• Seyfi Cengiz

• Mehmet Doğan

• Huseyin Dedesoy

• Bertal Kahraman

• Ali Kılıç

• Alishan Karsan

• Serpil Demir

• R. Bagciyan

• M.Tornêgeyali

• Seyit Olgun

• M. Hayaloğlu

• İsmail Kiliç

• Şerafettin Yurdakul

• Sengul Savas

DERSÝM’ÝN ÞECERESÝ (IX)

Auteur - yazari: SEYFÝ CENGÝZ Tarih, gün ve saat : 04. Eylül 2005 00:03:11:

BELGE NÝTELÝÐÝNDE BÝR KANIT:
KHAL MEM - KHAL FERAT TABAKASINI TEMSÝL EDEN DERSÝMLÝ ELÇÝLERÝN ÜNLÜ SASANÝ ÞAHI NUÞÝRVAN-I ADÝL ÝLE 539 YILINDA YAPTIKLARI GÖRÜÞME VE BU GÖRÜÞMEDE KENDÝ ETNÝK KÝMLÝKLERÝ KONUSUNDA SÖYLEDÝKLERÝ
Tzanlar (Dersimliler), Bizans imparatoru Justinian (527-565) zamanýna kadar baðýmsýz yaþadýlar. Ýlk kez Justinian zamanýnda ve M.S. 530 yýlý civarýndadýr ki bir askeri hareketle onlara Bizans hakimiyeti ve bunu takiben de Bizans eliyle Hiristiyanlýk dayatýldý.
Bu geliþmeler M.S. 530 yýlýndaki Bizans-Sasani savaþýnýn az öncesine rastlýyordu.
Yeri gelmiþken Tzanlar’ýn Mamakanlar olarak bilinen kolu içinde Hiristiyanlýðýn bir asýr kadar daha erken bir tarihte, yaklaþýk olarak 4. veya 5‘inci yüzyýl baþlarýnda benimsendiðini hatýrlatmak zorundayým.
Tzanica (Eski Dersim), altýn ve gümüþ madenleri bakýmýndan zengin bir ülkeydi. Bizans ile Sasaniler’in bu ülke üzerinde yürüttükleri savaþlarýn önemli bir nedeni bu madenlerdi. Ýspir ve Pasinler (Hasan Kale)‘de altýn, Gümþhane’de ise adýndan da anlaþýlacaðý gibi gümüþ madenleri vardý.
530/532-540 yýllarý arasýnda Ýspir ve Pasinler’deki altýn madenleri Sasaniler’in kontrolündeydi. Bu madenleri yönetiminin baþlarýnda Mezdek yandaþý olup Ýran’da Mezdekiliði iktidara taþýyan Sasani þahý Kava (488-496 ve 498-531)‘nýn izniyle Simon adýnda bir yerli iþletiyor, çýkarýlan madeni Sasaniler’e veriyordu.
Bizans tarihçisi Procopius, Simon’u Ýspir kalesinin sahibi “bir Ermeni“ olarak tanýtýr.
530 yýlýndaki Bizans-Sasani savaþý sýrasýnda taraf deðiþip Bizans’a yanaþan Simon, çýkarýlan madeni Sasaniler’e vermeyi reddetti. Simon’a, Procopius’un tabiriyle söylersek, “bazý Ermeni köyleri“ veren Bizans imparatoru Justinian, bu köylere karþýlýk olarak altýn madeninin bulunduðu Ýspir Kalesi’ni ondan devraldý.
Tam bu deðiþ-tokuþ sýrasýnda Partlar’ýn Kamsarakan evinden prens Ýsaac Kamsarakan da taraf deðiþerek kendi elindeki Bolum Kalesi’ni Bizans’a teslim eder. Erzurum sýnýrýndaki bu kale Kýrmanciye’nin Sasani parçasý içine düþüyordu. Sasani ordusunda kumandanlar olarak görev yapan Ýsaac’ýn iki büyük kardeþi Narses Kamsarakan ile Aratius Kamsarakan da bu ayný tarihte Kýrmanciye’nin Bizans parçasýna sýðýnýrlar.
Yukarda bahsi geçen Simon, Ýsaac, Narses ve Aratius gerçekte Khal Mem-Khal Ferat tabakasýna mensup Dersimliler’dir. Ama Dersim coðrafyasý uzun zamandýr Ermenistan’ýn bir parçasýna dönüþmüþ bulunduðu için, diðerleri gibi Procopius da onlardan “Ermeni“ diye sözetmektedir.
Bu taraf ve el deðiþme olaylarý Bizans-Sasani iliþkilerini gerginleþtirdi. Bu arada baþka geliþmeler yaþandý.
530‘larýn sonlarýna gelindiðinde Procopius‘un yine “Ermeni“ diye referans verdiði Bizans parçasýnýn halký bu kez Sasaniler’e yanaþtý. 539 yýlýnda baþýnda Vassak (Bassaces) adýnda bir Bizans vasalýnýn bulunduðu bir heyeti temsilci olarak ünlü Sasani Þahý Nuþirvan-ý Adil (531-579) ile görüþmeye yolladý. Adontz’a göre Procopius’un burada sözünü ettiði heyetin baþkaný büyük olasýlýkla 450/451 isyanýna da katýlmýþ olan Mamakan Evi’nden Vasak Mamikonian’dý. Nuþirvan-Adil, kendisinden hemen önceki Mezdekçi Sasani þahý Kava’nýn oðludur. Ona Kisra, Kisra Anuþirvan veya Kesri (Þerefname’de Nesri) dendiði de olur. Asýl adý Hüsrev’dir. Bu ad Arapça’da Kisra þekline girmiþ ve tüm Sasani þahlarý için kullanýlan kollektif bir ünvana/ada dönüþmüþtür.
Bu görüþmede heyettekilerin çoðu Sasani þahý Nuþirvan-ý Adil’e kendilerini “Arsaki“ (Part) olarak tanýtýr. Procopius onlardan “Ermeni“ diye sözetse de, besbelli ki onlarýn kendileri hakkýndaki görüþü baþkaydý.
Geçerken de olsa bir çift söz edelim: Azýcýk tarih ve etnoloji bilen Partlar’ýn Ermeni olmadýðýný bilir. Bilince de bir Bizans tarihçisinin onlardan nasýl olup da “Ermeni“ diye sözettiðini düþünür. Eðer Ermenistan sýnýrlarý dýþýndaki Partlar‘a hiç bir vakit ve hiç bir þekilde “Ermeni“ denmediðini de biliyorsa, “Ermeni“ kavramýnýn anlamý üzerinde düþünmeye baþlar.
Esas konumuza dönersek:
Bahsi geçen hayettekilerin büyük bölümü Nuþirvan-ý Adil’e Part kýrallarýyla iliþkili olduklarýný, Arsaces’in soyundan geldiklerini söylüyorlardý.
Procopius, onlarýn Nuþirvan-ý Adil’e dediklerini aynen þöyle aktarýr:
“Bizim atalarýmýzdan son kýral Arsaces idi. Kendi tahtýný gönüllü olarak Roma imparatoru Theodosius’a býraktý, ama bunu imparator Theodosius’un ailesinden sayýlmak ve vergilerden muaf tutulmak koþuluyla yaptý“.
Burada adý geçen Arsaces, Roma/Bizans Ermenistaný’nýn son kýralý Arsaces III‘tür (M.S. 387-390). Khorenatsi’nin Val-Arþak dediði Tiridates I (M.S. 53-100)‘in soyundan sayýlmaktadýr. O öldükten sonra bugünkü Dersim’in de dahil olduðu Roma/Bizans parçasý artýk Roma/Bizans valilerince yönetilmeye baþlanýr. Böylece onunla birlikte Batý Ermenistan kýrallýðý sona erer.
Bu Arsaces III’ün soyundan gelenler Partlar’ýn Kýrmanciye (Ermenistan) koluna mensup olup Arþakuniler (Arsar-unik, Arsak-uni) diye bilindiler. Onlarýn bir diðer adlarý ise Kamsarakanlar’dýr. Kýrmanciye‘nin Roma parçasýnýn tarihinde ve Roma imparatorluðunun kendisinde Arap istilasýna kadar önde gelen bir rol oynayan bu ev, Dersim geleneðinin Khal Ferat oðullarýdýr. Bizans’ýn Heraclianlar imparator evi (610-771) Arþakuniler’le iliþkilidir. Akilisene Mamakanlarý ve Ýspir Bagratlarý Arsak III’e tabi prenslikler arasýndaydýlar. O’nun eski topraklarý modern Dersim’i de içeren Erzurum (Caren-itis) ile örtüþüyordu. Vergilerden muaf bu topraklar Justinian zamanýna kadar imparatorluk içinde politik ve askeri bir otonomiye sahip bir tür vasal devletti. Justinian ile birlikte ve 536 yýlýndan itibaren bu topraklarýn otonomisine fiilen son verilip bir Bizans temasýna dönüþtürüldü. Ýmparator Justinian’ýn bu yeni düzenlemesiyle otonominin yitirilmesi 538 yýlýnda Bizans’a karþý Arsaki prenslerin (Khal Feratlar’ýn) liderlik ettiði bir Dersim direniþine sebep oldu.
Tzanica’nýn baðýmsýz sektörünün iþgali ve eskiden otonom olan sektörünün bu statüsüne son verilmesi üzerine patlak veren direniþin bastýrýlmasýný takibendir ki, adý geçen heyet 539 yýlýnda Sasani þahý Nuþirvan-ý Adil ile görüþtü ve olan bitenden dolayý ona þikayetlerini aktarýp Bizans’a karþý ondan yardým istedi.
Bizans’ýn kendilerine uyguladýðý baský ve haksýzlýklardan yakýnan bu heyet, bu baskýlara örnek olarak Nuþirvan-ý Adil’e Bizans’ýn kendi komþularý “Tzaniler“in baðýmsýzlýðýna nasýl son verdiðini, onlara hangi yöntemlerle boyun eðdirdiðini anlatýr. Kendilerine ve komþularý Tzaniler’e yönelik bu Bizans uygulamalarýndan dolayý þikayette bulunup Sasani þahýný Bizans’a karþý savaþ açmaya ikna ederler.
Burada Tzaniler diye referans verilenler Mamakanlar diye de bilinen Dersim geleneðinin Khal Mem oðullarýdýr. M.S. 900 yýlýnda yazan Thomas Artsruni, Tzanlar’dan “Mamakanlar’ýn Chen kolu“ diye bahseder. Adontz’a göre ise doðru olan bunun tam tersidir. Yani gerçekte Mamakanlar, Chen (Çan, Sin, Çin) orijinlidir. Nitekim Mamik-Konak geleneði de bunu söylemektedir. Dersim ve Dersmliler adý Tzanlar’dan kalmadýr.
Dersim geleneðinin Khal Mem-Khal Ferat tabakasýný temsil eden bu heyetin önerisi üzerinedir ki, 539/540 yýlýnda Nuþirvan-ý Adil’in emriyle Sasani ordusu Ermenistan’ýn Bizans parçasýný iþgal eder. Sasaniler’in Dersim ve çevresinde hakimiyet kurmasý yukardan beri özetlediðimiz 530-539 yýllarý arasýndaki bu kritik dönemece, Sasani þahý Mezdekçi Kava ile onun oðlu Nuþirvan-ý Adil’in yönetim dönemlerine rastlar.
530‘lu bu yýllar Dersim’in eski halk tabakasýnýn tarihi ve kimliði bakýmýndan anahtar nitelikte verilerle doludur.