirësi dhe deri diku e ka ndrequr burimin e vet. Ëngjëlli thotë: "Kujtohuni çfarë ju tha kur ishte në Galile..." Dhe vërtetë, Luka i përmend vetëm tri dëftime... "Gjoni vendos dy dëftime në distancë prej tetë ditësh, në shtëpinë në Jeruzalem; pastaj, për herë të tretë, afër liqenit, dmth në Galile. Mateu ka vetëm një dëftim, në Galile". Komentuesi e heq nga ky hulumtim fundin e Ungjillit sipas Markut, i cili flet për dëftimet, sepse mendon se ai është “pa dyshim i dorës së dytë”.

Të gjitha këto fakte janë në kundërshtim me përmendjen e dëftimeve të Jezusit në letrën e parë të Palit drejtuar Korintasve (15, 5-7), para më shumë se 500 vetave njëkohësisht, para Jakobit dhe të gjithë apostujve, duke mos e harruar edhe vetë Palin.

Është e habitshme se si pas kësaj, në të njëjtin libër R..Roge stigmatizon "fantazmagoritë frazeologjike dhe fëminore të disa apokrifeve" mbi ringjalljen. Në të vërtetë, a thua këto shprehje nuk i përgjigjen plotësisht Mateut dhe vetë Palit, i cili është në kontradiktë të plotë me ungjilltarët e tjerë lidhur me dëftimin e Jezusit të ringjallur?

Pëveç kësaj, egziston një kundërshtim mes tregimit nga Vepra e Apostujve, autor i të cilit është ungjilltari Luka, mbi dëftimi e Jezusit para Palit dhe të asaj që Pali na tregon shkurtimisht për këtë. Kjo e ka shtyrë R.P. Kannengieserin që në librin e tij  "Besimi në Ringjallje, Ringjallje e Besimit" (1974) të thotë se Pali "dëshmitari i vetëm i ringjalljes së Krishtit, zëri i të cilit depërton drejpërdrejt deri te ne me anë të shkrimeve të tij kurrë nuk flet për takimin e tij personal me të Ringjallurin" - "Ai më me qejf ia ndalon vetes që ta përshkruaj".

Kundërshtimi mes Palit, dëshmitarit të vetëm, por të dyshimtë, dhe të Ungjijve është i hapët.

O. Culmanni, në librin e tij "Besëlidhja e Re" i shënon kundërthëniet ndërmjet Lukës dhe Mateut, meqë i pari këto dëftime i vendos në Jude, kurse tjetri në Galile.

Sa i përket kudërthënies Luka-Gjoni, të rikujtojmë se episodi që tregon Gjoni (21, 1-14) mbi bregun e liqenit të Tiberiadit, i cili, pastaj, do të zërë aq shumë peshq, saqë nuk do të mund t'i mbartë, është vetëm përsëritje e peshkimit të çuditshëm në po atë vend, në ngjallje të Jezusit, për të cilin flet Luka në (5, 1-11).

R.P. Roge në librin e tij na bind lidhur më këto dëftime se "kjo mungesë lidhshmërie, kjo paqartësi, ky përshtjellim fusin besim" pasi të gjithë këto fakte tregojnë se ungjilltarët nuk janë marrë vesh, sepse për ndryshe nuk do ta kishin lënë pa i kurdisur violinat e veta. Rezonimi është i habitshëm. Vërtetë, të gjithë ata, gjithashtu, kanë mundur t'i transmetojnë me sinqeritet të plotë t'i percjellin traditat e bashkësive të veta plotësisht të romantizuara, pa dijen e tyre: si të mos arrijmë deri te ky supozim kur ka aq shumë kundëthënie dhe gjëra të pabesueshme në parashikimin e ngjarjeve?