• Seyfi Cengiz

• Mehmet Doğan

• Huseyin Dedesoy

• Bertal Kahraman

• Ali Kılıç

• Alishan Karsan

• Serpil Demir

• R. Bagciyan

• M.Tornêgeyali

• Seyit Olgun

• M. Hayaloğlu

• İsmail Kiliç

• Şerafettin Yurdakul

• Sengul Savas

DERSÝM’ÝN ÞECERESÝ (XI)

Auteur - yazari: SEYFÝ CENGÝZ Tarih, gün ve saat : 06. Eylül 2005 00:15:18:

PAVLAKÝLER
Dersim antikçaðýnýn ekseninde özne olarak Khal Mem-Khal Ferat tabakasý vardýr. Bu ikilinin tarihi elbette ki ortaçaðlarda da sürer. Ek olarak Pavlakiler girer devreye. Ortaçað Dersim tarihi Pavlakiler’le baþlar, daha ilerde deðineceðim Þah Hasan-Seyit tabakasýnýn önderliði altýnda devam eder.
Arap ve Selçuklu istilalarý arasýndaki dönemin Dersim tarihinde en dikkate deðer olgu Pavlakiler’dir.
Ýran dini Zerdüþtlük içindeki iç kavgalardan üçüncü yüzyýlda Manes, beþinci yüzyýlda ise Mezdek hareketleri doðdular. Zerdüþtçü Sasani yönetimleri tarafýndan acýmasýzca bastýrýlan bu hareketlerin doktrinleri Arap/Ýslam peryodunda Ghulat adý verilen ve Ýslam içinden çýksa da Ýslam-dýþý görülen aþýrý Þii görüþlerle karýþtýlar. Eba Müslim, El Mukanna, Babek, Abdullah Qaddah, Hallacý Mansur, Hamdan Karmat, Hasan-ý Sabbah, Baba Ýshak, Fazlullah Hurufi ve Nesimi gibi ünlü kiþiliklerin mensup olduðu sektler için þu ya da bu ölçüde ilham kaynaðý oldular.
Manesçi propaganda daha doðduðu üçüncü yüzyýlda Roma imparatorluðunda korkulan bir güce dönüþmüþtü. Bu yüzyýlýn sonlarýnda Roma imparatorlarýnýn Manesçilere karþý fermanlar yayýnladýklarý bilinen bir þeydir. Bu fermanlarda Manesçiler’in ve Manesçiliðin Ýrani orijinine özellikle dikkat çekilir. Ermenistan‘da ve Bizans’ta Hiristiyanlýðýn devlet dini olarak benimsenmesi bu tarihten çok sonradýr. Bu seçimde Manesçi tehdidin büyük rolü vardý. Nitekim dördüncü yüzyýlda Ermenistan ve Bizans’ta Hiristiyanlýk devlet dini olarak benimsendiðinde Manesçi ve Mezdekçi güçlü bir muhalefetle karþýlaþtý. Manesçiliðe karþý mücadelede Hiristiyanlýktan yararlanýldý.
Böylece dördüncü yüzyýldan itibaren Roma imparatorluðunda Manesçilik ve Hiristiyanlýk karþý karþýya geldiler. Kendi çaðýnýn bazý kaynaklarý Manesçiliði Hiristiyanlýk içinde bir öðreti gibi görmekle birlikte, resmi Hiristiyanlýk onu büyük bir tehdit ve düþman olarak lanse ediyordu.
Pavlakilik, üçüncü yüzyýlda doðan Manesçi akýmýn bir devamýydý. Baþka deyiþle Manesçiliðin asýrlarca sonra Pavlakilik adý altýnda bir yeniden diriliþiydi. Onun gibi Pavlakilik de kendisini bir tür Hiristiyanlýk gibi tanýtmýþ, Ermenistan ve Bizans’ta devlet dini olarak benimsenen Hiristiyanlýðýn revize edilmiþ bu resmi versiyonuna karþý erken Hiristiyanlýðýn ilkelerine dönüþü savunmuþtur.
Az önce de iþaret ettiðimiz gibi, Arap ve Selçuk istilalarý arasýndaki dönemin Dersim tarihi bakýmýndan Pavlaki hareketi önemlidir.
Pavlakiler’in kendilerine göre bu hareketin gerçek kurucusu Mamekiyeli Constantine (Constantine Mananalý) idi. Yedinci yüzyýlda yaþadýðý ve sonralarý Silvanus adýný aldýðý söylenir. Manes-Mezdek hareketinin bir devamý da olsa, O’nun faaliyeti Pavlaki hareketinin gerçek baþlangýcý olarak alýnabilir.
Kendisi ve yandaþlarý Bizans tarafýndan Manes’in görüþlerini paylaþmakla, Manesçi olmakla suçlanýyor ve bu yüzden cezalandýrýlýyorlardý.
Onun faaliyeti Med istilasýndan beri Ýrani etki altýndaki Kýrmanciye, Kapadokya ve Pontus’ta yoðunlaþýr. Bizans imparatorlarý Konstans II (641-668) ve Constantine IV (668-685) dönemlerine rastlýyor bu. Baþka deyiþle Arap/Ýslam istilasý sýralarýna denk düþüyor. Karargah olarak o tarihte Pontus’a dahil Colonia (Koyulhisar, Konak, Kara Hisar) çevresini seçer. Bu bölgelerdeki eski Manesçiler onun etrafýnda toplanýr. Mananalý (Doðu Dersim) ve Divriði (Daranali, Batý Dersim) de Pavlakiler’in esas üsleri arasýndadýr. Bizans’ýn bu doðu sýnýrlarý üzerinde önemli bir güce dönüþtüler. Onlarýn Malazgirt ve çevresinde üstlenen bir kolu ise Tondrakiler diye biliniyordu. Pavlakiler, zamanla Kapadokya, Pontus, Lycaonia ve Frigya gibi bölgelerde, Bizans sürgünleri sonucunda Bizans‘ýn kendisinde ve Balkan ülkelerinde de varoldular. Pavlaki doktrinler buradan da Ýtalya ve Fransa‘ya taþýndýlar.
Resmi Hiristiyanlýðýn ve Ermenistan kilisesinin gücünü zayýflatan Arap-Ýslam istilasý sýrasýnda ve sonrasýnda genelde muhalif ve isyancý sektler, özelde Pavlakiler geliþme ortamý bulurlar. Pavlakiler‘e El-Bailikani (El-Bayalika) dedikleri kayddedilen Araplar, Mamekiyeli Silvanus’un faaliyetlerine hoþgörü gösterir, Bizans’a karþý mücadelesinde ona destek verirler.
Silvanus kendi karargahý Colonia ve çevresine yönelik bir Bizans (Yunan) kýrýmýnda öldürüldü.
Malatya ve Erzurum, Araplar ile Bizans arasýndaki en stratejik sýnýr kentleriydi. Pavlakiler bu kentlerde oldukça yoðundu. Bizans imparatoru Constantine V, 750‘lerde yaptýðý Kýrmanciye (Ermenistan) seferi sýrasýnda bu kentlerdeki Pavlakileri kitlesel halde Ýstanbul ve Trakya’ya iskan ettirdi. Sekizinci yüzyýldaki bu sürgünle birliktedir ki Pavlaki görüþler ilkin Balkanlar’a, oradan da Avrupa’nýn diðer ülkelerine taþýndýlar. Onuncu yüzyýlda özellikle Bulgaristan’da Bogomil adýnda bir rahibin öncülüðünde güçlü bir harekete dönüþtüler.
Bizans-Arap sýnýr boyunda yoðunlaþan Pavlakiler tehlikeli dinsel muhalifler olarak görüldükleri için sýk sýk Bizans tarafýndan cezalandýrýldýlar, tedip, tenkil ve tehcir operasyonlarýna maruz kaldýlar. Özellikle Theophilus (829-842) ve eþi Theodora altýnda daha önce benzeri görülmemiþ bir kýrýmdan geçirildiler. Ýmparatoriçe Theodora’nýn zamanýnda daðlarda 100 bin civarýnda Pavlaki’nin katledildiði, esirlerin kýlýçla biçildiði veya çarmýha gerildiði söylenir. Yunanlýlar’ýn birbirini izleyen bu Pavlaki kýrýmlarý sürecinde, özellikle 845-890 tarihleri arasýnda Pavlakiler bir varlýk yokluk kavgasý verdiler.
830‘lu veya 40‘lý yýllarda Carbeas liderliðinde patlak veren Pavlaki isyaný Yunan kýrýmlarýna bir tepkiydi. Bu kýrýmlar nedeniyledir ki, daha önce Bizans savunmasýnda görev yapan Pavlaki inançtan Carbeas, anti-Hiristiyan olarak tanýmladýðý Bizans yönetimini tanýmadýðýný ilan ederek beþ-bin kadar yandaþýyla birlikte ayaklandý. Ardýndan menakýblarda kendisinden Malatya’nýn Abbasi emiri veya generali olarak sýkça sözedilen Omar’a sýðýndý (845/846?).
Malatya emiri Omar, Pavlaki lider Karbeas’ý zamanýn Abbasi halifesi ile tanýþtýrýr. Aralarýnda Bizans’a karþý sýký bir ittifak oluþur. Bunu olanaklý kýlan Bizans’ýn imha siyaseti, acýmasýz Pavlaki kýrýmýydý.
Pavlakiler, bu sýralarda kendilerine ait Arguvan (Akçadað-Doðanþehir), Divriði (Tephrike) ve Amara (Emerli) kentlerinde üstlenir, bu bölgedeki daðlarý Bizans’a karþý bir intikam üssüne çevirirler. Karbeas döneminde Pavlakiler Divriði çevresindeki daðlarda, Malatya’dan Tarsus’a kadarki Bizans-Arap sýnýr koridoruyla örtüþen Avasým adýyla bilinen eyalette bir tür otonom devlete dönüþürler. Bu statülerini 830‘lardan 870‘lere kadar korurlar. Arguvan, Divriði ve Amara kentlerinin General Omar’ýn desteðiyle Karbeas tarafýndan kurulduklarý söylenir.
Bu dönemde Karbeas, hep Abbasiler‘in Malatya emiri Omar (ölm. 863/864), Tarsus (Antakya) emiri Cafer bin Dinar ve bir diðer Abbasi kumandaný olan Ali ibn Yahya (ölm. 863) ile birliktedir. Onlarla beraber Bizans üzerine seferlere katýlýr. Bizans’ýn Pavlakiler’e yönelik Samosata (Hýsn-ý Mansur) ve Divriði kuþatmasý sýrasýnda onlarýn desteðiyle imparator Michael III’ü aðýr bir yenilgiye uðratýr (859). Sonralarý adý geçen Abbasi emirleri ile birlikte Tokat (Dazmana, Dazimon), Sinop ve Samsun (Amisus)‘da Bizans’la çetin muharebeler yapar, Ankara üzerine, hatta daha batýya yürürler. General Omar, bu sefer sýrasýnda Pason adlý yerde sürpriz bir Bizans saldýrýsýnda öldürülür (Battal Gazi’nin öldürüldüðü rivayet edilen yerle kýyaslayýn). Hemen hepsi ile sözlü geleneklerde ve þecerelerde karþýlaþtýðýmýz burdaki isimlerin izleri özellikle Battal Gazi öykülerinde, Daniþmendname, Saltukname ve Veli Baba þeceresinde rahatlýkla görülebilir.
860‘larýn ortalarýndan itibaren insiyatif Bizans’a geçer.
Carbeas’tan sonraki Pavlaki lider Chrysocheirus adýnda biridir. Basil I döneminde (867-886) Abbasi kuvvetlerinin de katýldýðý bir seferde Bizans’ýn kalbine (Ýstanbul) dek girer, Efes’i iþgal eder. Böylece Pavlakiler Bizans içlerine kadar sýzarlar. Ardýndan Bizans misillemesi gelir. Divriði kuþatýlýr, Pavlaki ülkesi yakýlýp yýkýlýr. Basil I, baþkent Ýstanbul’a Pavlaki lider Chryocheir’in bedeninden ayrýlmýþ baþý ile döner (872/875).
Bu tarihten sonra Pavlaki gücü kýrýlýr. Ama direniþleri sürer. 932-962 yýllarý arasýnda Bizans’a karþý mücadeleyi bu kez Hamdaniler’le ittifak halinde yürütürler.
970‘lerin baþýnda Çemiþgezekli Bizans imparatoru John Zimisces (969-976), çok büyük bir Pavlaki nüfusu “Chalybian“ daðlarýndan (Haldiya, Tzanika, Eski Dersim) alýp Trakya’ya iskan ettirdi. Trakya’ya yerleþtirilen bu Pavlaki kolonilerinden The Alexiad adlý kitabýnda Anna Comnena da sözetmektedir. Kaynaklara göre bu sürgünün esas nedeni onlarýn Araplar’la ittifakýnýn oluþturduðu tehditti.
Ama bu sürgünler Bizans için istenen sonuçlarý üretmediði gibi, Bogomolizm adý altýnda bilinen Balkan Pavlakiliðini doðurdu. Bulgaristan, Arnavutluk, Sýrbistan, Dalmatya, Hýrvatistan, Bosna-Hersek ve çevresinde 14‘üncü yüzyýl baþýnda Pavlakilik henüz canlýydý. Sonralarý Ýslamlaþtýrýlsa da Bosna kilisesi Osmanlý hakimiyetinin baþlarýnda Pavlaki (Bogomil) bir kimliðe sahipti. Gibon, 18‘inci yüzyýl sonunda bile Trakya’da Heamus Daðý ve vadilerinde Yunan ve Türk baskýsý altýnda tutulan bir Pavlaki kolonisinden sözetmektedir.
Sonralarý Babailer’le karýþan ve onlarýn öncelleri olan Pavlakiler, Dersim’in eski halk tabakasýyla iliþkilidirler.