FORMIMI DHE EVOLUCIONI I GALAKTIKËS SË YJEVE DHE E SISTEMIT PLANETAR

 

Ç'kishte ekzistuar në fillim në hapësirën e pafund që e zënë galaktikat? Shkenca bashkëkohore mund të japë një përgjigje në këtë pyetje vetëm duke filluar prej një periudhe largësinë kohore të së cilës nuk mund ta shënojë me shifra.

Shkenca disponon me të gjitha shkaqet për të konsideruar se në kohët më të largëta Gjithësia është krijuar prej një mase, përkatësisht materie të gaztë, e cila përbëhej kryesisht nga hidrogjeni dhe pjesërisht nga heliumi në rrotullim të ngadalshëm. Kjo mjegullnajë e dendur pastaj është ndarë në shumë grupime me përmasa dhe masa të konsiderueshme. Astrofizikanët vlerësojnë se ato janë një miliard deri 100 miliardë herë më të mëdha se masa e sotme e Diellit, e cila është 300.000 herë më e madhe se e Tokës. Këto madhësi tregojnë rëndësinë e pjesëve të masës së gaztë, nga e cila pastaj do të krijohen galaktikat.

Grisja e re do t'i formojë yjet. Atëherë ndodhi një proces i kondensimit me ç'rast futen në veprim forcat e gravitetit (sepse këta trupa janë në lëvizje gjithnjë më të madhe dhe rrotullim më të shpejtë), presionet, ndikimi i fushave magnetike dhe rrezatimet. Yjet bëhen të shndritshëm duke vezulluar dhe duke i shndërruar forcat e gravitetit në energji termike. Në këtë kuadër futet në veprim edhe reaksioni termobërthamor dhe me fuzion atomet me peshë më të madhe formohen në dëm të atomeve më të lehta: kështu kalohet prej hidrogjenit në helium, pastaj në karbon dhe oksigjen, për të arritur gjer te metali e jometali. Kështu yjet bëjnë jetën e vet dhe astronomia bashkëkohore i klasifikon mbi bazë të fazave të evoluimit të tyre. Yjet e kanë edhe kohën e vdekjes: është vërejtur sesi në fazën e fundit të evoluimit bëhet zvogëlimi i madh dhe i shpejtë i disa yjeve të cilët bëhen "trupa të vërtetë shkëmborë".

Planetët, posaçërisht Toka, gjithashtu rrjedhin prej një procesi të ndarjes, duke filluar nga baza fillestare çfarë ishte fillimisht mjegullnaja. Por, mëse një çerek shekulli nuk kundërshtohen indikacionet se Dielli ishte kondensuar në brendinë e një mjegullnaje të jashtëzakonshme dhe se planetet e kishin bërë të njëjtën gjë në periferi të kësaj mjegullnaje gjigante e cila e kishte rrethuar atë. Duhet të vërejmë (e kjo është me interes të madh për lëndën për të cilën e kemi fjalën këtu) se nuk kishte vazhdimësi në formimin e elementit tokësor. Ekziston paralelizëm evolutiv me njëjtësinë e prejardhjes. Këtu shkenca na jep njohuri mbi epokën në të cilën ishin zhvilluar ngjarjet, të cilat i përmendëm ashtu si janë zhvilluar, në mënyrë mjaft të saktë. Derisa vjetërsia e Galaktikës sonë vlerësohet përafërsisht në 10 miliardë vjet, pak më shumë se 5 miliardë vjet më vonë, sipas kësaj hipoteze, do të marrë pjesë në formimin e sistemit diellor. Hulumtimi i radioaktivitetit natyror mundëson që vjetërsia e Tokës dhe momenti i formimit të Diellit të vlerësohet 4,5 miliardë vjet, me një saktësi së paku prej 100 milion vjetësh, sipas përllogaritjes së disa shkencëtarëve. Kjo saktësi provokon të nderohet pasi edhe pse 100 milionë vjet janë një periudhë e madhe, raporti ndërmjet pasaktësisë maksimale dhe kohës së përgjithshme që matet është 0,1:4,5 ose 2,2%.

Kështu astrofizikanët kanë arritur gjer në një shkallë të lartë të njohurive të procesit të përgjithshëm të formimit të sistemit diellor, për të cilin mund të konkludojmë si vijon: kondensimi dhe dendësimi i masës së gaztë në rrotullim e sipër, ndarja në grupe të veçanta të cilat i ka lënë Dielli dhe planetet, në mes tyre Tokën. Këto të arritura të shkencës lidhur me njohuritë mbi mjegullnajën fillestare dhe mënyrën e ndarjes së saj të pafund, në shumë yje të grumbulluar në galaktika, nuk lë kurrëfarë dyshimi në ligjshmërinë e konceptit mbi shumësinë e botëve, por ato nuk ofrojnë kurrëfarë saktësie për ekzistimin në Gjithësi të diçkaje, e cila pak a shumë mund t'i ngjajë Tokës.

 

KONCEPTI I SHUMËSISË SË BOTËVE

 

Astrofizikanët e sotëm konsiderojnë se është krejtësisht e mundur prania e planeteve të ngjashëm me Tokën. Sa i përket sistemit diellor, asnjë njeri i arsyeshëm nuk mendon se në një planet tjetër të këtij sistemi ka kushte të përgjithshme që janë të ngjashme me ato të Tokës. Duhet, pra, t'i kërkojmë jashtë sistemit diellor. Ekzistimi i tyre eventual jashtë këtij konsiderohet si i mundshëm për këto shkaqe.

Konsiderohet se në Galaktikën tonë afër gjysma e të 100 miliardë yjeve duhet të kenë sistemin planetar sikurse Dielli. Vërtetës këta 50 miliardë yje kanë sistem sikurse të Diellit, rrotullim të ngadalshëm, veti që të bën të mendosh se rreth tyre ekzistojnë planetet si satelitë. Largësia e këtyre yjeve është e tillë që satelitët planetarë të supozuar nuk janë të dukshëm, por ekzistimi i tyre konsiderohet shumë i besueshëm për shkak të disa karakteristikave të orbitave: valëzimi i lehtë i orbitave të yjeve është shenjë e pranisë së një shoqëruesi ­ sateliti planetar. Kështu ylli i Bernardit do ta kishte së paku një shoqërues planetar, masa e të cilit është më e madhe se e Jupiterit e, ndoshta, edhe dy satelitë. P. Guerin ka shkruar: "Është e qartë se sistemet planetare janë me shumicë të përhapur në Gjithësi. Sistemi diellor dhe Toka nuk janë të vetmit..." Dhe si përkrahje:"Jeta, si edhe planetet që i japin strehim, është e përhapur në tërë Gjithësinë, gjithkund ku ka gjetur kushte fiziko­kimike të nevojshme për fillimin dhe zhvillimin e saj". 

 

 

MATERIA NDËRYJORE

 

Proçesi bazë i formimit të Gjithësisë ishte përbërë nga kondesimi i materies fillestare të mjegullnajës së Gjithësisë, pastaj në ndarjen e saj në pjesë të cilat në fillim formuan masat galaktike. Këto pastaj u copëtuan në yje, të cilat, sikurse nënproduktet e prodhimit, dhanë planetët. Këto ndarje të pandërprera kanë lënë ndërmjet grupimeve të elementëve kryesorë ato që do t'i quanim mbetje, përkatësisht mbeturina. Këto quhen me termin e njohur shkencor: materie galaktike ndëryjore. Kjo materie është përshkruar herë si mjegullnajë shndritëse me shkëlqim të madh të cilat përhapin dritën që e marrin nga yjet e tjerë, e që, sipas astrofizikantëve, kanë mundur të formohen prej "pluhurit" ose "avullit", herë si mjegullnaja të errëta, me dëndësi të dobët ose si materie ndëryjore dhe më diskrete, e njohur për pengimin e matjeve fotometrike në astronomi. Ekzistimi i "urave" të materieve ndërmjet galaktikave është i padyshimtë. Sido që të jenë rradhitur këto gazra, ata, për shkak të hapësirës gjigante që zënë për arsye të largësisë reciproke të paskajshme të galaktikave, kishin mundur t'i përshtaten një mase, e cila, ndonëse me dëndësinë e saj të dobët mund të tejkalojë tërësinë e masave galaktike. A. Boichot kësaj ekzistence të masave ndërmjet galaktikave i jep rëndësi të shkallës së parë, e cila do të mund "të ndryshojë dukshëm idenë mbi evolucionin e Gjithësisë".

Në dritën e këtyre arritjeve të shkencës së sotme, duhet të shqyrtojmë përsëri idetë bazë mbi krijimin e Gjithësisë, të nxjerra prej Kur'anit.

 

KONFRONTIMI ME TË DHËNAT KUR'ANORE MBI KRIJIMN

 

T'i hulumtojmë pesë pika të rëndësishme për të cilat Kur'ani ofron të dhëna të sakta kur është fjala për krijimin.

1. Gjashtë periudhat kohore të krijimit të qiejve dhetë Tokës sipas Kur'anit, mbulojnë formimin e trupave qiellorë, formimin e Tokës dhe zhvillimin e këtyre të fundit, kur ende nuk ishte bërë (me "ushqimin" e saj) e banueshme për njeriun. Për këtë të fundit, ngjarjet sipas tregimit Kur'anor janë zhvilluar në katër periudha kohore. A duhet në këtë të vërejmë epokat teologjike të cilat i përshkruan shkenca bashkëkohore, kurse njeriu, siç është e njohur, është paraqitur në kvartar ( periudha e katërt e formimit të Tokës). Kjo është hipoteza e rëndomtë, sepse askush nuk mund të përgjigjet në këtë pyetje. 

Por duhet kuptuar se për formimin e trupave qiellorë dhe për formimin e Tokës ishin të nevojshme dy faza, sikurse shpjegohet në ajetet 9 gjer në 12 të sures 41. Shkenca neve na mëson se nëse merret si shembull (dhe i vetmi shembull i mundshëm) formimi i Diellit dhe nënprodukti i tij -Tokës, proçesi është zhvilluar me kondensimin e mjergullnajës së parë dhe copëtimit të saj. Pikërisht këtë e shpreh Kur'ani në mënyrë krejt eksplicite duke përmendur proçeset, të cilat, duke u nisur nga "avulli" qiellor, prodhuan bashkimin e pastaj copëtimin. Këtu vërejmë njëjtësinë e përkryer të të dhënave kur'anore me ato shkencore. 

2. Shkenca ka vërtetuar gërshetimin e dy ngjarjeve të formimit të një ylli (siç është Dielli) dhe të satelitëve të tij ose njërit nga satelitët e tij (siç është Toka). A nuk paraqitet ky gërshetim edhe në tekstin kur'anor, siç e thamë më sipër ?

3. Pajtueshmëria ndërmjet pohimit mbi egzistimin e këtij "avulli" në fazën fillestare të Gjithësisë, për të cilën flet Kur'ani, për të treguar gjendjen paradominuese të materies së gaztë, e cila atëherë e kishte formuar, dhe koncepcionit mbi mjergullnajën e Gjithësisë të fazës fillestare, sipas shkencës bashkëkohore, është e qartë. 

4. Shumësia e qiejve që në Kur'an është shprehur me simbolin e numrit 7, rëndësinë e të cilit e pamë më sipër, e konfirmon vërtetësinë e saj në shkencën bashkëkohore përmes konstatimeve të astrofizikantëve mbi sistemet e galaktikave dhe numrit të shumtë të tyre. Përkundrazi shumësia e tokëve analogjike me Tokën tonë, së paku sipas disa pikëpamjeve të saja është kuptim që buron nga teksti Kur'anor, realitetin e të cilit shkenca akoma nuk e ka demonstruar:megithëse shkencëtarët e konsiderojnë krejtësisht të besueshme.

5. Ekzistimi i një ndërkrijimi, midis qiejve dhe Tokës, që është shprehur në Kur'an, mund të krahasohet me urat e materieve të cilat janë të pranishme jashtë sistemeve astronomike të organizuara.

Nëse, ndërkaq,të gjitha pyetjet të cilat i parashtron tregimi kur'anor nuk janë të vërtetuara shkencërisht deri më sot, përsëri nuk ekziston as më i vogli kundërshtim ndërmjet teksteve kur'anore që kanë të bëjnë me krijimin, dhe njohurive bashkëkohore mbi formimin e Gjithësisë. Në fakt, kjo meriton të thuhet për Shpalljen kur'anore, sepse u pa qartë se teksti i Besëlidhjes së Vjetër, të cilën e kemi sot në dispozicion, ka dhënë hollësira që nuk janë të pranueshme nga këndvështrimi shkencor. Megjithatë, nuk kemi pse të çuditemi për këtë kur e dimë që teksti priftëror, përkatësisht teksti që e shkruajtën priftërinjtë lidhur me tregimin mbi krijimin në Bibël, e kanë shkruar priftërinjtë e kohës së persekutimit babilonik, të cilët kishin qëllime legaliste, që i kemi saktësuar dhe të cilat në atë frymë bashkuan tregime të ndryshme në përshtatje me pikëpamjet e tyre teologjike. Egzistimin e një dallimi të këtillë në mes tregimit biblik dhe të dhënave kur'anore mbi krijimin është edhe më interesant ta theksojmë për shkak të akuzave krejtësisht arbitrare që nuk e kishin kursyer Muhammedin a.s. prej fillimit të Islamit: se gjoja e kishte kopjuar tregimin biblik. Akuza për temën e krijimit nuk ka aspak bazë. Si ka mundur një njeri para më shumë se 14 shekujsh ta korrigjojë tregimin, i cili ishte në qarkullim, duke i eleminuar trillimet nga pikëpamja shkencore dhe t'i shpallë nga vetvetja të dhënat, saktësinë e të cilave shkenca përfundimisht do ta vërtetojë në kohën tonë. Një supozim i tillë është i paqëndrueshëm. Kur'ani mbi krijimin jep përshkrim krejtësisht të ndryshëm prej atij në Bibël.

 

 PËRGJIGJET NË VËREJTJE

Egzistimi i ngjashmërisë ndërmjet tregimit biblik e kur'anor sa i përket temave të tjera, posaçërisht të atyre që kanë të bëjnë me historinë e fesë, është i pakontestueshëm. Megjithatë, është mjaft interesant të theksojmë nga pikëvështrim se gjersa Jezusit (Isai a.s.) nuk i shihet për të madhe që e ka huazuar evokimin e ngjarjes së njëjtë dhe të këshillave biblike, në vendet tona perendimore nuk ngurrohet aspak të qortohet Muhammedi. që i ka huazuar në predikimin e tij, duke thënë se ai është mashtrues pasi ato i paraqet si Shpallje. Por, ku është ajo dëshmi se Muhammedi a.s. në Kur'an ka reproduktuar atë që rabinët (priftërinjtë hebraik) kanë mundur t'ia mësojnë ose t'ia diktojnë? S'ka më bazë thënia të cilës një murg i krishterë i ka dhënë arsim solid teologjik. Le të lexohet prapë ajo çfarë thotë R. Blochere për këtë "trillim" në librin e tij Le Probleme de Muhammet( Çështja e Muhammedit)54.

Theksohet, gjithashtu njëfarë njëjtësie mes disa dëshmive kur'anore dhe besimeve të cilat shkojnë në kohë shumë të lashta, pa dyshim shumë më herët se Bibla.

Në një formë të përgjithshme është dëshiruar të shihet fryma e disa miteve në Librat e Shenjtë, p.sh. : besimi polinezian në ekzistimin e ujrave fillestar të zhytur në errësirë, të cilat ndahen me të paraqiturit e dritës. Atëherë formohen qielli dhe Toka. Le të krahasohet ky mit me tregimin mbi krijimin sipas Biblës dhe padyshim do të gjejmë gjëra të njëjta, por do t'ishte krjtësisht e pavend të akuzohet Bibla se e ka huazuar këtë mit kozmogonik. 

Ky tregim është i njëjtë edhe me pikëpamjen kur'anore mbi copëtimin e materies fillestare, e cila e ka formuar Gjithësinë në fazën fillestare - pikëpamje të cilën e mbron dhe shkenca bashkëkohore - si të dalë prej miteve të ndryshme kozmogonike, të cilat në këtë ose në atë mënyrë tregojnë diçka të përafërt.

Është interesant t'i analizojmë për së afërmi këto besime dhe tregime mitike sepse shpesh paraqitet idea fillestare, vetvetiu e besueshme dhe, në raste të konsiderueshme, e ngjashme me atë që ne sot dimë ose që supozojmë se dimë, por që, në mit, shartohen përshkrime fantazmagorike. I tillë është koncepti mjaft i përhapur mbi qiellin dhe Tokën, që në fazën fillestare ishin ngjitur dhe më vonë u ndanë. Kur, si në Japoni, krahas kësaj lidhet figura e vezës dhe shprehja kaotike, natyrisht, si në çdo vezë, me një embrion në brendësi, shtesa imagjinare ia merr tërë seriozitetin kësaj pikëpamjeje. Në vëndet e tjera, me të do të lidhet bima e cila rritet për ta ngritur qiellin dhe për ta ndarë Tokën dhe qiellin; edhe këtu fantazia e shtojcës së hollësishme i jep mitit një vulë të veçantë. Po, përsëri me këtë nuk është zvogëluar karakteristika e përbashkët, me pikëpamjen mbi një masë të vetme në fillim të proçesit evolutiv të Gjithësisë, e cila, duke u copëtuar, solli deri te "botët" e ndryshme që ne i njohim. Nëse këtu i kemi përmendur këto mite kozmogonike, të zhveshura nga të gjithë hollësitë fantazioze që i përcjellin këto besime dhe, të shënuara, përkundrazi, me shprehje dhe fjalë të përmbajtura dhe në konformitet me të arriturat bashkëkohore të shkencës, këtë e kemi bërë për ta vënë në dukje petkun me të cilën i kishte veshur fantazia imagjinuese e njeriut dhe për ta theksuar ndryshimin e thellë që ekziston ndërmjet dëshmive kur'anore mbi temën.

Me karakteristika të tilla, tekstet kur'anore mbi krijimin duke marrë parasysh se janë thënë para 14 shekujsh, nuk duket se mund të kenë shpjegim njerëzor.

 

 

IV.

 

ASTRONOMIA NË KUR'AN

 

Kur'ani përmban shumë meditime mbi qiejtë. Në kapitullin e sipërm kushtuar krijimit, kemi vërejtur se janë përmendur shumë qiejtë dhe Toka, si dhe ekzistimi i asaj që Kur'ani e përkufizon si ndërkrijim, përkatësisht meskrijim "në mes qiejve dhe Tokës", si realitet të cilën shkenca bashkëkohore e ka dëshmuar. Ajetet që kanë të bëjnë me krijimin në një farë mënyre e kanë dhënë kuptimin e përgjithshëm mbi përmbajtjen e qiejve, dmth për tërë atë që është jashtë Tokës sonë.

Pëveç ajeteve të cilat në mënyrë të veçantë e përshkruajnë krijimin, 40 ajete të tjera ofrojnë të dhëna të sakta astronomke të cilat janë plotësuese të këtyre të dhënave. Disa janë jo vetëm mbi formën e Gjithëkrijuesit dhe Organizatorit të të gjitha sistemeve të yjeve dhe të planeteve, për të cilët dimë se janë të rradhitur në baraspeshë, mbajtjen e të cilës Njutoni e ka shpjeguar me anë të Ligjit të tërheqjes reciproke të trupave.

Ajetet e para të cilat i kemi cituar këtu nuk motivojnë aspak për meditim shkencor: qëllimi i tyre është thjesht të tërheqë vëmendjen në gjithëfuqinë e Zotit. Megjithatë, duhet t'i përmendim që të krijohet përfytyrimi real mbi mënyrën në të cilën teksti kur'anor, para gati 14 shekujsh e ka paraqitur organizimin e Gjithësisë.

Këto aluzione paraqesin fakte të reja të Shpalljes Hyjnore. As Ungjijtë, as Besëlidhja e Vjetër (nëse lihen anash botëkuptimet mbi krijimin në tregimin biblik, pasaktësinë e së cilës e pamë së bashku) nuk merret me organizimin e botës. Kur'ani hollësisht e shqyrton këtë temë. Me rëndësi është ajo që përmban ai, por edhe atë që ai nuk e përmban. Ai, me fjalë të tjera, nuk përmban teori mbi organizimin e botës qiellore të cilat në atë kohë ishin të respektuara dhe pasaktësinë e të cilës shkenca e vërteton më vonë. Më tutje do të ofrojmë shembuj për këtë. Ky aspekt i llojit negativ duhet të theksohet55. 

 

A. MEDITIME TË PËRGJITHSHME MBI QIELLIN.

 

Surja 50, ajeti 6 ka të bëjë me njerëzimin përgjithësisht: 

"A nuk ata me vëmendje kah qielli se si mbi ta kemi ndërtuar atë, e kemi zbukuruar atë duke mos pasur në të ndonjë zbrazëti?" 

" Ai krijoi qiejt pa shtylla, sikurse po i shihni ..." 31 - A 10).

"All-llahu është Ai që ngriti qiejt pa ndonjë shtyllë. Ju i shihni ato. Ai mbizotroi Arshin dhe nënshtroi Diellin dhe hënën ... "(S13 – A2).

Këto dy ajetet e fundit nuk e pranojnë besimin mbi bazë të të cilit Kupa qiellore në sajë të shtyllave mbajtëse nuk përplaset përtokë. 

"Ai e ngriti qiellin dhe Ai vuri drejtësinë." (S55 - A7).

"Ai mban qiellin të mos bjerë në tokë pos nëse dëshiron Ai" (S22 - A65).

Dihet se largësia e masave qiellore në distanca të mëdha, propocionale me madhësitë e vetë masave paraqet bazën e ekuilibrit të tyre. Sa më të largëta të jenë masat, aq më të dobta do të jenë forcat tërheqëse midis tyre. Sa më të afërta të jenë ato, aq më shumë ndikojnë njëra mbi tjetrën: p.sh rasti i Hënës, e afërt me Tokën (mendohet në kontekstin astronomik), e cila sipas Ligjit të tërheqjes ndikon në ujin e detit, nga ky ndikim lind fenomeni i baticës. Nëse dy trupa qiellor do të afroheshin jashtë mase, atëherë përplasja e tyre do të ishte e pashmangshme. Nënshtrimi ndaj një rendi është conditio sine qua non i mungesës së çrregullimit (pertubacionit). 

Aq shpesh përkujtohet nënshtrimi i qiejve ndaj rendit hyjnor. Zoti i thotë të Dërguarit: "Thuaj: kush është Zoti i shtatë qiejve dhe Zoti i Arshit të madh?" (S23 - A86).

 E pamë se me shtatë qiej duhet kuptuar shumësi e jo numër i caktuar. 

"Dhe për ju nënshtroigjithë ç'ka në qiell dhe ç'ka në tokë, njëmend për njerëzit më thellë, në këto ekzistojnë argumente." (S45 - A13).

"Dielli dhe Hëna udhëtojnë sipas një përcaktimi të saktë"56. (S55 - A5).

"Ai është krijuesi i dritës së mëngjesit. Natën e bëri kohë pushimi, e Diellin dhe hënën për përllogaritjen e kohës ..."57 (S55 – A97)

"Për ju nënsshtroi Diellin dhe hënën që në mënyrë të zakonshme udhëtojnë vazhdimisht. Për ju përshtati edhe natën dhe ditën." 58. (S14 - A33).

Këtu një ajet e plotëson tjetrin: parallogaritja për njësimin e kohës për të cilat është fjala kanë për pasojë rregullsinë e lëvizjes së trupave qiellorë të shqyrtuara, që është shprehur me fjalën da'ib, pjesoren e kohës së tashme të foljes domethënia fillestare e së cilës ishte të punojmë me kujdes dhe me ngulm në diçka. Këtu i jepet kuptimi "përpjekje për të punuar diçka me kujdes dhe në vazhdimësi, pa ndryshime, sipas një shprehje të caktuar". 

"Edhe Hënës i kemi caktuar fazat (pozicionet) derisa të kthehet në trajtën e harkut (rrem i hurmës së tharë). (S36 – A39)". 

Këtu aludohet me degën e lakuar të palmës, e cila, duke u tharë, merr formën e draprit të Hënës. Më vonë do të plotësojmë komentimin. 

"Dhe për ju nënshtroi natën dhe ditën dhe Diellin e hënën. Edhe yjet janë të nënshtruar me urdhrin e Tij. Vërtet, në këto ka argumente për një popull që mendon". (S16 - A12).

Përmendet ndikimi praktik i këtij organizimi të përkryer qiellor duke insistuar në interesin e tij për lëvizen e njeriut në Tokë dhe det, si dhe për llogaritjen e kohës. Kjo vërejtje është e kuptueshme kur ta kujtojmë se Kur'ani në fillim ka qenë predikim që i drejtohej njerëzve që ishin të aftë ta kuptojnë vetëm gjuhën e thjeshtë me të cilin shërbeheshin në jetën e përditshme.

"Ai është, që krijoi yjet për ju që me ta të orientoheni në errësira kur jeni në tokë ose në det. Vërtetë Ne i shpjeguam argumentet tona për një popull që di të mendojë."(S6–A97) 

"Vuri dhe shenja të tjera ( për orientim ditën), ndërsa (natën) ata orientohen me anëne yjeve." (S16 - A16).

"Ai e bëri Diellin shndritës, e hënën dritë dhe asaj (hënës) ia caktoi fazat, që ta dini numrin e viteve dhe llogarinë. Allahu nuk krijoi këtë për tjetër, pos me qëllim të caktuar. Ai ia sqaron argumentet një populli që kupton". (S10 - A5).

Këtu imponohet një vërejtje. Gjersa Bibla i cilësoi si "ndriçues", Diellin dhe Hënën duke shtuar vetëm një herë mbiemrin i madh kurse për tjetrin e vogël, Kur'ani si njërit, ështu dhe tjetrit, ja përshkruan edhe ndryshimet e tjera e jo vetëm ato të dimensioneve. Vërtet, ndryshimi është vetëm verbal, por si t'ju shpjegojë njerëzve të asaj epoke e të mos habiteshin duke shprehur idenë se Dielli dhe Hëna nuk janë ndiçues me natyrë identike. 

 

 

B. NATYRA E TRUPAVE QIELLORË

 

 

DIELLI DHE HËNA

 

Dielli është dritë (diyâ'), kurse Hëna kthjelltësi (nűr). Ky përkthim duket se është më i saktë nga ai që i zëvendëson dy shprehje. Thënë shkurt, ndryshimi në kuptim është i dobët, ndonëse diyâ' i takon rrënjës (daw') e cila në fjalorin klasik të Kazimirskit përkthehet si shkëlqim, shndrit (thuhet për flakën etj.), megjithëse ky autor emrin për të cilin është fjala i jep kuptim të njëjtë thellësisë, krahas kuptimit të dritës. 

Por ndryshimi ndërmjet Diellit dhe Hënës në Kur'an do të saktësohet me anë të krahasimeve të tjera. 

"I madhërishëm është Ai që krijoi yjet në qiell dhe vendosi në të dritë (diell) e hënë që ndriçon." (S25 - A61).

"A nuk ekeni parë se si Allahu krijoi shtatë palë qiej (me kate). Dhe në ta hënën e bëri dritë, Diellin e bëri ndriçues". (S 71 - A15,16).

"Dhe Ne kemi ndërtuar mbi ju një shtatëshe të fortë. Dhe kemi vënë ndriçuesin që flakëron". (S 78 - A12-13) 

Ndriçuesi flakërues është në mënyrë të qartë Dielli.

Këtu Hëna është përkufizuar si trup i cili ndriçon (munir) nga rrënja e njëjtë sikurse nűr (kthjelltësia e cila përdoret për Hënën). Dielli krahasohet me kandilin (Sirag) dhe me kandilin që flakëron (uahhag). 

Një njeri nga epoka e Muhammedit a.s. ka mundur pa dyshim të dallojë Diellin, yllin përvëlues, të njohur mirë nga njerëzit e shkretëtirës dhe Hënën, yllin e freskisë së natës. Pra krahasimet lidhur me ta, të cilat gjenden në Kur'an janë krejtësisht të natyrshme. Ajo që është interesante në këtë është të përmbajturit në krahasime dhe mungesa e çdo elementi krahasues në tekstin kur'anor, i cili përdorej në atë kohë, kurse në ditët tonë do të dukej fantazmagorik. 

Dihet se Dielli është yll i cili nga djegia e tij e brendëshme prodhon nxehtësi dhe dritë intesive, ndërsa Hëna nuk është e ndritshme vetvetiu por vetëm reflekton dritën që merr nga Dielli dhe paraqet yllin inert së paku në (shtresat e saj të jashtme). Asgjë në tekstin kur'anor nuk është kundër njohurisë që kemi sot për këta dy trupa. 

 

 

    YJET

Dihet se yjet si dhe Dielli, janë trupa qiellorë, qëndra të fenomeneve të ndryshme nga të cilat fenomeni më i lehtë që shihet është prodhimi i dritës. Këta janë yje që kanë shkëlqimin vetjak. 

Trembëdhjet herë e hasim në Kur'an fjalën (nagm, në shumës nugűm); kjo rrjedh nga rrënja që do të thotë të shfaqurit, të shikuarit. Fjala tregon trupin e dukshëm qiellor pa parandjenjë mbi natyrën e tij : a është ky transmetues i dritës ose reflektues i thjeshtë i dritës së marrë. Që të saktësojë se objekti i shënuar është me të vërtetë ai që ne e quajmë yll, i shtohet një cilësor, si në suren 86, ajeti 1 - 3: 

"Pasha qiellin dhe yllin ndriçues ( të natës)! E ku di ti se çka është tariku- trokitësi? Ai është ylli që shpon (errësirën me dritë). (S 86, A 1-3) 

Ylli i mbrëmjes në Kur'an është cilësuar me fjalën takhib , e cila tregon atë që flakëron, digjen dhe depërton nëpër diçka (këtu nëpër errësirën e natës). Përveç kësaj po kjo fjalë përdoret si shenjë për meteorët (surja 13, ajeti 10); ata janë rezultat i një djegje. 

 

 

    PLANETËT

 

Është e vështirë të thuhet nëse vërtet janë përmendur në Kur'an me kuptim të saktë që u jepet këtyre trupave qiellorë. 

Planetët nuk janë të ndritshëm vetvetiu. Ata sillen rreth Diellit. Toka jonë u takon atyre. Edhe nëse supozohet se ka edhe diku tjetër dihet vetëm për ata të sistemit diellor. 

Pesë planetët jashtë Tokës kanë qenë të njohur që në lashtësi, si: Mërkuri, Venera, Marsi, Jupiteri dhe Saturni kurse tre janë zbuluar në kohën bashkëkohore: Urani, Neptuni dhe Plutoni. 

Duket se Kur'ani i quan me emrin kaëkab (shumës kaëâkib) dhe nuk e saktëson numrin e tyre. Ëndrra e Jusufit i përmend 11 në suren 12, por, sipas përkufizimit kemi të bëjmë me një tregim imagjinar siç duket, një përkufizim i mirë i domethënies së kësaj fjale në Kur'an është dhënë në një ajet shumë të njohur, kuptimi i thellë i të cilit është krejtësisht shpirtëror, e për të kanë diskutuar shumë dhe ekzegetët. Ai është gjithsesi tepër interesant për shkak të krahasimit që është bërë lidhur me fjalën e cila, si duket, shënon planetin.

Teksti që na intereson është ky:

"Zoti është dritë e qiejve dhe e Tokës. Drita e tij është e ngjashme me kamaren në të cilin është kandili. Kandili është një qelq kupor, e qelqi është sikurse planeti me shkëlqim margaritar..."60 (S24 - A35).

Këtu vërtet bëhet fjalë mbi projektimin e dritës në një trup të cilin e reflekton (qelqi) duke i dhënë shkëlqimin e margaritarit, sikurse planetit të ndriçuar nga Dielli. Kjo është hollësia e vetme eksplikative e kësaj fjale që mund të gjendet në Kur'an. 

Kjo është fjalë e përmendur dhe në ajete të tjera. Në disa prej tyre nuk mund të përcaktohet saktë për cilët trupa qiellorë bëhet fjalë (surja 6, ajeti 76 dhe surja 82, ajeti 1-2).

Por, njimend duket se në një varg mund të bëhet fjalë për trupa qiellorë, të cilët mbi bazë të njohurive të reja shkencore, i njohim si planetë. Në suren 37, ajeti 6 lexojmë këtë:

"Ne e kemi stolisur qiellin tuaj më të afërt me planetë".

A thua shprehja kur'anore "qielli më i afërt" mund ta tregojë sistemin diellor? Dihet se mes elementeve qiellorë më afër nesh nuk ekzistojnë elemente të tjera të përhershme pëveç planetëve: Dielli është ylli i vetëm në sistemin që mban emrin e tij. Nuk dimë se për çfarë trupa të tjerë qiellorë mund të bëhet fjalë këtu, pëveç për planetët. Domethënë, duket se përkthimi i bërë është i drejtë dhe Kur'ani përmend ekzistimin e planetëve sipas përkufizimit bashkëkohor.

 

 

QIELLI MË I AFËRT

Disa herë Kur'an përmend qiellin më të afërt dhe trupat qiellorë që e përbëjnë atë, ndër të cilët janë, siç duket nga ajo që pamë më sipër, në rend të parë, planetët. Por, kur ai i lidh shqyrtimet e pastërta shpirtërore me njohuritë materiale, që janë të kuptueshme për ne sot, meqë sot jemi të arsimuar me shkencën bashkëkohore, kuptimi bëhet shumë i paqartë.

Kështu ajeti i fundit i cituar do të mund të kuptohej lehtë, por kur ajeti i ardhshëm (7) i të njëjtës sure (37) flet për "ruajtjen nga çdo shejtan inatçi", "ruajten" e cila është përmendur edhe në suren 21, ajeti 32 dhe në suren 41, ajeti 12, hasim në shqyrtime që ndryshojnë nga të parat.

Gjithashtu, ç'kuptim t'i japim shprehjes "goditjes së shejtanit" të cilën ajeti 5 i sures 67 e vendos në qiellin më të afërt? A mos ndoshta "kandilat" që janë përmendur në po këtë ajet kanë të bëjnë me meteorët61, të cilët i kemi përmendur më sipër?

Si duket të gjitha këto ndryshime e kanë vendin jashtë këtij studimi. Këtu i kemi përmendur për shkak të tërësisë, por nuk duket se të dhënat shkencore, në gjëndjen ekzistuese, do të mund të ndriçonin më mirë një objekt që tejkalon gjykimin njerëzor.

 

C. STRUKTURA QIELLORE

 

Ajo që është në Kur'an lidhur me këtë çështje i takon para së gjithash sistemit diellor, por gjithashtu aludon në fenomene që e kalojnë vetë sistemin diellor dhe të cilat janë zbuluar në kohën bashkëkohore.

Dy ajete shumë të rëndësishëm bëjnë fjalë për orbitat e Dielli dhe të Hënës: 

"Ai është që krijoi natën dhe ditën, Diellin dhe hënën dhe secili noton n1 orbitë". (S21-A33)

"As Dielli nuk mund ta arrijë hënën, e as nata para ditës, po secili noton në një galaksion". (S36-A40)

Kështu në mënyrë të qartë është përmendur fakti i rëndësishëm: ekzistimi i orbitave për Hënën dhe Diellin dhe është aluduar në lëvizjen e këtyre trupave në hapësira me anë të lëvizjes vetjake.

Për më tepër, me rastin e leximit të këtyre ajeteve paraqitet një fakt i llojit negativ: është theksuar se Dielli lëviz nëpër një orbitë pa e saktësuar se çfarë është ajo orbitë në raport me Tokën. Në kohën e Shpalljes së Kur'anit është besuar se Dielli sillet, kurse Toka është pikë e palëvizshme. Ky ishte sistemi geocentrik i cili ka qenë i njohur nga Ptolemeu, në shekullin II p.e.s., dhe i cili do të qëndrojë si teori deri në shekullin XVI, në kohën e Kopernikut. Kjo pikëpamje që ka qenë e pranuar në kohën e Muhammedit a.s. nuk del askund në Kur'an, as këtu, as në ndonjë vend tjetër. 

 

EKZISTIMI I ORBITËS PËR HËNËN DHE DIELLIN

 

Atë që këtu e përkthejmë si orbitë është fjala arabe falak të cilës shumë përkthyes të Kur'anit në frengjisht i japin kuptimin e sferës. Ky është me të vërtetë kuptimi fillestar i fjalës. Hamidullahu e ka përkthyer si orbitë.

Fjala (falak) i kishte hutuar komentuesit e Kur'anit, të cilët nuk kanë mundur ta paramendojnë rrugën rrethore të Hënës dhe të Diellit, dhe për këtë arsye në vetvete krijuan pak a shumë përfytyrime të sakta ose krejtësisht të gabuara mbi lëvizjen në hapësirë të këtyre dy trupave qiellor. Në përkthimin e tij të Kur'anit, si Hamza Bubeker përmend interpretime të ndryshme: "Një lloj boshti si shufra e hekurt rreth së cilës sillet mulliri; kupa e qiellit, orbitë, shenja e Zodiakut, shpejtësia, vala...". Ai shton këtë mendim të komentuesit të njohur të shek. X, Tabarisë: "E kemi për detyrë të heshtim kur nuk dimë". Kjo tregon sa të paaftë kanë qenë njerëzit atëherë që ta kuptojnë këtë nocion të orbitës për Diellin dhe Hënën. Është e qartë se interpretimi i këtyre ajetevenuk do të shpiente në vështirësi të tilla, sikur fjala të shprehte ndonjë nocion nga astronomia e kohës së Muhammedita.s. Domethënë, në Kur'an ka ekzistuar një nocion i ri i cili do të kuptohej shekuj më vonë. 

1.PËR HËNËN

Në kohën tonë është shumë i përhapur mendimi se ky satelit i Tokës sillet rreth saj me përsëritje periodike prej 29 ditësh63. Por duhet korrigjuar vija rrethore absolute e orbitë, sepse astronomia bashkëkohore ia lejon një lëvizje të konsiderueshme boshtit, kështu që largësia Tokë - Hënë, e vlerësuar në largësinë 384.000 km, është largësi mesatare.

Më sipër pamë si e ka theksuar Kur'ani dobinë e vëzhgimit të lëvizjeve të Hënës për matjen e kohës. 

"Ai e bëri Diellin shndritës, e hënën dritë dhe asaj (hënës) ia caktoi fazat, që ta dini numrin e viteve dhe llogarinë. Allahu nuk krijoi këtë për tjetër, pos me qëllim të caktuar. Ai ia sqaron argumentet një populli që kupton". (S10-A5, e citur në fillim të këtij kapitulli).

Kjo llogaritje është kritikuar shpesh si arkaike, jopraktike dhe joshkencore në krahasim me sistemin tonë të mbështetur në rrotullimin e Tokës rreth Diellit, i cili në kohën tonë shprehet në kalendarin julian.

Kjo kritikë çon në dy vërejtje:

a) Kur'ani para 14 shekujsh i është drejtuar banorëve të Gadishullit arabik, të cilët e kanë aplikuar njësimin hënor të kohës. Ka qenë e udhës që t'u flitet në vetmen gjuhë të cilën kanë mundur ta kuptojnë dhe të mos u shkaktohet pështjellim në zakonet e tyre, të marrjes së shenjave hapsinore dhe kohore për orientim, të cilët edhe ishin mjaft efikas. Dihet se banorët e shkretëtirës kanë qenë të mësuar me vëzhgimin e qiellit, me orientimin me anë të yjeve dhe me llogaritjen e kohës sipas fazave të Hënës, të cilat kanë qenë mjetet më të thjeshta dhe më të sigurta. 

b) Nëse lihen anash specialistët për këto çështje, në përgjithësi injorohet përputhja e shkëlqyeshme ndërmjet kalendarit julian dhe atij hënor: 235 muaj hënor përputhen saktësisht me 19 vjet julian prej 365 ditësh e një çerek; gjatësia e viteve tona prej 365 ditë nuk është e përkryer, pasi kjo kërkon korrigjim në çdo katër vjet (vitet e brishta). Me kalendarin hënor, fenomene të njëjta përsëriten në çdo të nëntëmbëdhjetin vit të vitit julian: ky është cikli i Metonit, astronomit grek, i cili në shek. V p.e.s. zbuloi përputhshmërinë e saktë të kohës diellore dhe hënore. 

2. SA I PËRKET DIELLIT

Ekzisitmi i orbitës kuptohet vështirë për arsye se jemi mësuar të konsiderojmë se sistemi ynë diellor është i organizuar rreth tij. Që të kuptohet ajeti Kur'anor duhet të vëzhgohet pozita e Diellit në Galaktikën tonë dhe, mbi bazë të kësaj, t'i referohemi pikëpamjeve të shkencës bashkëkohore.

Galaktika jonë përmban një numër të madh yjesh të shpërndarë nëpër një disk, i cili është më i dendur në qendër sesa në periferi. Aty Dielli është në një pozitë të larguar nga qendra e diskut. Meqë Galaktika rrotullohet rreth vetes me qendrën e vet si bosht, del se Dielli rrotullohet rreth të njëjtës qendër në orbitë rrethore. Astronomia bashkëkohore i ka përllogaritur elementet e saj. Shaplei në vitin 1917 e ka përllogaritur se Dielli është larg qëndrës së Galaktikës 10 kiloparsek64 që i përgjigjet përafërsisht largësisë prej 300.000.000.000.000.000 km. Që të bëjnë një rrotullim rreth vetes Galaktika dhe Dielli duhet të kalojnë një periudhë përafërsisht prej 250 milion vjetësh në këtë rrotullim Dielli lëviz me një shpejtësi prej afër 250 km/sek.

I tillë ëhtë rrotullimi orbital i Diellit të cilin e shpalli Kur'ani para 14 shekujsh, ekzistimin dhe koordinatat e të cilit i ka vërtetuar astronomia bashkëkohore. 

 

ALUZIONI NË LËVIZJEN E HËNËS DHE TË DIELLIT NË GJITHËSI ME LËVIZJE VETJAKE

 

Ky nocion nuk paraqitet në përkthimet e Kur'anit nga njerëzit e shkolluar të letërsisë, të cilët, duke mos e njohur astronominë, fjalën arabe e cila shpreh këtë lëvizje e kanë përkthyer me një nga kuptimet e fjalës "notoj", e kështu është rasti edhe me përkthimet në frëngjisht, në anglisht, në përkthimet e njohura të Jusuf Aliut65.

Fjala arabe e cila bën aluzion në transferimin me lëvizje vetjake është fjala sahaba (jasbahuna në tekstin e dy ajeteve). Të gjitha kuptimet e foljes implikojnë lëvizjen e ndërlidhur me lëvizjen vetjake të trupit i cili lëviz. Kjo është "notoj" nëse lëvizja bëhet në ujë, kurse lëvizja me anë të këmbëve të veta është tokësore. Mezi mund të jepet ideja mbi lëvizjen në Gjithësi që e implikon kjo fjalë, pëveç duke perdorur kuptimin fillestar. 

- Hëna ë bën rrotullimin e vet rreth vetes për aq kohë sa e kryen lëvizjen rreth Tokës ose përafërsisht për 29,5 ditë, prandaj gjithnjë ka të njëjtën pamje. 

- Dielli rrotullohet rreth vetes për afër 25 ditë. Ekzistojnë disa karakteristika të rrotullimit për ekuatorin dhe për polet, për të cilat nuk do të bënim fjalë këtu, por në tërësinë e tij ylli është nxitur nga një lëvizje rrotulluese. 

Domethënë, duket se në Kur'an një nuancë e foljes aludon në lëvizjet karakteristike të Diellit dhe të Hënës. Këto lëvizje të dy trupave qiellorë i kanë vërtetuar të dhënat e shkencës bashkëkohore, por nuk mund ta kuptojmë se si një njeri i shekullit VII të epokës sonë, sado i ditur të ketë qenë për kohën e tij, gjë që nuk është rasti me Muhammedin a.s. - ka mundur ta mendojë. 

Ndonjëherë këtë pikëpamje e kundërshtojnë disa shembuj të mendimtarëve të mëdhenj të lashtësisë të cilët në mënyrë të pakontestueshme i kanë shpallur disa fakte, që shkenca bashkëkohore i ka vërteturar si të sakta. Ata në njëfarë mënyre mezi kanë mundur të mbështeten në deduksionin shkencor dhe më shumë kanë ndjekur rrugën e arsyetimit filozofik. Shpesh përmendet rasti i pitagoristëve, të cilët, në shek. IV para erës sonë, e kanë mbrojtur teorinë e rrotullimit të Tokës rreth vetvetes dhe rrotullimin e planetëve rreth Diellit, teori të cilën do ta vërtetojë shkenca bashkëkohore. Kur të bëhet krahasimi me rastin e pitagoristëve, është e lehtë të hidhet hipoteza mbi Muhammedin a.s., mendimtarin gjenial, i cili vetvetiu e ka menduar atë që shkenca bashkëkohore do ta zbulonte shumë shekuj pas tij. Duke bërë këtë, harrohet thjesht të përmendet forma të tjera të kontributit intelektual të këtyre gjenive të mendimit filozofik dhe të gabimeve ( mashtrimeve ) të mëdha me të cilat janë ngjyrosur veprat e tyre. Kështu nuk duhet harruar se pitagoristët gjithashtu kanë mbrojtur teorinë e mos lëvizjes së Diellit në Gjithësi, që e kanë bërë qëndër të Botës, duke e menduar përqëndrimin e Gjithësisë vetëm rreth tij. Zakonisht te këta filozofë të mëdhenj të lashtësisë hasim në përzierje të ideve të sakta dhe të gabuara mbi Gjithësinë. Shkëliqimin që u japin veprave të njeriut për pikëpamjet përparimtare që i përmbajnë ato, nuk duhet të na bëjnë të harrojmë pikëpamjet e gabuara që na kanë mbetur trashëgim nga po këto vepra. Kjo është ajo që vetëm në pikëpamje shkencore ndahet nga Kur'ani, sepse shumë tema që përmenden në Kur'an janë të lidhura me njohuritë bashkëkohore, e në të nuk mund të hasim në asnjë pohim i cili do të ishte në kundërshtim me atë që e ka vërtetuar shkenca e kohës sonë. 

 

 

NDËRRIMI I DITËS DHE I NATËS 

Në epokën në të cilën është konsideruar se Toka është qëndër e Botës dhe Dielli është në lëvizje në krahasim me të, cilës krijesë njerëzore nuk do ta përmendte lëvizjen e Diellit me rastin e ndërrimit të ditës dhe të natës? Por diçka të tillë nuk shkruan në Kur'an, i cili këtë temë e trajton si më poshtë:

" ..., Ai e mbulon ditën me natën, që me të shpejtë e kërkon atë (mbulimin e dritës së ditës)..."(S7- A54)

"Për ata është argument edhe nata, prej së cilës largojmë ditën, kurse ata mbesin në terr(S36-A37)

"A nuk e di se Allahu e fut (errësirën) natën në ditë dhe e fut (dritën) në natë,..." (S31- A29)

" Ai natën ia mbështjell (vendit të) ditës dhe ditën ia mbështjell natës;..." (S39-A5)

Ajeti i parë (S7-A54) nuk ka nevojë për komentim. I dyti ( S36-A37 ) thjesht dëshiron të na ofrojë pamjen. 

Para së gjithash, ajeti i tretë (S31-A29) dhe i katërt (S39-A5).

Si duket fjala "mbështjell" është mënyra më e mirë, si në përkthimin e R. Blacher, për të përkthyer fjalën arabe kawwara. Kuptimi i hershëm i kësaj foljeje është mbështjellja spirale e turbanit rreth kokës; në të gjitha kuptimet e tjera është ruajtur kuptimi i mbështjelljes.

Por, çfarë ndodh në të vërtetë në Gjithësi? Si e kanë parë mirë astronautët amerikanë dhe që kanë fotografuar nga anijet e tyre kozmike, sidomos nga distanca shumë të largëta nga Toka, p.sh nga Hëna , Dielli pandërprerë (përveç gjatë zënies -eklipsit) e ndriçon gjysëmsferën tokësore të vendosur kundrejt tij, kurse gjysëmsfera tjetër ndodhet në errësirë. Pasi Toka rrotullohet rreth vetes, kurse ndriçimi ngel po ai, i palëvizshëm, një zonë e ndriçuar në formë gjysëmsfere rrotullohet për 24 orë rreth Tokës, kurse gjysëmsfera që ka mbetur në errësirë për të njëjtën kohë bën rrotullim të njëjtë. Ky ndërrim i pandërprerë i ditës dhe i natës është përshkruar në mënyrë të përsosur në Kur'an. Kjo në kohën tonë është e lehtë për t'u kuptuar nga njerëzit, meqë kemi njohuri mbi palëvizshmërinë (relative) të Diellit dhe mbi rrotullimin e Tokës. Ky proçes i mbështjelljes së pandërprerë, me depërtim të vazhduar të një sektori në një sektor tjetër, është shprehur në Kur'an sikur të jetë menduar në epokën e Tokës së rrumbullakët, gjë që pa dyshim nuk është rastësi. 

Krahas këtyre shqyrtimeve mbi ndërrimin e ditës dhe të natës, duhet t'i lidhim evokimet e shumësisë të lindjes dhe të perëndimit në disa nga ajetet e Kur'anit, interesi i të cilit është vetëm përshkrues, pasi këto fenomene mund të zbulohen me vëzhgimin më banal. Ato janë përmendur këtu me qëllim, në mënyrë që sa të jetë e mundur të riprodhohet në tërësi ajo që Kur'ani e përmban lidhur me atë temë. 

Këto janë, p.sh:

- në suren 70, ajeti 40, shprehja: "Pra betohem në Zotin e lindjeve dhe e të perëndimeve, se Ne kemi fuqi" ; 

- në suren 55, ajeti 17, jo: "Zotit i dy lindjeve dhe Zot i dy perëndimeve";

- në suren 43, ajeti 38, evokimi: "...Ah, të kishim qenë larg mes vete sa lindja me perëndimin;... " është pasqyrë që shpreh pafundësinë e largësisë ndërmjet dy pikave. 

Vëzhguesi i lindjes dhe i perëndimit të Diellit e di që Dielli lind në pika të ndryshme të lindjes dhe perëndon në pika të ndryshme të Perëndimit, sipas stinëve të vitit. Shenjat e shënuara në çdo horizont përcaktojnë pikat e fundme që caktojnë dy lindje dhe dy Perëndime, ndërmjet të cilave gjatë vitit vendosen mespikat. Fenomeni që është përmendur këtu mund të thuhet se është banal. Por veçanërisht meriton vëmendje ajo që ka të bëjë me tema të tjera të shqyrtuara në këtë kapitull, në të cilin përshkrimi i fenomeneve astronomike që i evokon Kur'ani është konform me pikëpamjet bashkëkohore. 

 

D. EVOLUCIONI I GJITHËSISË 

 

Duke i përkujtuar idetë bashkëkohore mbi formimin e Gjithësisë e kemi treguar evolucionin që ka ndodhur duke filluar nga mjergullnajat fillestare e deri te formimi i galaktikave, i yjeve dhe i sistemit diellor, deri në paraqitjen e planeteve që kanë rrjedhur nga Dielli në një shkallë të evolucionit të tij. Të dhënat bashkëkohore lejojnë mendimin që në sistemin diellor dhe përgjithësisht në Gjithësi evolucioni vazhdon akoma. Kur dihet kjo, atëherë si mos ta krahasojmë me disa pohime që i gjejmë në Kur'an, kur evokohen manifestimet e plotëfuqisë së Zotit? 

Në disa raste Kur'ani rikujton se: "... Ai mbizotëroi Arshin dhe nënshtroi Diellin e hënën që çdo njëri udhëton deri në një afat të caktuar;..."

Këtë fjali e gjejmë në suren 13, ajeti 2; në suren 31, ajeti 29; në suren 35, ajeti 13; në suren 39, ajeti 5.

Por, për më tepër, ideja mbi afatin e caktuar është e lidhur me idenë mbi cakun në suren 36, ajeti 38: 

" Dhe Dielli udhëton për në kufirin e vet ( në cakun përfundimtar). Ai është (udhëtim) përcaktim i Ngadhënjyesit, të Dijshmit."

 Kufiri i caktuar është përkthim i fjalës mustekarr. Nuk ka dyshim se me këtë fjalë është e lidhur ideja mbi vendin e caktuar. 

Si duket konfrontimi i këtyre i pohimeve me të dhënat që i ka vërtetuar shkenca bashkëkohore?

Kur'ani ja cakton Diellit afatin evolutiv dhe cakun. Hënës gjithashtu ia cakton afatin. Që të mund të kuptohet domethënia e mundshme e këtyre pohimeve, duhet t'i sjellim ndër mend njohuritë bashkëkohore mbi evolucionin e yjeve në përgjithësi, e të Diellit në veçanti, dhe, me anë të konkluzionit, mbi formacionet qiellore të cilat detyrimisht e ndjekin lëvizjen e tyre në Gjithësi, e të cilave u përket Hëna. 

Dielli është yll, vjetërsinë e të cilit astrofizikanët e vlerësojnë në 4,5 miliard vjet. Si për të gjitha yjet edhe për të mund të caktohet stadi evolutiv. Dielli tani është në stadin e parë, të cilin e karakterizon transformimi i atomeve të hidrogjenit në atome të heliumit: stadi i tanishëm, teorikisht, do të duhej të zgjaste edhe 5,5 miliard vjet, sipas llogaritjeve të bëra tek yjet e tipit të Diellit, stadit të parë të tanishëm, tek yjet e tipit të Diellit, ia caktojnë kohëzgjatjen e përgjithshëm prej gjithsej 10 miliard vjet. Pas këtij stadi, siç është vërejtur tek yjet e tjerë, pason stadi i dytë të cilin e karakterizon përfundimi i transformimit të hidrogjenit në helium, pasojë e të cilit janë zgjerimi i shtresave të jashtme dhe ftohja e Diellit. Në stadin e fundit drita është e zvogëluar shumë dhe densiteti i rritur shumë: kjo shihet në tipin e yjeve të cilëve u është dhënë emri i xhuxhëve të bardhë.

Nga e gjithë kjo nuk duhet mbajtur mend datat, të cilat janë interesante vetëm sa për të dhënë vlerësimin e përafërt të faktorit kohë, por vetëm atë që më së shumti del në pah: kuptimi i evolucionit. Të dhënat bashkëkohore e bëjnë të mundur parashikimin që brenda disa miliardë vitesh kushtet në sistemin diellor nuk do të jenë këto të sotmet. Si edhe për yje të tjerë, transformimet e të cilëve janë regjistruar deri në stadin e fundit, mund të parashikohet fundi edhe për Diellin.

Ajeti i dytë që është dhënë më sipër (S36 - A38) evokon se Dielli shkon drejt cakut të vet.

Astronomia bashkëkohore e ka caktuar në mënyrë të përkryer duke i dhënë edhe emrin e apeksit diellor: sistemi diellor me të vërtetë lëviz në Gjithësi drejt një pike të vendosur në yllësinë e Herkulit, në fqinjësi me yllësinë Vega (yllësia e Lirës), koordinatat e të cilit janë të përcaktuara mirë: lëvizja ka shpejtësi të caktuar prej 19 km/sek.

Të gjitha këto të dhëna nga astronomia meritojnë të paraqiten lidhur me dy ajetet e Kur'anit, të cilët, siç duket përputhen me njohuritë e sotme shkencore në mënyrë të përkryer.

 

ZGJERIMI I GJITHËSISË

 

Zgjerimi i Gjithësisë është fenomeni më madhështor që e ka zbuluar shkenca bashkëkohore. Ky sot është kuptimi i përcaktuar mirë, kurse diskutimet bëhen vetëm rreth shembullit sipas të cilit zbatohet. 

I sugjeruar nga teoria e përgjithshme e relativitetit, zgjerimi i Gjithësisë ka bazë fizike në hulumtimin e spektrit të galaktikave; lëvizja sistematike e spektrit të tyre kah pjesa e kuqe shpjegohet me largimin reciprok të galaktikave. Kështu sipërfaqja e Gjithësisë rritet vazhdimisht e ky zgjerim është më i madh, për aq sa largohet nga ne. Shpejtësitë me të cilat trupat qiellorë lëvizin në këtë zgjerim të pandërprerë mund të shkojnë nga pjesë të shpejtësisë së dritës deri në vlera më të mëdha se ajo.

A mund të krahasohet ajeti vijues nga Kur'ani (surja51, ajeti 47), në të cilën Zoti flet, me të arriturat shkencore bashkëkohore?

" Ne me forcën tonë e ngritëm qiellin dhe Ne e zgjerojmë atë."66 (S51, A47)

Qielli, përkthim i fjalës sema', a nuk është pikërisht Gjithësia jashtë Tokës, për të cilën këtu bëhet fjalë?

Atë që ne e kemi përkthyer "Ne e zgjerojmë" është pjesorja e kohës së tashme të shumësit muësiu'na të foljes auuasaa' që do të thotë: zgjerim, shtrirje, zgjerim hapsinor, kur është fjala për objektet. 

Disa përkthyes, të paaftë për ta kuptuar domethënien e fjalës së fundit, i japin kuptimin që më duket i gabuar si "Ne jemi plotë gjërësi" (R. Blachere). Autorë të tjerë ia qëllojnë domethënies por nuk kanë guximin ta thonë: Hamidullahu, në përkthimin e vet të Kur'anit, flet për zgjerimin e qiellit, të Gjithësisë, por me pikëpyetje. Ka të tillë, të cilët, duke u mbështetur në komentimet e veta të mendimeve të autorizuara shkencore, ia japin kuptimin që e kemi treguar këtu. I tillë është rasti me komentimin e Muntahabit, të cilin e boton Këshillin Suprem i Punëve Islamike në Kajro; ata pa as më të voglin dyshim e përmendin zgjerimin e Gjithësisë. 

 

E. PUSHTIMI I GJITHËSISË 

 

Nga ky pikëvështrim, tre ajetet kur'anore meritojnë ta tërheqin tërë vëmendjen. Njëri në mënyrë të qartë shpreh atë që u takon njerëzve ta realizojnë dhe çfarë do të realizojnë. Në dy ajetet e tjera, Zoti evokon çudinë që do t'u ndodhte jobesimtarëve nga Meka, sikur të mund të ngjiteshin në qiell, duke aluduar kështu në një supozim i cili nuk do të ketë pasoja për këta të fundit. 

1. Ajeti i parë ajeti 33 nga surja 55:

"O turmë e xhinve dhe e njerëzve, nëse keni mundësi të dilni përtej kufijve të qiejve të tokës, depërtoni pra, po nuk mundeni vetëm me ndonjë fuqi të fortë (por ju nuk e keni atë). (A33 nga S55) 

Përkthimi të cilin e dhamë këtu kërkon disa shpjegime plotësuese: 

a) Fjala frënge "si" shpreh kushtin e cila zbulon në mënyrë të njëjtë mundësinë, si dhe supozimin e realizueshëm dhe të parealizueshëm. Gjuha arabe është në gjendje që ta nuancojë kushtin në mënyrë tejet eksplicite. Ekziston fjala që shpreh mundësinë (ida), një tjetër që të shprehet supozimi i realizueshëm (in), dhe një e tretë që të shprehet supozimi i parealizueshëm (leë). Ajeti të cilin po e shqyrtojmë konsideron se fjala është për supozimin e realizueshëm, të shprehur me anë të in. Kur'ani domethënë evokon mundësinë materiale të realizimit konkret. Ky ndryshim gjuhësor formalisht e eleminon interpretimin e pastër mistik të cilin kanë provuar t'ia japin gabimisht këtij ajeti. 

b) Zoti iu drejtohet xhinëve dhe njerëzve e jo në thelb personave alegorik. 

c) "Depërtim i kundërt" është përkthimi i fjalës nefedhe pas të cilës vjen parafjala min,e cila, sipas fjalorit të Kazimirit, domethënë depërtim, kalim përtej dhe dalje përtej një trupi (p.sh thuhet për shigjetën e cila del në anën kundërt). Ajo domethënë evokon depërtimin e thellë dhe daljen në anën tjetër të zonave për të cilat bëhet fjalë. 

d) Fuqia (sultan) të cilën duhet ta kenë njerëzit për arritjen e këtij qëllimi duket se është fuqi e cila buron nga i Plotëfuqishmi. 

Nuk ka dyshim që ky ajet tregon mundësinë që do ta kenë njerëzit dikur për ta kryer atë që ne, në epokën tonë, ndoshta në mënyrë shumë të papërshtatshme, e quajmë pushtim të Gjithësisë. Duhet të theksojmë që teksti kur'anor nuk e vëren vetëm depërtimin nëpër zonën e qiejve, por edhe nëpër zonat e Tokës, ky është hulumtim i thellësive. 

2. Dy ajetet e tjera janë nxjerrë nga surja 15, ajeti 14dhe 15. All-llahu iu flet jobesimtarëve nga Meka, si tregon edhe kjo pjesë e sures: 

"Edhe sikur Ne t'u hapnim atyre një derë në qiell dhe të ngjiteshin vazhdimisht lart në të (e të shihnin ëngjëjt e fshehtësitë). Ata gjithqysh do të thonin: " Neve na janë ndalë sytë (të pamët). Jo, ne jemi njerëz të magjepsur." ( S15 - A 14 -15)

Kjo është shprehje e habisë para një pamje të papritur, të ndryshme nga ajo që njeriu mund ta paramendojë. 

Fjalia kushtore është futur këtu me anë të fjalës leë e cila shpreh supozimin që nuk do të realizohet kurrë për ata për të cilët bën fjalë kjo pjesë. 

Domethënë në pikëpamje të pushtimit të Gjithësisë ndodhemi në mesin e dy pjesëve të tekstit kur'anor, nga të cilat njëra bën aluzion në atë që një ditë do të realizohet në saj të fuqisë që Zoti do t'ia japë intelektit dhe aftësisë zbuluese të njeriut, kurse e dyta evokon ngjarjen të cilën nuk do ta përjetojnë jobesimtarët e Mekës, nga e cila rrjedh karakteri i kushtëzimit, i cili nuk do të realizohet... Por këtë ngjarje do ta përjetojnë të tjerët siç e supozon ajeti i parë i cituar. Ai i përshkruan reaksionet e njerëzve para pamjes së papritur e cila ndodh që t'iu shfaqet udhëtarëve të Gjithësisë: shikime të shqetësuar, përshtypje e magjepsjes... 

Mu kështu astronautët e përjetuan këtë aventurë të çuditshme në vitin 1961, me rastin e fluturimit të parë të njeriut rreth Tokës. Dihet, se kur të ndodhemi nga ana tjetër e atmosferës së Tokës, qielli nuk shihet askund me pamjen e tij të kaltër që u tregohet tokësorëve, e i cili është rezultat i fenomenit të absobimit67 të dritës së Diellit në shtresat atmosferike. Kur njeriu ndodhet në Gjithësi, në anën tjetër të atmosferës tokësore, ai sheh një qiell të zi, kurse Toka i duket e mbështjellur në një si unazë ngjyrë të kaltër, për shkak të fenomeneve të ngjashme të absorbimit të dritës në atmosferën tokësore, kurse Hëna, e cila nuk ka atmosferë, shihet me ngjyrat e veta në sfondin e errët të qiellit. Domethënë një pamje krejtësisht e re për njeriun paraqitet në Gjithësi, pamje fotografitë e të cilës janë bërë klasike për njerëzit e kohës sonë. 

Edhe këtu, kur e ballafaqojmë tekstin e Kur'anit me njohuritë bashkëkohore, si mos të impresionohemi me saktësitë për të cilat nuk mund të supozojmë se rrjedhin nga mendimi i një njeriu, i cili ka jetuar para 14 shekujsh.

 

 

V 

TOKA

Sikurse temat e trajtuar më parë, edhe ajetet kur'anore, që bëjnë fjalë për Tokën, janë të shpërndarë në tërë Librin. Libri i klasifikimeve është i rëndë: kjo që po e paraqesim është krejtësisht personale.

Për të qenë shpjegimi i qartë duket se, para së gjithash, mund të veçohet një numër i konsiderueshëm i ajeteve të cilat shpesh, duke trajtuar më shumë tema, kanë një domethënie të përgjithshme, kurse paraqesin po aq thirrje drejtuar njerëzve në mënyrë që me anë të shembujve të paraqitur të mendojnë mbi bamirësinë e Zotit.

Mund të veçojmë grupe të tjera të ajeteve që kanë të bëjnë me tema më të veçanta, siç janë:

- cikli i ujit dhe i deteve 

- relievi i Tokës

- atmosfera e Tokës

 

 

 

A. AJETET ME RËNDËSI TË PËRGJITHSHME

 

Duke dhënë argumente me të cilat njerëzit duhet të nxiten për të menduar mbi bamirësinë e Zotit ndaj atyre që i ka krijuar, këto ajete aty-këtu përmbajnë pohime që janë me interes të konfrontohen me të dhënat e shkencës bashkëkohore. Por, nga ky pikëvështrim, ajetet mund të jenë me interes edhe më të madh për shkak se nuk shprehin besime të shumëllojshme për disa fenomene natyrore, në të cilat njerëzit kanë besuar në kohën e Shpalljes së Kur'anit- besime të ndryshme, gabimet e të cilave do t'i vërtetojë më vonë njohuria shkencore. 

Këto ajete shprehin të vërteta të thjeshta, të lehta për t'u kuptuar nga ata të cilëve u është drejtuar Kur'ani, për shkaqe gjeografike, banorëve të Mekës dhe Medinës, beduinëve të Gadishullit arabik, në një anë, dhe meditime të përgjithshme, nga të cilat bota e arsimuar, në të gjitha vendet dhe në të gjitha kohët, mund të nxjerri mësim kur përpiqet të meditojë, gjë që është karakteristikë universalitetit të Kur'anit, nga ana tjetër.

Pasi asnjë klasifikim i këtyre ajeteve nuk është i dukshëm në Kur'an, ato këtu janë paraqitur sipas renditjes numerike të sureve.

"Ai (All-llahu), i cili për ju e bëri tokën shtrat (vendbanim) e qiellin kulm, e prej qiellit ju lëshojë shi me të cilin ju siguroi lloje të frutave si ushqim për ju, pra mos i përshkruani All-llahut shokë, duke qenë se ju e dini (që Ai nuk ka shokë). (S2-A22)

 " Është fakt se në krijimin e qiejve dhe të tokës, në ndërrimin e natës e të ditë, të anijes që lundron në det që u sjell dobi njerëzve, në atë shi që e lëshon All-llahu prej së larti e me te ngjall tokën pas vdekjes së saj dhe përhapë në te nga çdo lloj gjallese, në qarkullimin e erërave dhe reve të nënshtruara mes qiellit e tokës, (në të gjitha këto) për një popull që ka mend ka argumente." (S2- A164)

"E tokën e kemi shtruar dhe në të kemi vën1 kodra dhe kemi bërë që në të të mbijnë bimë të caktuara të të gjitha llojeve. Dhe Ne ju kemi krijuar juve në të jetesën (mjetet për jetesë) e edhe atyre për të cilët ju nuk jeni furnizues. (S15-A19-20)

"E nuk ka asnjë send që të mos ta ketë burimin te Ne, po Ne, nuk e japim atë ndryshe vetëm sipas një mase të caktuar (të nevojshme). (S15-A21)

këtu duhet parë një sure me kujdes se ka një ngatërrim (S20A62)

" Hani ju dhe kullotni kafshët tuaja(nga ato bimë). Vërtet , për të gjitha këto (që u përmendën) ka argumente për ata që kanë mendje të shëndoshë. (S20 - A54)

" A ështëAi që tokën e bëri vendqëndrim e nëpër të bëri të rrjedhin lumenj, dhe asaj (tokës) i bëri (male) përforcues, dhe në mes dy deteve bëri ndarje. A ka përveç All-llahut Zot tjetër? Jo, por ju shumë pak përkujtoni. (S27 - A61)

Këtu bëhet aluzion në stabilitetin e përgjithshëm të kores së Tokës. Dihet se në kohët e mugëta të Tokës, shtresa sipërfaqësore e saj ishte jostabël para ftohjes. Stabiliteti i kores së Tokës përsëri nuk është absolut, meqë eksiztojnë zona në të cilat kohë pas kohe bijnë tërmete. Sa i përket përvijimit mes dy deteve, kjo është figurë përmes të cilës tregohet mungesa e përzierjes së ujit të lumenjve me atë të deteve në sipërfaqen e grykave të mëdha, si do të shihet më poshtë. 

"Ai është që juve tokën ua bëri të përshtatshme, andaj, ecni nëpër pjesë të saj dhe shfrytëzoni begatitë e Tij, vetëm teAi është e ardhmja." (S67 - A15)

"E pastaj tokën e sheshoi." (S79 - A30)

"Dhe prej saj nxorri ujin e saj dhe kullosat e saj." (S79 - A31

"Kurse kodrat ia përforcoi" (S79 - A32)

"Si furnizim për ju dhe për kafshët tuaja." (S79 - A33)

Në shumë prej këtyre ajeteve është theksuar vlera e ujit dhe pasoja praktike e pranisë së tij në Tokë - pjelloria e Tokës. Uji, në të vërtetë, në vendet me shkretëtirë, është element numër një që e kushtëzon jetën e njeriut. Por evokimi në Kur'an e tejkalon këtë veçori gjeografike. Është theksuar karakteri i planetit të pasur me ujë, i vetëm në sistemin diellor. Pa ujë Toka do të ishte trup i vdekur si Hëna. Kur'ani ia jep vendin e parë ujit në evokimin e fenomeneve natyrore të Tokës. Cikli i ujit është përshkruar këtu me saktësi të pazakontë.

 

B. CIKLI I UJIT DHE I DETEVE 

 

Kur sot i lexojmë ajetet e Kur'anit, njëri pas tjetrit, që flasin për rolin e ujit në jetën e njerëzve, na duket se të gjithë ajetet shprehin ide krejt të qarta. Shkaku i kësaj është shumë i thjeshtë: në epokën tonë pak a shumë të gjithë e dimë në mënyrë të saktë se si kryhet qarkullimi i ujit në natyrë. 

Por kur e marrim parasysh se sa të ndryshme kanë qenë pikëpamjet e lashta për këtë çështje, vërejmë se të dhënat kur'anore nuk zbulojnë pikëpamje mitike që janë përdorur dhe në elaborimin e të cilave spekullimet filozofike kanë pasur ndikim më të madh sesa të dhënat nga vëzhgimet e bëra. Nëse njerëzit, në mënyrë empirike, kanë arritur deri te njohuri të kufizuara, por të dobishme dhe praktike, për përmirësimin e ujitjes, përkundrazi, pikëpamjet e tyre mbi qarkullimin e ujit në tërësi do të ishin të vështira për t'u kuptuar sot. Kështu do të ishte e thjeshtë për t'u marrë me mend se ujërat nëntokësore rrjedhin nga depërtimi i rreshjeve në Tokë. Por, në kohët e lashta citohet si përjashtim pikëpamja e njëfarë Vitruvit, i cili, në Romën e shekullit të parë para epokës sonë, e ka mbrojtur këtë ide. Kështu pas shumë shekujsh, të cilëve u takon edhe epoka e Shpalljes së Kur'anit, njerëzit kanë pasur pikëpamje krejt të gabuara mbi sistemin e ujrave.

Në artikullin "Hidrologjia", të botuar në Encyclopedia Universalis dy specialistë për këto probleme, G. Castany dhe B. Blavoux, kryejnë këtë hulumtim didaktik historik:

Në shekullin VII p.e.s. Talesi nga Mileti e ka mbrojtur teorinë e shtyrjes së ujit të oqeanit në brendësi të kontinentit, rënien në tokë dhe depërtimin e tij në tokë nën ndikimin e erës. Edhe Platoni e ka mbrojtur këtë ide dhe ka menduar se kthimi i ujit në oqean bëhet nëpërmjet një humnere të madhe, Tatarit. Kjo teori do të ketë ithtarët e vet të flaktë deri në shek. XVIII, para Dekartit. Aristoteli ka supozuar se avulli i ujit nga toka kondensohet në honet e thella dhe të ftohta të bjeshkëve dhe formon liqene nëntokësorë që i mbushin burimet. Atë do ta pasojë Seneka (shek. I p.e.s.) dhe do të ketë ithtarë të shumtë deri në vitin 1877, ndër të cilët vlen të përmendet O. Volger. Pikëpamja e parë e pastër mbi qarkullimin e ujit do t'i bjerë ndër mend Bernard Palissys, i cili në vitin 1580 pohon se ujrat nëntokësorë rrjedhin nga depërtimi i shiut në tokë. Këtë teori do ta vërtetojë E. Marioti dhe P. Pero në shek. XVII. 

Në pjesët e Kur'anit që po i japim në vijim nuk ka asnjë jehonë të pikëpamjeve jo të sakta që u përmendën deri tani e të cilat janë ditur në kohën e Muhammedita.s. :

" Ne, nga qielli lëshuam shiun e dobishëm dhe me të bëmë qëtë kultivohen kopshte e drithëra që korren. Dhe rritëm trungje të gjata hurmash me fruta të paluar njëri mbi tjetrin. Ushqim për njerëz, dhe me të, Ne e ngjallëm tokën e vdekur , e kështu do të jetë edhe ringjallja." (S50-A9,10,11)

" Ne e l1shuam me masë ujin nga qielli dhe atë e përqëndrojmë në tokë. Po Ne kemi mundësi edhe ta humbim atë (ujin). Dhe me anën e tij Ne mundësuam për ju kopshte hurmash e rrushi, që në to keni shumë pemë dhe hani prej tyre." (S23-A18,19)

" Ne i lëshojmë erërat mbarësuese, e nga qielli (retë) lëshojmë shi dhe atë ju japim ta pini, e ju nuk mund ta ruani atë." (S15 - A22)

Ekzistojnë dy mundësi për interpretimin e ajetit të fundit (S15 - A22). Erërat që pjalmojnë mund të konsiderohen pllenuese të bimëve me anë të bartjes së polenit, por kjo mund të lidhet edhe me shprehjen figurative e cila me analogji thekson rolin e erës, që një re, e cila nuk lëshon shi, kthehet në re që lëshon rrebesh shiu. Ky rol është theksuar shpesh, si në ajetin vijues:

" Allahu është Ai që lëshon erërat, e ato i lëkundin retë dhe Ne i derdhim ato në një vend të thatë dhe me atë ujitje e ngjallim tokën pas vdekjes së saj. Ja kështu është ringjallja."(S35-A9)

Këtu po shohim se pjesa e parë e këtij ajeti ka stil tregimtar dhe, pa kapërcim, pason një shpallje e Zotit. Modifikime të tilla të papritura në formë bisedimi janë të shpeshta në Kur'an.

" Allahu është Ai që lëshon erërat, e ato i lëkundin retë dhe Ai i shtrinë lart si të dojë i bën ato edhe të ndara në pjesë, dhe përmes tyre e sheh se si bie shi, e kur ia lëshon atë kujt të dojë prej robërve të vet, ja, ata gëzohen."(S30-A48)

"Ai është që i lëshon erërat si myzhde pranë mëshirës (shiut) së Tij e kur ato (erërat) bartin re të mëdha, Ne i sjellim mbi një tokë të vdekur dhe lëshojmë në të ujin (shiun), dhe me të (me ujin)nxjerrim të gjitha frutat. Kështu i nxjerrim (i ngjallim) të vdekurit, ashtu që të përkujtoni (fuqinë e Zotit)." (S7-A57)

" Edhe Ai është, që i lëshon erërat myzhde në prag të mëshirës sëTij (shiut) dhe Ne lëshuam prej qiellit ujë të pastër. Që me të t'i japim jetë një toke të vdekur dhe që t'u japim të pijnë atyre që i krijuam, kafshë e shumë njerëz." (S25-A48,49)

"... në atë furnizim që Allahu e lëshon prej qiellit dhe me të, pasi të ketë vdekur e ngjall tokën; dhe në qarkullimin e erërave për një popull që logjikon ka argumente." (S45-A5)

" Ai e lëshon ujin (shiun) nga qielli e sipas madhësisë së tyre rrjedhin përrocka, kurse vala bart mbi vete shkumë të fryer lart ..." (S13-A17)

Zoti e urdhëron Profetin:

" Thuaj: " Më tregoni, nëse uji juaj humbet në thellësi, kush do t'ju sjell ujë mbitokësor (burimor)."(S67-A30) 

"A nuk e sheh se Allahu lëshon ujë nga qielli dhe atë e shpërndan në tokë nëpër burime, mandej me të mbijnë bimë të llojeve dhe të ngjyrave të ndryshme, pastaj ajo thahet dhe ti e sheh atë të zverdhur dhe pastaj e bën atë pleh." (S39-A21) 

"Dhe në të Ne u kemi bërë kopshte hurmash e rrushi dhe në të u kemi dhënë burime (uji)." (S36-A34)

Rëndësia e burimeve, furnizimi i tyre me ujin e shiut dhe shpërndarja në burime është theksuar në tri ajetet e fundit. Fakti meriton që të ndalemi në të në mënyrë që të përkujtojmë pikëpamjet dominuese të mesjetës, siç janë ato të Aristotelit, sipas të cilave burimet mbushen nga liqenet nëntokësorë. Në artikullin e vet "Hidrologjia", të botuar në Encyclopedia Universalis, M. M. Rémenierés, profesor në Ecole Nationale du Génie rural, des Eaux et Forets, përshkruan etapat kryesore të hidrologjisë dhe kujton punimet madhështore të dikurshme për ujitjen, posaçërisht në Lindjen e Mesme, duke tërhequr vërejtjen se me tërë ato ka udhëhequr empirizmi, sepse idetë e atëhershme kanë dalë nga pikëpamjet e gabuara. Ai vazhdon : "Duhet të presim Rilindjen (përafërsisht ndërmjet viteve 1400 - 1600) në mënyrë që pikëpamjet e pastra filozofike tua lirojnë vendin hulumtimeve të mbështetura në observimet objektive të fenomeneve hidrologjike. Leonardo da Vinçi (1452 - 1519) kundërshton pohimet e Aristotelit. Në studimin e tij Shqyrtim i çuditshëm mbi natyrën e ujrave dhe burimeve natyrore e artificiale ("Discours admirable de la nature des eaux et fontaines tant naturalles qu'artificeilles, Paris 1570), Bernard Palissy bën interpretimin konkret të qarkullimit të ujit e sidomos furnizimin me shi". 

Do ta shohim se vërejtjen e fundit e gjejmë në ajetin 21 të sures 39, që evokon shpërndarjen e ujrave të shiut në burimet në Tokë. 

Shiu dhe breshëri janë trajtuar në ajetin 43 të sures 24: 

"A nuk e ke parë se si Allahu drejton retë, pastaj i bashkon, i bënë grumbull ato dhe atëherë e sheh shiun se si rrjedh prej tyre. Ai lëshon prej së larti, nga retë e mëdha si kodra breshër dhe me te goditë këdo, e ja largon atij që do...." 

Fragmenti tjetër meriton komentim (surja 56, ajeti 68 - 70).

" A e shihni ujin që po pini? Aju elëshoni atë prej reve, apo Ne jemi që e lëshojmë? Sikur Ne të dëshirojmë e bëjmë atë të njelmët, përse nuk falenderoni?" 

Të përmendësh faktin se Zoti ka mundur ta bëjë ujin të njelmët, i cili natyrisht nuk është i tillë, është mënyrë e të shprehurit të plotëfuqisë së Zotit. Mënyra e dytë e rikujtimit të kësaj plotfuqie është sfidë drejtuar njeriut për ta lëshuar shiun nga retë. Por derisa e para është thjesht shaka, e dyta mund të mos jetë në epokën bashkëkohore, në të cilën teknika bën të mundshëm që shiu të bjerë në mënyrë artificiale. A thua aftësia e njeriut për të prodhuar shi të madh i kundërvihet pohimit kur'anor? 

Ky nuk është rast, sepse duhet të merren parasysh kufijtë e aftësive të njeriut në këtë fushë. M. A. Facy, kryeinxhinier i meteorologjisë kombëtare, ka shkruar në artikullin "Rreshjet", në Encyclopedia Universalis: "Kurrë nuk do të mund të arrijmë të bëjmë të bjerë shi nga reja e cila nuk i ka karakteristikat e resë me shi ose nga reja e cila ende nuk e ka arritur shkallën përkatëse të evolucionit (të pjekurisë)". Njeriu, prandaj, me anë të mjeteve të përshtatshme teknike vetëm mund të shpejtojë proçesin e reshjeve pasi të jenë krijuar kushtet natyrore. Sikur të ishte ndryshe, atëherë nuk do të kishim thatësirë, por kjo nuk është arritur akoma. Të jesh zotërues i shiut dhe i kohës së mirë akoma është një ëndërr. Njeriu me dëshirën e tij nuk mund ta ndërprejë ciklin e vendosur, i cili siguron qarkullimin e ujit në natyrë, cikël i cili, sipas njohurive të hidrologjisë bashëkohore, mund të përmblidhet si vijon: 

Rrezatimi i nxehtësisë së Diellit shkakton avullimin e oqeaneve dhe të të gjitha sipërfaqeve tokësore të mbuluara ose të ngopura me ujë. Avulli i liruar në këtë mënyrë ngrihet në atmosferë dhe duke u dendësuar në të formon re. Atëherë ndërhyjnë erërat për t'i shpërndarë në largësi të ndryshme retë e krijuara në këtë mënyrë. Atëherë, ato, herë mund të zhduken duke mos dhënë shi, herë masat e tyre bashkohen me masat e reve të tjera që të krijohen dendësi më të mëdha, herë duke u ndarë për të dhënë shi në një shkallë të caktuar të evolucionit të reve. Kur shiu bie në dete (që përbëjnë 70% të sipërfaqes së Tokës), cikli mbyllet shpejt. Shiu i cili bie në tokë mund të thithet pjesërisht nga bimët dhe të marrë pjesë në rritjen e tyre; këto, me anë të frymëmarrjes, e kthejnë një pjesë të ujit në atmosferë. Pjesa tjetër e ujit të shiut pak a shumë depërton në tokë, nga e cila, nëpërmjet rrjedhave ujore, drejtohet kah oqeanet ose depërton në brendësi të tokës për t'u kthyer në rrjetin e sipërfaqes së tokës me anë të burimeve dhe të burimeve të tjera që humbin në tokë.

Nëse këto të dhëna të hidrologjisë bashkëkohore krahasohen me ato që dalin nga ajetet e shumta të Kur'anit, të cituara në këtë kapitull, do të konstatojmë ekzistimin e përputhshmërisë së konsiderueshme ndërmjet të dhënave të hidrologjisë dhe të Kur'anit.

 

DETET

 

Nëse ajetet kur'anore kanë ofruar materiale për t'i krahasuar me njohuritë bashkëkohore mbi ciklin e ujit në natyrë në përgjithësi, kur është fjala për detet nuk është kështu. Asnjë fragment i Kur'anit që ka të bëjë me këtë nuk fton për konfrontim me të arriturat shkencore në kuptim të mirëfilltë të fjalës. Por, përsëri, nuk është hiç më pak e domosdoshme të theksojmë se asnjë fragment i Kur'anit mbi detet nuk përmban udhëzime në besime, mite ose në bestytni të epokës. 

Një numër i konsiderueshëm ajetesh që bëjnë fjalë për oqeanet dhe lundrimin ofrojnë si tema për meditim shenjat e plotëfuqisë së Zotit, që burojnë nga vëzhgimi vijues.

Këto ajete janë:

" ... dhe për të mirën tuaj u vuri në shërbim anijet, të lundrojnë nëpër det me urdhrin e Tij, e në shërbimin tuaj i vuri edhe lumenjtë." (S14-A32) 

"Pastaj, Ai është që nënshtroi detin, që prej tij të hani mish të freskët, e prej tij të nxirrni stoli që i bani (i vishni), e i sheh anijet si çajnë (lundrojnë ) në të (me ushtimëe çajnë ujin në det). Ua nënshtroi që të shfrytëzoni nga begatitë e Tij dhe ashtu të falenderoni (Zotin)." (S16-A14) 

"A nuk e sheh se anijet lundrojnë në sajë të mirësisë së Allahut, e për t'ju treguar juve madhërinë e Tij..."(S31-A31) 

"Dhe të Atij janë anijet lundruese të ngritura lart si kodra në det."(S55-A24) 

"Argument për ta është dhe ajo se Ne pasardhësit e tyre (të Ademit) i bartëm në anije të mbushur përplot. Dhe ngjashëm me të, u krijuam atyre diçka që t'i hipin. E sikur të duam Ne, i përmbytim ata, e nuk ka efekt as lutja e tyre dhe as që do të shpëtonin. Përveç nga mëshira jonë ndaj tyre, dhe që të përjetojnë të mirat deri nënjë kohë të caktuar."( S36-A41-44)

Këtu është e qartë se bëhet fjalë për anijet që bartin njerëzit nëpër det, ashtu si dikur anija e barti Nuhun dhe të tjerët që ishin në të dhe ua bëri të mundur të arrijnë deri në tokë.

Nga të gjitha ajetet kur'anore që janë kushtuar vëzhgimit të deteve, mund të veçohet një fakt tjetër, sepse tregon një aspekt krejt të veçantë. Kështu tri ajete bëjnë aluzion në disa karakteristika të lumenjve të mëdhenj kur derdhen në oqean. Njihet mirë fenomeni që haset shpesh: mospërzierja direkte e ujrave të njelmët të deteve dhe të ujrave të ëmbël të lumenjve të mëdhenj. Mendohet se Kur'ani tërheq vërejtjen në rastin e grykës së Eufratit dhe të Tigrit, të cilët, me bashkimin e tyre, krijojnë si të thuash një "det" të gjatë 150 kilometra, Shat el Arab. Në fund të gjirit, ndikimi i baticave dhe zbaticave krijon fenomenin fatlum të fryrjes së ujit të ëmbël në brendi të tokës, duke siguruar ujitje të mjaftueshme. Që të kuptohet si duhet teksti i (ajeteve), duhet ditur se fjala det shpreh kuprtimin e përgjithshëm të fjalës arabe bahr, e cila do të thotë masë e madhe uji dhe përdoret si për oqean ashtu edhe për lumenj shumë të mëdhenj, si: Nili, Tigri, Eufrati.

Në vijim po i japim tri ajete që evokojnë fenomenin:

"Ai la të lirë të bashkohen dy dete, ky (njëri) i pijshëm dhe i shijshëm, e ky (tjetri) i njelmët e i idhët, e mes tyre bëri si të jetë ndonjë pendë, pritë që të mos përzihen." (S25 - A53)

" E nëse janë të njëjtë dy dete; ky i ëmbël shuan etjen dhe pirja e tij është e lehtë e ky tjetri i njelmëti djeg. E prej secilit ju hani mish të freskët, nxirrni stoli që i bani; e, i sheh anijet se si çajnë ujin për të kërkuar të mirat e Tij. Ashtu që ju të falenderoni." (S35 - A12)

"Ai i lejoi dy dete të puqen ndërmjet vete. Ndërmjet atyre të dyve është një pengues që ata të dy nuk e kapërcejnë... Prej atyre të dyve nxirren margaritarë e diamantë." (S55 - A19,20, 22)

Pos përmendjes të faktit kryesorë, këto ajete përmendin pasuritë që nxirren nga ujrat e ëmbël dhe të njelmët: peshk, stoli për rroba, margaritar dhe merxhan. Sa i përket fenomenit të mospërzierjes së ujrave të lumenjve me ato të deteve në grykë, duhet të dihet se ky nuk është specifik vetëm për Eufratin dhe Tigrin, që përmenden në tekst, por edhe për lumenjtë e tjerë të cilët nuk përmenden. Rrjedhat e ujrave me gjerësi shumë të mëdha, siç janë: Misisipi ose Jang-Ce, tregojnë të njëjtën veçori: përzierja e ujrave të tyre bëhet ndonjëherë larg në detin e hapët.

 

C. RELIEVI I TOKËS

 

Përbërja e Tokës është e ndërlikuar. Sot mund të themi se është e përbërë nga një shtresë e thellë, ku mbretërojnë temperatura tepër të larta, me një pjesë qëndrore në të cilën shkrihen shëmbinjtë dhe me një shtresë sipërfaqësore, me koren eTokës, të fortë dhe të ftohtë. Kjo shtresë është mjaft e hollë, prej disa kilometrash deri në disa dhjetra kilometra më se shumti, kurse rrezja e Tokës është pak më e madhe se 6.000 km: kjo do të thotë se korja nuk paraqet as të njëqindtën pjesë të rrezes së sferës. Në këtë cipë, nëse mund të thuhet kështu, kanë ndodhur fenomene gjeologjike. Në thelbin e tyre qëndrojnë shtresimet nga të cilat janë krijuar vargmalet; formimi i tyre në gjeologji quhet orogjeneza. Procesi ka rëndësi të madhe sepse dukurisë së relievit që do ta përbëjë një mal i përgjigjet, në thellësi, thelësira proporcionale e kores së Tokës e cila siguron bazën në shtresën e ulët.

Historia e shpërndarjes së deteve dhe tokave në sipërfaqe të rruzullit të Tokës është e re dhe akoma është shumë e paplotë edhe për periudhat më pak të vjetra dhe të njohura më mirë. Me siguri paraqitja e oqeaneve që e përbëjnë hidrosferën është e vjetër dhe përafërsisht 500 milion vjet. Nga fundi i paleozoikut kontinentet formonin një masë unike e më vonë u shpërndanë. Herën tjetër, kontinentet ose pjesët e tyre dolën mbi sipërfaqe me krijimin e maleve në zonat oqeanike (p.sh. rasti i kontinetit verioatlantik dhe një pjesë e Evropës).

Sipas ideve bashkëkohore, me tërë historinë e formimit të tokave të larta dominon paraqitja e vargmaleve. I tërë evolucioni i Tokës, nga paleozoiku deri në kvartar, klasifikohet në funksion të "fazave arogjenetike" të cilat, edhe vetë, janë të grupuara në "cikle" me emra të njëjtë, çdo formim i relievit të maleve ka reperkusionet e veta në barazpeshën ndërmjet deteve dhe kontinenteve. Kjo ka bërë që të zhduken disa pjesë të tokave të dala në sipërfaqe, për t'u paraqitur të tjerat, duke e ndryshuar shpërndarjen e sipërfaqeve kontinentale dhe oqeanike, para qindra milionë vjetësh, kështu që pjesa kontinentale sot zë vetëm 3/10 e sipërfaqes së planetit.

Kështu, në mënyrë jo të saktë dhe jo të plotë, mund të bëhen konkludime për transformimet që kanë ndodhur para qindra milion vjetësh.

Sa i përket relievit të Tokës Kur'ani përmend, pothuajse, vetëm formimin e maleve. Në të vërtetë, nga pikëvështrimi i interesit tonë, shumë pak mund të thuhet për ajetet që shprehin vetëm kujdesin e Zotit për njerëzit, në krahasim me formimin e Tokës si në ajetet që vijojnë:

"All-llahu juve ua bëri tokën të sheshtë. Që nëpër të të ecni rrugëve të gjëra." S72 - A19,20)

"Edhe tokën Ne e kemi shtruar, sa shtrues të mirë jemi." (S51 - A48)

Shtroja që është shtruar dhe shtrirë është korja ose korja e Tokës, e cila është e fortë dhe në të cilën mund të jetojmë, meqë shtresat më të thella të rruzullit të Tokës janë tepër të nxehta, të lëngshme dhe të papërshtatshme për çfarëdo lloj të jetës.

Janë shumë të rëndësishme fragmentet e Kur'anit që kanë të bëjnë me malet dhe aluzionet në stabilitetin e tyre, si pasojë e fenomenit të shtresimit. 

"...Edhe kodrat se si janë vendosur! Edhe tokën se si është shtruar!" (S88 - A19,20)

Konteksi i këtyre ajeteve i thërret jobesimtarët që të kthejnë shikimet e tyre në drejtim të disa fenomeneve natyrore, ndërmjet të cilave është toka dhe malet. Nga ky tekst gjithashtu del qartë kuptimi i rrënjëve në brendësi të Tokës, kurse në ajete vijuese këtë e saktësojnë edhe më mirë:

"A nuk e bëmë Ne tokën të përshtatëshme (për jetë). Ndërsa kodrat shtylla." (S78 - A6 -7)

Shtyllat në të cilat aludohet këtu janë ato që shërbejnë për përforcimin çadrave në tokë(autad,shumësi uatad).

Gjeologët bashkëkohorë i përshkruajnë shtresat e tokës (gjë që bën të mundshëm që relievet të kenë themel) me madhësi të ndryshme që shkon prej një kilometër në dhjetra kilometra. Ky fenomen i rrudhjes bën që korja e Tokës të jetë stabile.

Kështu nuk çuditemi fare kur në disa fragmente të Kur'anit lexojmë disa mendime mbi malet, siç janë p.sh:

"Kurse kodrat i përforcoi."(S79 - A32)

" ...e në tokë vendosi kodra të rënda që të mos luajnë vendit bashkë me ju..." (S31 - A10)

Fjalia e njëjtë përsëritet në suren 16, ajeti 15. Po kjo ide është shprehur me pak ndryshim në suren 21, ajetin31: 

"Dhe në të (tokë) Ne kemi krijuar bjeshkë të paluhatëshme që të mos i lëkundë ata..." (S21 - A31)

Këto ajete shprehin atë se mënyra e vendosjes së maleve i përshtatet stabilitetit të tyre, gjë që edhe përputhet në tërësi me të dhënat e gjeologjisë.

 

D. ATMOSFERA E TOKËS

 

Pëveç disa aspekteve që në mënyrë më të saktë bëjnë fjalë për qiellin dhe të cilat janë shqyrtuar në kapitullin paraardhës, Kur'ani përmban disa fragmente që kanë të bëjnë me fenomenet në atmosferë. Sa i përket konfrontimit të tyre me të arriturat shkencës bashkëkohore, edhe këtu, si kudo, do të vërejmë vetëm se nuk do të ketë kundërthënie me njohuritë tona shkencore lidhur me fenomenet e përmendura.

 

LARTËSIA MBIDETARE

Një mendim i përgjithshëm mbi ndenjën e shqetësimit që ndjehet në lartësinë mbidetare, e cila vjen gjithnjë duke u rritur, sa më lartë që të ngjitemi, është shprehur në ajetin 125 të sures 6:

"Atë që All-llahu dëshiron ta udhëzojë, ia zgjeron zemrën për (pranuar) Islamin. Atë që dëshiron ta lërë në humbje, zemrën etij ia bën shumë të ngushtë sikur të ngjitej në qiell. Kështu All-llahu lëshon dënimin mbi ata që nuk besojnë." (S6 - A125)

Disa kanë pohuar se kuptimi i shqetësimit të lartësisë nuk ka qenë i njohur për arabët në kohën e Muhmmedit a.s. Por duket se kjo nuk është ashtu: egzistimi i maleve të larta në Gadishullin arabik deri mbi 3.500 merta e bën pak të mundshme mosnjohjen e vështirësive të frymëmarrjes gjatë ngjitjes në lartësi. Ka komentues të tillë që me këtë kanë dashur të shohin paralajmërimin e pushtimit të Gjtihësisë, gjë që duket se duhet të hidhet poshtë në mënyrë kategorike, së paku kur është fjala për këtë fragment.

 

ELEKTRICITETI ATMOSFERIK

Elektriciteti atmosferik dhe pasojat e tij: rrufeja, breshëri janë pretekse për vërejtje vijuese:

"Ai është që ju shfaq vetëtimën trishtuese (nga ndonjë fatkeqësi), por edhe shpresëdhënëse (për shi), dhe formulon re të dendura." (S13 - A12)

"Ndëkaq, mumurima madhëron (Zotin një) me falenderimin (që i takon) e Tij, (e madhërojnë)edhe ëngjëjt nga droja ndaj Tij. E Ai dërgon rrufetë dhe me ato godet kë të dojë. Ndërsa idhujtarët polemizojnë rreth All-llahut, e Ai është ndërshues i rreptë." (S13 - A13)

"A nuk e ke parë se si All-llahu drejton retë, dhe pastaj i bashkon, i bën grumbull ato dhe atëherë e sheh shiun si rrjedh prej tyre. Ai lëshon prej së larti nga retë e mëdha si kodra breshër dhe me të goditë këdo, e ia largon atij që do. Shkëlqimi i vetëtimës së dritës së resë gati se s'të merr të parit." (S24 - A43)

Në këto dy ajete egziston shprehja e korelacionit të qartë ndërmjet formimit të reve të rënduara nga shiu ose nga breshëri dhe krijimit të rrufesë: i pari është objekt i dëshirës për shkak të bamirësisë që sjell, kurse i dyti është objekt i frikës, pasi reshja e tij i është nënshtruar vendimit të Plotëfuqishmit. Lidhja ndërmjet këtyre dy fenomeneve është në përputhje me njohuritë e sotme mbi elekricitetin atmosferik. 

HIJA

Fenomeni mbi hijen dhe lëvizjen e saj që për kohën tonë është shpjegim banal është objekt i mendimeve si më poshtë:

"A nuk po shohin ata (keqbërësit) se çdo send që e krijoi All-llahu, e sjell hijen e vet djathtas dhe majtas duke iu përulur All-llhut (duke bërë sexhde)dhe duke qenë respektues e përulës e si e mbajnë veten lart disa njerëz). (S16 - A48)

"A nuk e sheh se si Zoti yt e zgjati (andej e këndej) hijen, e sikur të kishte dashur do ta linte në një vend, pastaj Diellin e bëmë rrëfyes të saj. Pastaj Ne atë e tërheqim pak nga pak." (S25 - A45, 46)

Pëveç asaj që ka të bëjë me përuljen ndaj All-llahut të çdo sendi të krijuar, duke e përfshirë edhe hijen e sendit, dhe marrjes së sërishme nga All-llahu të çdo manifestimi të fuqisë së Tij, teksit kur'anor aludon në lidhjet e hijes me Diellin. Duhet të rikujtojmë se në kohën e Muhammedit a.s. ka egzistuar besimi se lëvizja e hijes ka qenë e kushtëzuar nga lëvizja e Diellit nga lindja në Perëndim. Kjo edhe gjeti zbatim në orën diellore për matjen e kohës ndërmjet lindjes dhe perëndimit të Diellit. Këtu Kur'ani flet për fenomenin dhe nuk përmend shpjegimin që ka dominuar në epokën e Shpalljes së tij: këtë shpjegim do ta pranonin njerëzit gjatë shumë shekujve pas epokës së Muhammedit a.s., por më në fund do të vërehej pasaktësia e tij. Kështu Kur'ani flet vetëm për rolin e Diellit si tregues i hijes. Këtu konstatojmë mungesën e çfarëdo mospajtimi dhe asaj që dihet mbi fenomenin në kohën bashkëkohore. 

 

VI.

BOTA BIMORE DHE SHTAZORE

 

Në këtë kapitull janë mbledhur shumë ajete të cilat bëjnë fjalë për prejardhjen e jetës, disa nga aspektete botës bimore dhe për tema të përgjithshme ose të veçanta që kanë të bëjnë me botën shtazore. Grupimi në një klasifikim racional i ajeteve të shpërndara nëpër tërë Librin duket i përshtatshëm për të dhënë idenë mbi tërësinë e të dhënave kur'anore lidhur me të gjitha këto çështje. 

Për temat e këtij dhe të kapitullit vijues hulumtimi i tekstit kur'anor ndonjëherë është posaçërisht delikat për shkak të disa vështirësive që janë të leksikut. Ato edhe mund të kapërcehen, por vetëm pas shqyrtimit të të dhënave shkencore që kanë të bëjnë me temën e trajtuar, posaçërisht kjo vlen për atë që lidhet me qëniet e gjalla: bimët, shtazët dhe njeriun - se konformimi me mësimet shkencore është i domosdoshëm që të gjendet kuptimi i disa dëshmive kur'anore në këto fusha.

Prandaj është e kuptueshme se shumë përkthime të këtyre fragmenteve, të cilat i kanë bërë njerëzit me kulturë, një shkencëtarë i vlerëson si të pasakta. E njëjta gjë vlen edhe për komentimet kur autorët e tyre nuk kanë dituri shkencore të nevojshme për ta kuptuar tekstin.