GAĞAN KIRMANCİYE'RE XER BO!
kilıtê kou
GAĞAND
Gağand; Kırmanciye de serê serro. Hem serê serro, hem ki namê des
u dı asma ra namê jü asmo. Na asme; asma gağandia. Hasabê newi de
asma ocak’e ke 13 roci şiye, hesabê mawa serre bena nêwe. Na asme de
her hêşti, ca be ca gağand viyarnenê ra. Rocşena gağandi na asme de
çar hêşti ki bımbarek bena, yê her cay roca xo belia. Asma Gağandi
ke amê, hirê roci gağando. Ni hirê roca de taê çi tometa. Gağand de
na kar u is nêbeno. Kami ke ni kari kêrdi benê wayırê guna.
• Hezıki nêşikine. (çıke hezıki ke sıkıti vanê “nıngê mali şikine.”)
• Awıke nêsanina wertê çeyi ro. (awıke ke rısnê wertê çeyi ro vanê
“sıt verdinode.”)
• Bıçıke nêpocina. (Bıçke ke pociye “vanê a çe de somi ênê nınganê
mali ro.”)
• Dêrjin nêgurenina. (dêrjin ke gurêne vanê “Kermi konê mali”)
• Mêrde be cinia têlewe de rakotene nêbena. (vanê “guna wa”)
• Puçiki nêvırajine (vanê “mal beno nêwes”)
Taê vanê “Gağand torê Hermenia no, yina ra mendo”. Roca sêsemey
sıfte beno, roca phasemey qedino. Hama hona ke gağand sıfte nêbiyo,
her çê robarê xo keno, çê xo keno pak, tıdarekê xo vêneno.
roca sêsemey: Khabania çeyi sodıra urzena ra, dania nana ser. Domani
pêleka derzenê, kıncanê xoê nêwia cênê pıra, çe be çê feteline,
gağandê xo wazene, vane:
“Gağandê ma bıde ma!”
Wayıra çeyi bena sa vana:
“Sıma xêr amê!
bımbarek bo,
xêr u weşiye
zaf gağanda bêvene.”
Wayıra çeyi sona bonê çeyi ra çi ana kena pêlekanê domana. Domani
benê sa, çê be çê fetelinê.
roca çarsemey: Dania benê phısqnenê gomê mali ra, taine kenê la ra,
benê erzenê çêrangê gomey, düwa kenê vanê:
“Ya xızır!
weşiye u iman bıde,
hire u bereket bıde,
rısqê ma nia bızedene,
nınga rısqê ma kemere meverde!”
Danianê bina kenê solesen , Soleseni anê danga , sole sanê
danianê wertê soleseni ro, mali axure ra verdanê ser. Sole be dania
na gağandê malio.
roca phasemey: Nêjdiye pesewe sonê yine ra awa tejiye oncenê, anê
kenê hazır ke, sewe nême de mulxıtê çeyi awa zımzımi xoro kêro. San
de bıçıka gağandi pocina.
Verasan ra kolia kenê locıne, locıne de adır kenêwe ke çhirka bınê
locıne rınd sur bo. Taê bıçıka gağandi ra ber çiyê bini pocenê.
Bıçıka gağandi:Tü-dendıka, ya ki tü-sıkıca/eskıza kenê têwerte, tenê
dıme erzenê werte, zerrê qıdıxi de rınd künê, kenê zê miri. Mir kenê
hazır, anê serê xonçıke de kenêya, zerrê bıçıke (tü u dendıka) miri
sero ağme kenê. Hirê tena darıka vırazenê, kenê werte. Dara; hezıka
ra tasanê, hendo ke wertê loqmê bıçıke de sono fekê isani hende kenê
qıçkek, kenê wertê bıçıke. Nisanê her dari baxseo, daro jü çeletıno,
daro jü derg u gıloro, daro bin kertkıno. Nisanê ni dara ebe esq u
çêfa mulxıtê çeyi piya keno cı. Zerrê çeyi de çend teni ke estê,
aqıl kenê têsere, nisana sero ênêwere, her jü dari wertê miri de caê
de kenê wertê bıçıke. Miro ke xonça sero guçê jü ra pêcênê, qatkenê,
zê cığara pisenê têra. Miro ke bi zê loğe tikaniye ser xonça sero
nanê ro, cord e dest nanê ser, phon kenê kenê bıçıke, erzenê locıne.
Saci nanê bıçıke ser, tırrami kenê serê saci. Bıçıke ke pociye
vecenê, xonça sero kenê lete, qıdê her keşi danê cı. Na phıçıke ra
loqme benê danê hawut çêa. Kami ke na bıçıka qate werde, ebe merexa
hadar vındeno, ala têy darık vecino, ya nêvecino. Darık gegane
mulğutê çeyi de, gegane loqmo ke do be çêa, yina de vecino. Gegane
jü kêşi de dı darık ki vecine. Dar ke kami de veciay benê sa, taê
hêbetê sabiayışi ra zırrçenê. Vanê ‘dar nao mıde vecia’. Eke darê
dewletino erzenê hêga, eke darê maliyo benê erzenê kozê bızêka. Darê
baqılin u bomine ki caê de paki de kenê herd.
Tarıq de piyangeo bêpere
1-Darıkê dewletine. Bıçıke werdene de fekê kami de, yaki loqmê kami
de ke vecia, a serre feqirinu dewletina yi çeyi tayle u bextê yi
kêşi dera. Bıza ke bızek da, bıza ra çıqa bızekê maykeki bi, zede
biyaina mali, rısqê hêgay semê yi kêşi dero. Nınga xo rında, rınd
niya beli beno.
2-Darıkê Xêğine/bomine. Kami de ke vecia xêğe yi çeyi o keso. Darıkê
bomine kami de ke vecia yi keşi de laqkenê, hedira xo anê, wayırê
darıki ki qarino.
3-Darıkê Baqıline. Darê baqıline kami de ke vecia, baqılê yi çeyi o
keso. Wayırê dari çef ra hüno, hüwayıs ra fekê xo nêno pêser, zaf
beno sa.
Pesewe sêwe nême de, awa zımzımi nanê ser, kenê xoro. Cani mem can
ra xo kenê pak, hem ki ro ra xo kenê pak. Hem kınc-kholê xo, hem
bonê xo, hem hurendia xo rınd kenê pak. Awa zımzıme ke kerde domana
ro maê cırê duwa kena, vana;
“Bımbarek bo!
Heq;
İzan u marifet todo,
rısqê xêri todo,
na awa zımzımi
çı dec u ducê to esto bero,
na awe
her serê serre de torê neşib bo,
omrê to derg bo!”
ênê: Serra newiye de roca newia. Na roce de çeneka azebe rê vanê:
“Roca newiya, so mıradê xo bıwaze!”azeba çeyi: Sodır lêle ra tedine
ra raver urzena ra, hebê xavi be bırosê awe cêna sona yine. Hebo ke
xode berdo, erzena çımê yiney duwa kena, vana:
“Hebo, hebo!
To;
se ke nia sona,
bena khewe,
mıradê xo cêna,
ez ki niya mıradê xo bıceri!”
Çêneke ke duwa xo kerde, bırosê xo awe ra kena pırr, cêna sona.
Raê sero bonê kami ke esto, tenê awe locına yina ro verdana dı. Awe
ke este locıne, gereko kes aê mevêno ke na awe kami esta, kes ke
bıvêno dilegê xo qebul nêbeno. Awe ke locıne ro şiye wayırê çeyi
heşinê xo, urzenêra.
khabania çeyi: Ebe sağvel locıne sana ro, kena pak. Düê locıne be
wela locıne kena pak, bena dormê çığıra ro rısnena dı, hêni kena ke
mal cıpayno, çımıkê xo khul mebê, nıngê xo mêşikiye.
mêrıkê çeyi: Sono axure rünode, sepetê zıbıli, zıbıl ra keno pırr,
beno keno hêga. No sepetê zıbıli gağandê hegayo.
xortê çeyi. Torzen cêno sono verremino lêanê yımışi. Ebe penia
torzenia dano dara yimişi ro, qirreno vano:
“Darê, darê!
cêna bıce,
nêcena ez to bırrnena.”
Çê ra vengdanê vanê:
“La lao!
Mebırne, mebırne,
a dare baqıla,
emser cêna,
zaf yımıs dana!”
Xort oncia verremino cı vano:
“Vındê re bıbırni na nêcena!”
Çê ra veng dane vane:
“Bê, bê!
A emser hêni cêna ke
lızgê xo bınê yımısa de şikine!”
Xortê çeyi ebe a hala lêanê yimişi tedine ra fetelino.
khalek/khalê gağandi/khalkek vırastene
Gağand de domanê dewe ênê peser, çe be çe feteline, gağandê xo danê
are. Taê; ênê pêser, piya çi top kenê, benê jü çe de danê are, çiyo
ke do are, piya pocene, piya wenê. Na fetelnais de jü beno Alık, jü
beno Fatıke. Alık Khalê Gağandio. Domanê bini dormê Alık u Fatıke de
gurrefendia çe be çe feteline çi top kenê.
Raver taê domani dıjdina ênê pêser. Serba layıki (Alık) kıncanê
khortkına, kıncanê çırr biyaiya, kıncanê phersbanına/polkerdaiya,
phırç ra hêrdisa derge, kulıke, arda ya ki wele, qayis sıvıke/mole,
paldım, serba zımela müye cêne. Jü ki serba çêneke (Fatıke) (Ama yi
kınca ki oncia jü lacek ceno pıra) Fıstano de derg, sala miyani,
kofıkê serê serey, puşiye, khundırêy, rês u rêştıke, derjên u dêştêk
kenê hazır. Eke bi san; jü laceki ebe kıncanê khortkına pisenê têra,
hêrdise bestnenê ri ra, zımela u buria themeznenê/zeleqnenê dev-ri
ra, têniye kenê dormê çıma ra rındek şüax kenê. Hêrdise be zımela
arda ra, ya ki wele ra kenê sıpe. Laceki kenê thonê kokımê de
hêrdise sıpêy. Kınca sero qat be qat danê pıra ke, gırs u qolınd
bıaso. Khalkêk; cara qesêy nêkeno, vengê xo vurneno; eve vengê xuyê
jili berza berz qirreno, zırçeno.
Lacekê beno vêyvıke, namê naê ki Fatıka; no kıncanê cinia têdine
cêno pıra. Êy zê cinike/hermete pisenê têra. Na vêyvıke Aliki ra hem
zaf cênca, hem ki u zaf rındeka. Lesa Fatıke Alıki ra derga. Jü
themur cıneno Alıki be Fatıka urzenê ra kay kenê. Rota de gırse Alık
cêno xo dest, parcuno de sıpe u derg phêştia Alıki ra darde
kerdaiyo, Fatıke dıme ra, domanê bini dorme de çe be çe feteline.
Waiyrê çeyi ron, toraq, goza, qaxa, terrne, arda, dano cı. Khalkêk
se ke çêver de kot zerre, qirreno, zırçeno, vengê xo keno berz; vano
"qiii!". Kamo ke çê dero, têde urzenê ra. Pil u qıc têde ebe merax
Alık be Fatıke ro sêrkenê. Khalkêk ver kay keno, vêyvıka xo ki êy
dıma xo tadana. Hama a ki eve rındekênia xo, xorta qurde kena, çım
sıknena cı, hama qê vengê xo nêvezena. Gegane xorti dest ke erzenê
cı, ya ki wazenê bıremnê; khalkêk hadar vındeno, qarino rota ke dest
de nata-bota sano ra, domani dorme de vozdanê. Hêni qirreno ke vengê
yira mılet pêyser remeno, gegane palasqa, ya ki ebe sıvıka deşti
dano domana ro! Xo ke nata-bota çarneno, kam ke nêjdi dêro, ebe
qayısa dano pıro. Yanê veng fino qayısi, keno rep u terpiye, xof
dano dormê xo. Domana tersneno. Gegane Fatıke bena vindi, domani
remnenê. Gegane Fatıke bexo xo pê mılêti de darena we. A taw Alık
beno adıro sur, hêrs beno, qarino. Hên hêrs beno ke, hêrsê xora
balmiş beno, gıneno herd ro, se ke Fatıke amê sona sero bena çewt,
mij verdana lew u pırnıka, Alık êno xo. Vêyvıke ke amê ser, fekê
xode de düwa mılmılnena, bervena-zukena, hata ke Alık ame xo. Awe
dana Alıki, yi veznena xoser. Vırandi besnenê jübin ra lêw nanê
jübin ra, rêyna jübin de piya benê sa, kay-kelebut kenê. Zerê kay de
Fatıke gegane eve dêrji be dêştêkia kıncanê Alıki pherspan kena.
Çêkerine kena, puçık vırazena, gegane ki rêştıke rêsena.
Peyniye de, eke çê be çê feteliay; çıqa çi ke doare; anê dewe de kam
ke zaf feqiro, çê yine de pocenê wenê. Thaba ke verra mend danê yi
feqıri.
Hazırlayan: Cemal TAŞ
