De
slag om Monte Cassino
De Amerikanen waren niet overtuigd met al deze argumentaten, ze weerlegden alles met het woord verspilling. Jammer voor hen lieten ze het toch toe. De verovering
van Italië De Amerikanen landden
9 uur na de overgave bij de havenstad Salerno. Generaal Clark van het
5de Amerikaanse leger** had voor de landing de stad niet gebombardeerd.
Hij hoopte duidelijk op het verrassingseffect van zijn landing en de choas
na de wapenstilstand. Het leek dat hij in zijn opzet was geslaagd want
pas na 2 dagen maakte hij contact met de voorwacht van het 10de leger
onder Heinrich von Vietinghoff. Met 5 Duitse divisies,
de 29ste pantsergrenadiersdivisie op kop stootte hij door hun verdediging.
De geallieerden werden verdreven maar met de hulp van het scheepsgeschut
wer de aanval tot stilstand 5 km gebracht van het strand. Er volgden hierna
nog verschillende aanvallen maar zonder veel succes. Op 16 september trokken
de Duitsers zich terug door een gebrek aan brandstof. Op 27 september veroverden
Clark' zijn troepen Fogia en het vliegveld in de buurt. Napels werd 4
dagen later veroverd, Clark schonk als grote overwinnaar de stad aan zijn
vrouw. Zoveel grootheid moest Clark niet aan de dag leggen, de stad was
een ruïne waar vrouwen en meisjes zich prostitueerden voor een beetje
eten om hun gezin in leven te houden. Ondertussen op 27 november kwamen de 3 grote leiders(Churchill, Roosevelt en Stalin) samen in Teheran. Natuurlijk hoe kan het ook anders wordt bij deze conferentie ook goed ruzie gemaakt over het doorzetten van de Italiaanse campagne want het hoofddoel, het uitschakelen van Italië was bereikt. Churchill wou de campagne volhouden tot ze Rome hadden veroverd. Roosevelt voelde zich bedrogen maar liet toch begaan. De 10 km naar
Cassino Ten Noorden van Cassino
lag het Franse Expeditie korps samen met de 34ste Amerikaanse div en de
45ste Amerikaanse div. Het Franse korps bestond uit 20 000 Corsicanen,
176 000 Fransen en 230 000 Marokkanen, Tunesiërs en Algerijnen. Ten noorden van Monte Cassino lanceerden de 2 Amerikaanse divisies een offensief om Atina te veroveren. Maar na 2 weken van bittere gevechten en zware verliezen waren ze bijna nog geen meter vooruitgekomen. Op 16 december werd het 34ste afgelost door de 2de Marokkaanse div die al na haar eerste echt gevecht een doorbraak forceerde. Ze rukten zo'n 10 km op maar werden op 21 december tot staan gebracht. De Fransen begonnen respect te krijgen van hun bondgenoten. Clark durfde daarom ook de andere Amerikaanse divisie aflossen door de 3de Algerijnse div. Op 11 januari viel
Juin, bevelhebber van het korps met beide divisies de vijandelijke stellingen
aan. Het 7de RTA(Régiment de tirailleurs algériens) had
de moeilijkste opdracht, Monte Casale veroveren. Waar de Amerikanen zeker
zouden worden afgeslacht daar stootten de Fransen door. De berg werd met
bovenmenselijke moed, ongekende dapperheid en leiderschap veroverd. De
hele Franse aanval stond in het teken van die 3 kenmerken. Jammer dat het korps na 5 dagen van zware gevechten werd gestopt aan de Gustavlinie. Het Franse moreel was onwaarschijnlijk hoog en dit riep om een nieuwe aanval die op 21 januari werd gelanceerd. Maar door de slechte weersomstandigheden konden ze geen doorbraak meer forceren. Juin's was woest dat hij zijn doorbraak niet kon consolideren met Amerikaanse reservetroepen want dan had hij beslist de Gustavlinie kunnen omtrekken. Hiermee zou het bloedbad rond Monte Cassino nooit hebben plaats gevonden . Het duurde zo'n 7
weken voordat de geallieerden van Napels door de Reinhardt linie de Gustavlinie
bereikten. Het was een uitputtingsslag geweest voor de soldaten van het
5de leger. Toen ze de linie eindelijk hadden bereikt stond het moreel
op een dieptepunt, er was desertie alom. Alexander moest zelfs terug de
doodstraf uitvoeren. En het ergste moest nog komen: de Gustavlinie doorbreken...
De 1ste slag(1):
oversteek van de Garigliano
Op de avond van 17
januari probeerde de 168ste brigade over te steken. In het begin verliep
deze chaotisch maar door vooral individuele heldenmoed werd de overkant
bereikt. Ze konden zelfs nog snel de Colle Salvatito veroveren voordat
het dag werd. Wel moesten ze na hun verovering 3 dagen lang tegenaanvallen
weerstaan. Daarna probeerden ze Monte Damiano te veroveren maar alle aanvallen
werden afgeslaan zelfs na 9 februari stond de brigade nog altijd op de
voet van de berg. De 5de div moest
nog zwaarder terrein doorlopen, de mijnenvelden werden bewaakt door mitrailleurnesten
uitgegraven gelegen op de hellingen van een berg. De Britten wilde een
stapje voor zijn op de vijand door de genie op 17 januari paden door de
mijnenvelden aan te laten leggen. Ze hadden deze aangeduid met witte vlaggetjes
maar als het pikdonker is en er is geen maanlicht dan zie natuurlijk niets.
Dit gebeurde tijdens de landing, de landingstroepen werden na hun hachelijke
overtocht nog eens getrakteerd op mortier-en geweervuur. De divisie leed
zware verliezen maar wist zich toch te hergroeperen. Daarna trokken de
17de en 15de brig naar Minturno waar ze de verzwakte 94ste Duitse div
moest terugdringen. Gelukkig had Kesselring deze divisie niet versterkt
met de 29ste en 90ste pantsergrenadiersdiv die in de buurt van Rome lagen
om een mogelijke amfibische landing te voorkomen. De 46ste div had ook geprobeerd de overtocht te maken maar deze verliep zodanig choatisch dat maar één companie van de 128ste brig de overkant bereikte. Bij dageraad lanceerden de Duitsers een tegenaanval maar de Britten hielden stand toch trokken ze zich later op de dag terug. Op 8 februari schakelden de meeste Britten over op een offensieve verdediging hierbij vielen ze nog aan alleen niet meer zo massaal. Het 10de legerkorps verloor in de maand januari zo'n 4000 soldaten. Nu de 46ste niet
in haar objectieven was geslaagd had de 36ste Amerikaanse div geen linkerflankdekking.
Zelfs Walker, bevelhebber van de divisie die nog aan de Marne had gevochten
gedurende WOI wees deze aanval aan als regelrechte zelfmoord toch liet
Clark hem de aanval uitvoeren. Landing bij Anzio(operatie
Shingle) Op 24 januari probeerden het 133ste en 135ste reg de rivier over te steken maar ze werden tegengehouden. 3 dagen later deed het 168ste reg de overtocht met succes. De genie had eerst een brug gebouwd en eerst tanks en daarna infanterie naar de overkant gebracht. Tegen 28 januari stonden ze aan de voet van punt 213. Voor de aanval had Clark Juin opgedragen om de operaties van de Amerikanen te steunen door zijn troepen links op te schuiven zodat ze hun flank konden dekken. Juin was hier niet gelukkig mee, hij had liever de Gustavlinie willen doorbreken langs Atina. In de plaats daarvan moest hij de Colle Belvedere veroveren, een zeer moeilijke klus. Op 25 januari waren
de Fransen aan hun aanval begonnen vooraleerst de Secco overgestoken te
hebben. Eenheden van Tunisische regiment veroverden punt 470 na twee keer
veranderd te hebben van bezetter. Ondertussen trok het Algerijnse regiment
naar Colle Belvedere, ze moesten 800m klimmen voor de top bereikten. Natuurlijk
werden ze voortdurend geplaagd door mitrailleurs, dorst, honger en vermoeidheid
maar hun beloning was ook groot. Na 8 uur van zwoegen en afzien was de
top van de Colle in hun bezit, een bovenmenselijke prestatie. Von Senger die de acties van Juin op de voet had gevolgd lanceerde enkele tegenaanvallen op de Belvedere, ze hadden de heuvel helemaal omsingeld en vielen voortdurend aan. De verdedigers hielden zo'n 5 dagen stand ondersteund door de artilleriesteun. Daarna trok Von Senger zich terug naar Piton sans Nom maar lang bleven ze daar niet, op 29 januari veroverden de Tunisiërs de top. De Fransen hadden een prachtprestatie geleverd ondanks hun bevoorradingsproblemen en het menig aantal artilleriegranaten dat ze op hun kop kregen. Ook hadden de Fransen, de flank van de Amerikanen meer terrein veroverd dan de hoofdaanval. Juin eistte daarom dat Clark zijn troepen zo snel mogelijk liet optrekken of anders zou hij de Belvedere opgeven. De Amerikaan gaf hier gehoor aan, Caïra werd op 30 januari veroverd. Ondertussen dirigeerde Von Senger 2 bataljons van de 90ste pantsergrenadiersdiv van de Garigliano naar het Cassinomassief. Het 133ste reg die
ook de Rapido was overgestoken veroverde op 1 februari de kazerne. De
volgende dag nam ze het bezit over van punt 324 en 175 terwijl een andere
eenheid langs het massief trok om de rand van de stad Cassino te bereiken.
Het 135ste reg(ook van de 34ste div) veroverde diezelfde dag Colle Maiola
en de Monte Castellone. De troepen die de Maiola hadden veroverd probeerden
punt 601 op de beruchte Slangenkopkam te veroveren maar ze kregen problemen
toen de vijand een tegenaanval lanceerde.op punt 481. De situatie werd
hersteld en op 3 februari was punt 601 en 706 in Amerikaanse handen. De
eenheden die punt 706 veroverd had probeerden het beruchte punt 593 te
veroveren maar vielen 200m van de top stil. De volgende dag lanceerden
de Duitsers een tegenaanval vanaf de Sant' Angelo die de geallieerden
van punt 706 verdrong. Op 6 februari na een hevige aanval van het 135ste
werd de heuvel weer de hunne, ze veroverden daarna direct de Sant' Angelo
maar werden door een nachtelijke tegenaanval weer verdrongen. Tijdens de campagne hadden de Amerikanen zoals de Fransen veel bevoorradingsproblemen, alles werd vervoerd door muilezels. Ook leden de meeste soldaten aan vreselijke kwalen. Een voorbeeld zijn loopgraafvoeten, door koude en vochtigheid raakten de voeten pijnlijk opgezwollen, na hard vriesweer kon men ze zelfs verliezen. Ook gangreen(weefsel dat afsterft van allerlei lichaamsdelen) en longonsteking waren dagdagelijkse kost. Op 10 februari verving
het 141ste en het 142ste reg van de 36ste div de restanten van het 135ste
reg op de Fantoomkam. De volgende dag veroverde het 141ste punt 593. Spijtig
genoeg werden ze weer door een tegenaanval verdreven die ook hen bijna
punt 601 had gekost. Het regiment had 90% van haar sterkte verloren en
bestond nu grotendeels uit koks, chauffeurs, verkenners,... Het 141ste en 142ste reg werden vervangen door Britse troepen, zij lanceerden direct een uitval(operatie Michael) om de Castellone te heroveren. Na een bittere strijd verlieten de Duitsers de top, ze hadden 150 man verloren. De volgende dag werd er een staakt-het-vuren afgekondigd om de doden te begraven. Ondanks ze de Rapido
over waren geraakt en maar 1km van de abdij, de sleutel van de Gustavlinie
waren verwijderd was de eerste slag een grote mislukking voor de geallieerden.
De tweede slag
en het bombardement op de abdij Clark's plan voor de komende aanval was de verderzetting van de campagne en een aanval van de 7de brig gevolgd door de 5de brig van de Indiase div tegen de abdij. De Nieuw-Zeelanders zou vanuit de Santo Angelo het Liridal proberen binnen te trekken. Daarna zou de 1ste Amerikaanse pantserdiv vanuit het dal de troepen bij Anzio te ontzetten. Juin en Tuker, de bevelhebber van de 4de Indiase div waren tegen, zij verkozen nog altijd een omtrekking van Monte Cassino en geen frontale aanval. Om het offensief
meer vaart te geven wou Freyberg, bevelhebber van het Nieuw-Zeelandse
korps de abdij bombarderen, Clark vond dit niet belangrijk. Geoffrey Keyes,
bevelhebber van 2de legerkorps was hier volledig tegen, hij zei zelfs
dat een bombardement de militaire waarde van het complex zou vergroten
tot de mogelijkheid om een guerrillaoorlog te voeren. Aan de andere kant
konden de geallieerden zich niet voorstellen dat de Duitsers de abdij
zouden links liggen als ze werden verdreven. Daarbij kwam op 13 februari
Maitland Wilson, de vervanger van Eisenhower met het absolute bewijs dat
de abdij werd gebruikt voor militaire doeleinden. Maar wat hij had gezien
dat weet niemand daarom werd dit na de oorlog gezien als valse argumentatie.
Het bombardement
was verschrikkelijk hevig, de eerste golf bestond uit 142 B-17's die 253
ton dropten daarna kwam er nog een golf met 47 Mitchell's en 40 Marauders
die zo'n 100 ton lieten neervallen. Maar alsof dit al genoeg was volgde
er ook nog een artilleriebeschieting. De Duitsers blij met het geschenk
van de geallieerden bezetten de ruïnes onmiddelijk. De aanval door de Indiërs op punt 593 mislukte volkomen, ze leden zware verliezen. Dit overkwam ook het Royal Sussex bataljon(4de Ind div), deze had geprobeerd punt 444 en 445 te nemen maar ze werden gestopt door een magnifieke Duitse verdediging. De aanvallers hadden meer succes gehad als ze juist na het bombardement en tegelijkertijd in de aanval waren gegaan. Ondertussen was het
14de Duitse leger bij Anzio aan de winnende hand. Op 16 februari brak
het 14de Duitse leger door de geallieerde linies maar werd daarna op het
nippertje tegengehouden door massa's artilleriegranaten en bommen. De derde slag Na het bombardement trokken het 25ste bataljon en het 19de pantserregiment(beide van de 2de Nieuw-Zeelandse div) naar Cassino en de burchtheuvel. De burchtheuvel en punt 165 werden die dag samen met het 1ste/4de Essex bat(2de Nieuw-Zeelandse div) door een plotse regenval moeizaam veroverd. 3 dagen later trokken 2 compagnieën van het Essex bataljon naar de Galgenheuvel of punt 435 die al vanaf de eerste dag werd belegerd door het 1ste/9de Gurkha's bat, de rest bleef op de burchtheuvel. Na de verovering van punt 165 trokken de 1ste/6de Rajputana Rifles bat naar punt 236. Ze moesten 3 zware aanvallen lanceren om het punt eindelijk te nemen. Het ongeluk wil dat ze later die dag weer verdreven werden. Een andere compagnie van het Rifles bataljon had ondertussen samen met eenheden van het 24ste Nieuw-Zeelandse bat punt 202 veroverd. Het 25ste en 26ste
Nieuw-Zeelandse bat die de linkerhelft van de stad zouden veroveren hadden
al na de eerste dag de SS6 bereikt. Daarna trok het 26ste samen met het
19de pantserregiment naar het station, dit bolwerk werd op 17 maart veroverd.
Aan de andere kant van het massief had de genie een weg voltooid van Caïra naar de Slangenkopkam. Op 19 maart hadden zich daar heel wat tanks en kanonnen(78ste div) verzameld. Het zag er slecht uit voor de Duitsers met deze mogelijkheden konden ze beslist afrekenen met de Gustavlinie. Maar de geallieerden lieten hun kans schieten toen ze de abdij aanvielen(na punt 593 te omtrekken) zonder genie of infanterie. De Duitsers hadden genoeg anti-tankwapens en schakelden 10 tanks uit vooraleerst de tanks zich terugtrokken. Nog een positie om
een aanval op de abdij te doen was de Galgenheuvel maar deze was toen
nog altijd niet veroverd. Op 19 maart veroverden de Duitse para's punt
165, nu zagen ze pas hun kans schoon om de burchtheuvel te heroveren.
Zo konden ze 2 vliegen in één klap slaan, de belegeraars
van de Galgenheuvel zaten gevangen en ze konden vanaf de burcht de hele
stad bestrijken met mortieren en kogels. In de nacht van 20 maart verving de 78ste div de restanten van het Essex bat op de heuvel. Ze lanceerden de volgende dag nog een aanval op punt 165 maar deze mislukte. Freyburg liet 3 dagen na de vervanging van het Essex bat ook de troepen bij de Galgenheuvel en punt 202 terugtrekken om ze dan bij het station en de burchtheuvel te stationneren. Zijn soldaten waren totaal uitgehongerd, ontmoedigd en futloos, Freyburg gaf toe dat zijn troepen uitgeput waren. Toch wilden sommige officieren, vooral bureaucraten nog een laatste aanval maar Freyburg weigerde verstandig. Op 24 maart waren alle troepen geëvacueerd. De 3de slag was voorbij
en wat had ze allemaal opgebracht? De geallieerden hadden nog altijd niet
Cassino en het massief handen. In het algemeen hadden
de para's met een vierde van een divisie 2 divisies tegengehouden. Hun
oversten waren zich bewust van deze bovenmenselijke prestatie en decoreerden
elke para die 2 weken in Cassino vocht met het ijzeren kruis. De enige
verklaring waarom de para's stand hielden was hun één voor
allen, allen voor één ingesteldheid. Daarbij voelden ze
zich niet afhankelijk van hun bevelhebber Richard Heidrich, ze ondernamen
zelf aanvallen. Dit succes had de Duitsers weer moed om de oorlog alsnog
te winnen. De vierde slag(operatie
Diadem) Om dit wel doordachte
plan zoveel mogelijk te ondersteunen liet Alexander een misleidingsplan
opmaken. Ze wilden de Duitsers wijsmaken dat ze Rome zouden proberen aanvallen
langs een amfibische landing wat ze al bij Anzio hadden geprobeerd. Het 8ste leger onder generaal Leese bestond uit
De Britten zouden de stad binnentrekken terwijl de Polen onder Wadysaw Anders de abdij moesten veroveren. Links van hen lag het 5de leger die het Garigliano bruggenhoofd zouden uitdiepen. Dit leger bestond nu uit
Met deze troepen had Alexander een numeriek overwicht van 1 op 3. Ook hadden ze zo'n 1600 kanonnen, 2000 tanks(terwijl de Dui 540) en 3000 vliegtuigen tot hun beschikking, aantallen waar de Duitsers op dit moment van de oorlog maar konden van dromen. Buiten hun overwicht konden de geallieerden ook profiteren van het verlof van Von Senger bevelhebber van het 14de pantserkorps. Ook werden de Duitse troepen al vele weken geteisterd door luchtaanvallen op hun bevoorradingskonvooien. De moeilijkste opdracht van operatie Diadem was beslist voor het 13de korps met als speerpunt de 4de Britse div. Deze moesten de Rapido oversteken waar de 36ste Amerikaanse in januari niet was in geslaagd. Om ervoor te zorgen dat deze operatie zeker niet in het honderd liep had men beslist meer gebruik te maken van de genie om toch een brug over de rivier te slaan. Op de avond van 10
mei lanceerden de geallieerden hun laatste aanval op de Gustavlinie. Ze
hadden daarvoor een ferme artilleriebarrage ontketend die dan zelf een
tegenbeschieting uitlokte. De Amerikanen raakten
de eerste dag van het offensief moeizaam vooruit. Vooral door de hevige
weerstand en de onervarenheid van het 88ste. De Marokkanen aan hun rechterkant
hadden meer succes, ze veroverden snel de Monte Faito. De Duitsers lanceerden
hierna enkele tegenaanvallen, ze konden deze ternauwernood afslaan, Juin
liet daarna de berg onmiddelijk versterken. De Tunisiërs die maar
op 12 mei moesten aanvallen werden tijdens hun aanval na één
kilometer direct gestopt door hevig anti-tankvuur. Op 11 mei trok de
3de Karpatische div naar het beruchte punt 593. Deze opmars ging natuurlijk
gepaard met enorme artilleriebarrages en tegenbeschietingen. Ze konden
op de avond van 12 mei naar zware verliezen punt 593 veroveren. Ze probeerden
hun verovering uit te buiten door het dichtgelegen punt 569 te veroveren
maar dit mislukte. De Duitsers beschoten de Polen voortdurend op hun pas
veroverde posities daarna lanceerden ze 5 tegenaanvallen voordat punt
593 weer in Duitse handen was. De 10de brig mocht dan wel de Rapido met succes overgestoken te hebben, tegen 12 mei was er nog altijd geen brug voltooid die het bruggenhoofd zou kunnen verbreden. Daarom bouwde men zo snel mogelijk de Amazonebrug. Deze werd om 5 uur 's morgens onder zeer moeilijke omstandigheden geïmproviseerd te water gelaten. 83 van de 200 ingezette geniesoldaten sneuvelden maar de prestatie was geleverd, al vlug rolden de eerste tanks over de Rapido profiterend van de ochtendmist. Die dag verdreef de 12de brig de Duitsers zo'n 3 km verder. Aan haar linkerkant had de 8ste Indiase div al lang de Rapido overgestoken maar werden gestopt aan de Santo Angelo met grote verliezen. De Fransen wilden ondertussen hun succes op de Monte Faito uitbuitten naar de Monte Maio. Na een korte artilleriebarrage veroverden ze de berg, de Fransen hadden de Gustavlinie doorbroken. Het Amerikaanse 2de legerkorps die na vele pogingen nog altijd niet de Sante Maria Infante had veroverd had geluk met de Franse doorbraak. De volgende dag trokken de Duitsers zich onherroepelijk terug, ze hadden geen reserves meer om de strijd vol te houden. Dus op 14 mei werd Sante Maria Infante veroverd, de Duitsers waren al vertrokken. Om de Duitse aftocht tegen te houden gaf Leese, bevelhebber van het 8ste leger het bevel aan de 78ste div om de SS6 achter Cassino af te snijden. Deze aanval zou worden ondersteund door een Poolse aanval op de abdij en op punt 593. De aanval bij de abdij werd afgeslagen door 200 para's, de rest was verplaatst naar het Liridal. De Poolse aanval mislukte hoofdzakelijk door het munitietekort, sommige verslagen schreven zelfs dat men met stenen naar de Duitsers wierp om zich toch maar te kunnen verweren. De aanval op punt 593 kende wel succes, de impasse bij Monte Cassino was voorbij. Sant' Angelo werd ook die dag veroverd Op de avond van 17 mei was de 4de div de SS6 overgestoken terwijl de 78ste div deze aan de achterkant van Cassino had afgesloten. Op 17 mei gaf Albert Kesselring het bevel om Cassino en de abdij op te geven. de 1ste valschermjagerdiv wou eigenlijk nog langer blijven maar de meesten gaven gehoor aan dit bevel en trokken zich terug, de gewonden werden achtergelaten. De Polen trokken de volgende dag de abdij binnen. Daarna trokken de geallieerden zo snel mogelijk naar de Hitlerlinie die op 23 mei werd doorbroken door de Canadezen tussen Aquino en Pontecorvo. Nu kon Clark zich richtten op zijn begeerd doel: Rome. Het betekende veel voor hem als je de Britse eenheden onder je daarvoor een andere kant opstuurt zodat ze het omsingelde 10de Duitse leger lieten lopen. Zelfs de Fransen die verder waren doorgestoten moesten wachten van Clark. Na al deze maatregelen kon Clark niets anders hebben dan zijn zin, op 5 juni werd Rome veroverd door de 88ste div.
Velen hebben de noodzakelijkheid van deze campagne in vraag gesteld. J.F.C Fuller schrijft in zijn boek Second Worldwar "Een campagne die vanwege het gebrek aan strategisch inzicht en tactische voorstellingskracht een unieke plaats in de militaire geschiedenis inneemt." De overwinning bij
Monte Cassino was gewoon te danken aan het kwantitatief overwicht van
de geallieerden. De enige conclusie dat ik bij deze 4 verschrikkelijke
slagen kan vormen is dat Churchill's zijn afleidingsmanoeuvre enorm veel
slachtoffers heeft gekost. Was dit het wel eigenlijk waard? Gemaakt door Laurens Snauwaert Met dank aan BLUMENSON, Martin,"de geallieerde landing op Sicilië", standaard uitgeverij Auteur onbekend,"Casablanca conference communiqué",'internet',(http://www.ibiblio.org/pha/policy/1943/430124a.html) Auteur onbekend,"Messina",'internet',(http://nl.wikipedia.org/wiki/Messina) Auteur onbekend,"1943:
Allied troops invade Italy",'internet',(http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/september/3 Dr. BROWNING, Robert M. Jr.,"OPERATION AVALANCHE",'internet',(http://www.uscg.mil/hq/g-cp/history/OperationAvalanche.html) Auteur onbekend,"Historical background",'internet', (http://www.iwm.org.uk/upload/package/9/ardizzone/september/10-16-septhist.htm) Auteur onbekend,"Battle of Monte Cassino",'internet',(http://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Monte_Cassino) |