DERSİM’İN ŞECERESİ (VII)
Auteur - yazari: SEYFİ CENGİZ Tarih, gün ve saat : 02. Eylül 2005
15:10:14:
DERSİM GELENEĞİNİN KHAL FERATLAR’I PART KIRALI DÖRDÜNCÜ FERAT EVİNİN
KIRMANCİYE KOLUDUR
Dersim‘in Khal Mem-Khal Ferat geleneğinde Khal Mem’in kardeşi olarak
tanıtılan Khal Ferat kimdir?
Buna yanıt olarak Part kıralı Dördüncü Ferat (M.Ö. 38/37- M.Ö.2)’ın
önemli bir figür olduğunu düşünüyorum.
Benim düşüncem özetle şudur:
Genelde Partlar’a referans olan geleneğimizdeki Khal Ferat adı, daha
özelde Part kıralı Dördüncü Ferat Evi’ne referanstır. Partlar’ın
Kırmanciye kolu, özellikle Kırmanciye yöneticileri çizgisi bu evden
çıkmadır. Partlar’ın bu şubesi cedlerinden biri olan Kam-Sar’ın adıyla
Kamsarakanlar, daha sonraları ise bir diğer cedleri olan Arşak (Arşak
III)‘ın adıyla Arşakuniler (Arsarunik) diye bilindiler.
Aşağıda anlatacaklarım dikkatle okunursa bu düşüncemin dayanakları netçe
görülebilecektir.
İlkin kısaca Dördüncü Ferat’ı tanıtalım:
Part kıralı Orodes (Hyrodes)‘in 30 oğlu vardı. M.Ö. 37‘de tahtı
bunlardan birine bırakmaya karar verdiğinde, onun halefinin kendisi
olamayacağını iyi bilen büyük oğlu Ferat (Dördüncü Ferat), babası ve 29
kardeşini öldürüp tahta kendisi oturdu. Önde gelen Part soylularına ve
ailelerine de aynı şiddeti uyguladı. Part generalleri ve soylularının
bir bölümü çeşitli ülke ve kentlere sığınmak zorunda kaldılar. Bunlardan
bazısı Romalılar‘ın korumasına girdi.
Kaynaklarda Dördüncü Ferat’ın kendisinin Vonones, Rhodaspes,
Seraspadanes ve Ferates adlarında dört oğlundan sözedilir. Bunların
hepsi de Roma’ya sığınmış olabilir. En büyükleri Vonones’tir. Roma’daki
bir yazıtta Dördüncü Ferat’ın dört oğlundan Rhodasp (-es) ve Seraspadan
(-es)‘ın adları geçmektedir.
Kaynaklara göre Dördüncü Ferat’ın en az 4 veya 5 karısı vardı. Bunlardan
biri Musa (Thea Musa, Thermousa) adında bir İtalyan kadındı. M.Ö. 2
yılında bu kadın kocası Dördüncü Ferat’ı zehirleyerek öldürdü ve tahta
onun kendisinden olma oğlu Beşinci Ferat’ı oturttu.
Bu tarihten sonraki gelişmeler özetle şöyledir:
Beşinci Ferat, M.S. 4 yılında ya öldürüldü ya da sürüldü. Bu tarihten
itibaren Part tahtında ilkin Orosdes III adında biri görünür. Ama çok
geçmeden bir isyanda öldürülür.
Bunun üzerine Dördüncü Ferat’ın Roma’da bulunan en büyük oğlu Vonones,
Roma’dan getirtilip tahta oturtuldu (M.S.7/8-12). Ama onun Roma‘da
edindiği karakter sorunlara yolaçtı. Onun yerine o sırada Azerbaycan
(Medya) valiliği yapmakta olan bir diğer Arsaklı, Artabanus III, kıral
seçildi (M.S. 12-38). Artaban (-us) III, az sonra aktaracağım geleneğe
göre Vonones’in kardeşidir.
Vonones ile Artabanus arasında patlak veren iç-savaştan galip çıkan
Artaban-us oldu.
Partiya’nın kendisinde tahtı yitiren Vonones, Kırmanciye’ye sığındı ve
burada boşalmış bulunan Kırmanciye tahtına oturdu.
Dördüncü Ferat Evi’nden benim saptayabildiğim ilk Kırmanciye yöneticisi
Vonones’tir. Onun yönetimi uzun sürmez. M.S. 15 veya 16 yılında tahtı
bırakmaya mecbur edilir.
Pehleviler (Partlar)’in çeşitli kollarından sözedilir. Bunlardan biri
Karen Evi’dir. Karen-Pahlav ünvanı taşırlar. Bu ad Farsça’da Qarin,
Latince söylenişte Carenes şekline girer. Erzurum’un eski adlarından
Karin (Kalikala), sanırım bu evin adından kalmadır.
Part tahtı üzerinde Vardan (-es) ve Gotarz (-es) adlı kardeşlerin
birbiriyle savaştıkları ve imparatorluğu aralarında payetmekte oldukları
kaotik bir ortamda, Pehleviler’in Karen-Pahlav kolu bu defa da Dördüncü
Ferat’ın Roma’da bulunan torunlarından Meherdates’i getirtip Part
tahtına oturttu (M.S.47/48). Ama o, uzun yönetemedi. Çünkü iç savaşın
galibi Gew Evi’nden Gotarz II yönetimi ele geçirdi (38-51).
Burdaki bilgiden hareketle Dördüncü Ferat ve soyunun Partlar’ın Karen
Evi’yle, başka deyişle Karen-Pahlavlar koluyla ilişkisi görülebilir.
Karen-Pahlavlar‘ın Kırmanciye sektörü kendi cedlerinden Kam-Sar’ın
adıyla Kamsarakan Evi diye bilindi. Bu adla Kamsarakanlar, Kamsaryan
veya Gamsariyan gibi şekiller altında karşılaşırız. Bu aynı ev daha
sonraki kuşaklardan bir diğer cedleri olan Arsak III’ün adından dolayı
Arşakuniler (Arsarunik) diye de ünlenmiştir.
Dersim geleneğinin Khal Ferat Oğulları dedikleri benim düşünceme göre
ağırlıkla Partlar’ın (Pehleviler’in) bu kesimine mensupturlar.
M.S. 50 yılında Behistun’a kazıdığı yazıtta Gotarzes II, kendisini “Gew
(Gev) oğlu Gotarzes“ diye tanıtmaktadır. Burada okuyucunun Dersim
aşiretlerinden birinin adının da “Gew“ olduğunu hatırlaması gerekir.
Gew, Partlar döneminin ünlü İran evlerinden veya aşiretlerinden birinin
adıdır. Gew Evi’nin merkezi Hırkaniye’ydi. Bu evin adı Firdevsi’nin
Şahname’sinde de geçer. Şahname’deki Gew adının bir Part kıralı veya
önderine referans olduğu sanılıyor. Kısacası, bu ev veya aşiret de
Partlar’la ilişkilendiriliyor.
Gotarz II’nin yerine Vonones II geçti.
Ferdinand Justi, Vonones II’yi Dördüncü Ferat’ın oğullarından biri veya
bu aileden birisi olarak tanıtan bir görüşe işaret eder (Bk. Justi,
İranisches Namenbuch).
Vonones II‘den sonraki Part kıralı Vologases I (Valarş,
M.S.51/52-79/80)‘dir. Onun kardeşi Pacorus Medya (Azebaycan) kıralı,
diğer kardeşi Tiridates ise Kırmanciye kıralı idi.
Daha sonra Part tahtında sırasıyla Pacorus II (78-115/6), Artaban (us)
IV ve Osroes göründüler (Chosroes, 109/110-128/9).
M.Ö. 247‘deki isyanla başlayan Part tarihi yaklaşık 500 yıl sonra M.Ö.
224‘teki Sasani isyanıyla son buldu. Bu sırada İran’da yönetimi kaybeden
Partlar, özellikle Kırmanciye’de tutundular. Kırmanciye, Partlar’ın
Sasaniler’e karşı neredeyse tek ve en uzun süreli direniş üssü haline
geldi. Böylece Kırmanciye’de Part yönetimi birkaç asır daha devam etti.
Hemen yukarıda Dördüncü Ferat’tan sonraki Part tarihi hakkında bir özet
verdim ve bazı değerlendirmeler yaptım. Ama Part tarihinin bu kesiti
hakkında bir de geleneğin söyledikleri vardır. Eldeki bilgileri bir de
gelenekle birlikte ele alıp değerlendirmek zorunludur.
DÖRDÜNCÜ FERAT VE ÇOCUKLARINA İLİŞKİN GELENEK
Bu geleneği aktaran Ermeni tarihinin babası olarak kabul edilen Moses
Khorenatsi’dir.
Kırmanciye‘yi (Ermenistan’ı) Hiristiyanlığa çevirenler Khorenatsi’nin
aktardığı geleneğe göre Part kıralı Dördüncü Ferat (Arşavir)‘ın
halefleri, daha doğrusu O‘nun oğlu Artaşes’in ailesi/soyu olmuştur.
Khorenatsi, Part kıralı Dördüncü Ferat’tan Arşavir adıyla sözediyor.
O’nun naklettiği geleneğe göre, Dördüncü Ferat’ın, yani gelenekteki
ismiyle kıral Arşavir’in 3 oğlu, 1 kızı vardı.
Yaş sırasıyla, 1) Artaşes, 2) Karen, 3) Suren, 4) Koşm (kız çocuk).
Babaları Arşavir (Dördüncü Ferat) ölünce, bu dört kardeş arasında taht
üzerinde iç-savaş patlak verir. Tahtı Artaşes ele geçirir. Onu
tanımayarak isyan eden Suren ile Koşm, Karen’i desteklediler.
Kendisi de Part asıllı olan Edessa kıralı Abgar bu anlaşmazlığı çözmek
üzere Horasan (Belh)‘a gider. Sonuçta şu formül üzerinde uzlaşılır:
En büyük oğul Artaşes (Ardases) tahtta kalacak ve sonraki Part kıralları
da onun soyundan olacak. Artaşes soyu tükenirse taht sırası ilkin Karen
koluna, daha sonra da Suren koluna gelecektir.
Böylece Artaşes, III. Artaban ünvanıyla yönetimi eline alır (M.S.
11/12-38/40).
Varılan anlaşma gereği Artaşes’in erkek ve kız kardeşlerinin soyu
ülkenin diğer soylu evlerinden daha ayrıcalıklı bir statü olarak,
kıralın öz-soyu, başka deyişle kandan-Arsaklı anlamında “Pahlav (Bahlav)“
ünvanı/soyadı alırlar.
Böylece kıral Artaşes’in iki kardeşinden türeyen evler “Karen Pahlav“ ve
“Suren Pahlav“ olarak, bacısı Koşm’un mensup olduğu ev ise ordunun baş
kumandanı olarak atanan kocasının ünvanı ile “Asbahaped-Pahlav“ diye
bilinirler. Asbahaped-Pahlav; Sipahi-Başı, Sipeh-Salar, Leşker-Keş,
General anlamına gelmektedir.
Dolayısıyla geleneğe göre ünlü Part evleri/aşiretleri, Pehleviler’in adı
geçen üç kolundan çıkmadır; onlardan gelmedirler.
Bunun hepten doğru olması elbette düşünülemez. Ama gelenek budur.
Buraya kadarki bilgileri ve bu geleneği değerlendirirken Dersim
rivayetlerinden birinde Şah Hasan‘ın dört oğlundan sözedildiğini ve bu
dört oğuldan birinin Ferat adı taşıdığını hatırlamakta yarar vardır. Şah
Hasan’ın kardeşi gibi tanıtılan Seyit’in çocukları arasında ise Gew
adında biri sayılır. Ferat ve Gew adları Partlar’la ilişkilidir.
Şah Hasan-Seyit geleneği, Dersim’e daha geç tarihte gelenlere aittir.
Khal Mem-Khal Ferat geleneği ise Dersim’in daha eski halk tabakasıyla
ilgilidir.
Ama erken ve geç Dersimliler’in kendileri gibi, geleneklerindeki bazı
motiflerin ve adların da birbirine karıştığı düşünülmek zorundadır.
Sözgelimi gelenekteki dört rakamı, Ferat ve Gew adlarının sonraları
yanlış yere monte edilmiş olması mümkündür.
Dördüncü Ferat evine ilişkin geleneği ve tarihsel nitelikte verileri
değerlendirirken bu tür ayrıntıların da hesaba katılması gerekir.
Cevaplar:
|
