• Seyfi Cengiz

• Mehmet Doğan

• Huseyin Dedesoy

• Bertal Kahraman

• Ali Kılıç

• Alishan Karsan

• Serpil Demir

• R. Bagciyan

• M.Tornêgeyali

• Seyit Olgun

• M. Hayaloğlu

• İsmail Kiliç

• Şerafettin Yurdakul

• Sengul Savas

DERSÝM’ÝN ÞECERESÝ (X)

Auteur - yazari: SEYFÝ CENGÝZ Tarih, gün ve saat : 05. Eylül 2005 00:09:58:

DERSÝM’ÝN ÞECERESÝ (X)

SEYFÝ CENGÝZ

SASANÝLER ALTINDA DERSÝM’ÝN ESKÝ VE GEÇ HALK TABAKASI ÝLE ÝLÝÞKÝLÝ ÖÐELER VE BUNLARIN KARIÞTIÐI BAZI ÖNEMLÝ OLAYLAR
Sasaniler döneminde Dersim’in hem eski hem de geç halk tabakasý ile iliþkili etnik öðelerin karýþtýðý bir yýðýn olay vardýr. Bu olaylar sözünü ettiðimiz öðelerin hem Sasaniler’le, hem de birbirleriyle baðlantýlarýna hayli ýþýk tutmakta, bu anlamda Dersim tarihi bakýmýndan önem taþýmaktadýrlar. Aþaðýda bu olaylarýn en önemlilerinden birkaçýna kýsaca deðinmekle yetineceðim.

SASANÝLER’E KARÞI MAMAKANLAR’IN ÖNDERLÝK ETTÝÐÝ ÝKÝ ÝSYAN (VARDAN VE VAHAN ÝSYANLARI: 450/451‘DEN 482‘LERE)
Sasani þahý Yazdgerd II zamanýnda onun veziri Mir-Nerseh (Hazarbad)’in kýþkýrtmasýyla Kýrmanciye yönetimine Zerdüþtlüðe geri dönmesi için baskýlar yapýldý. Soylularýn ve din adamlarýnýn bir bölümü bu baskýlar altýnda eski dinlerine dönerken, bir diðer bölümü Hiristiyanlýkta diretti. Bazý kaynaklarýn bir “ulusal ayaklanma“ gibi gördükleri Avraryar Savaþý oldu. Ayaklanmayý din adamlarý ve prenslerden oluþan bir meclis baþlattý. Bu meclisin ve ayaklanmanýn lideri yazýlý kaynaklarda Mamakanlar adýyla bilinen Khal Mem oðullarýndan Vardan Mamakan’dý.
Ayaklanma kanlý þekilde bastýrýldý. Pek çok önde gelen kiþi esir edilip Ýran’a sürgün götürüldü. Bu tarihten sonra Kýrmanciye artýk Khal Ferat oðullarý (Partlar) tarafýndan deðil, Marzban ünvanýyla bilinen Sasani valileri tarafýndan yönetilmeye baþlandý. Avarair Muharebesi olarak da bilinen bu olay Kýrmanciye tarihinde bir dönüm noktasýna dönüþtü ve kilise tarafýndan anýlageldi.
Kýrmanciye’de Sasani hakimiyetinin bu tarihlerden sonra baþladýðý söylenebilir.
Ama Sasani þahý Peroz (459-484) zamanýnda, yaklaþýk 470‘lerde, bu kez Vardan’ýn yeðeni Vahan Mamakan’ýn önderlik ettiði bir diðer ayaklanma koptu.
Sebep aynýydý.
482‘de Kýrmanciye’yi toparlamýþ görünen Vahan’ýn direniþi, Sasani þahý Balaþ‘ý (Valgaþ, 484-488) bir uzlaþmaya zorladý.
Buna göre Hiristiyanlýk serbestçe icra edilebilecek, Kýrmanciye’deki mevcut ateþ-tapýnaklarý imha edilecek ve yenileri de yapýlmayacaktý.

KAFKASLARDA DEYLEM-GÝLAN KOLONÝLERÝ (488-579)
Kýrmanciye ve Ýran’a dönük göç ve istilalarýn önemlice bir bölümü çok eski zamanlardan beri Kafkasya üzerinden gelmiþtir. O nedenle daha Akamenler zamanýndan itibaren Kafkas geçitlerini tutmak için buralara kaleler yapýlmýþ, sýnýr muhafýzý olarak koloniler yerleþtirilmiþtir.
Bu uygulama Sasaniler zamanýnda da devam eder. Örneðin ünlü Derbend duvarýnýn Sasani þahý Þapur II (309-379) tarafýndan yapýldýðý söylenir. Mezdekçi Kava (Kavat bin Firuz, 488-531) ve onun oðlu Kisra Anuþirvan (531-579) daha esalý tedbirler alýrlar.
Minorsky’nin de iþaret ettiði gibi Sasaniler’in buraya yerleþtirdiði koloniler özellikle Deylem ve Gilan’dan getirilmiþtir. Bu askeri koloniler burada vasal beylikler tarzýnda örgütlenir. Örneðin geç dönem Þirvan þahlarý kendi orijinlerini Sasani þahý Nuþirvan-ý Adil (531-579) ve onun oðlu Hürmüz’e dayandýrýyorlardý.
Sonraki dönemlerde de bu bölgede Deylemi-Gilani varlýðý devam eder. 10‘uncu yüzyýl Deylemi yayýlmasý sýrasýnda Þirvan’da “Kasrani hanedanlýðý“ oluþur.
Kafkaslar’da Deylem ve Gilan orijinli kolonilerin daha Medler ve Akamenler, hatta Moses Khorenatsi’nin aktardýðý Ermenistan þeceresine bakýlýrsa çok daha gerilerden beri mevcut olduðunu düþünmek gerekir.
Pontus, Colchis ve Kýrmanciye’ye yapýlan Deylemi ve Gilani göçlerin önemli bir bölümü Kafkasya üzerinden gelmedir. Bu model 10‘uncu yüzyýl ve sonrasýndaki Deylemi yayýlmasý sýrasýnda da görülür.
Günümüzün Kafkas grubu halklarý arasýnda Gilani-asýllý öðeler hala ayýrtedilebilirler.

BÝZANS-SASANÝ SAVAÞLARINDA ESKÝ DERSÝMLÝLER VE DEYLEMÝLER (541-559)
Bizans tarihçileri Procopius ve Agathias Bizans-Sasani savaþlarýný ayrýntýlý olarak anlatýrlar.
Bu savaþlarýn bir bölümü, Mezdekçi ünlü Sasani þahý Kava (488-531) ile onun oðlu Nuþirvan-ý Adil (Kesri I, 531-579) zamanýnda Lazistan (eski adýyla Kolçis) ve Tzanika (Çanestan, Eski Dersim) üzerinde cereyan ederler.
Lazistan konusu ilk patlak verdiðinde Bizans imparatoru Justinian idi. 530 yýlýnda Sasaniler Lazistan’ýn eskiden Ýran’a ait olduðunu hatýrlatýp iadesini talep ettiler. Tam bu sýralarda Bizans, “Tzanik ulusu“ adýyla tanýdýðý Eski Dersimliler’in bir bölümüne de boyun eðdirmiþ ve Hiristiyanlýðý dayatmýþtý (530). Bizans-Sasani anlaþmazlýðýna neden olan konulardan biri de buydu. Tzanika, Kýrmanciye’nin Bizans ve Sasani parçalarýný ayýran sýnýr üzerinde yeralýyordu. Bizan ve Sasani devletleri arasýnda bölünmüþ haldeydi. Deðerli altýn madenlerinin bulunduðu Ýspir ve Pasinler (Hasan Kale) bu topraklardaydý. Bu madenler üzerinde iki taraf arasýnda bir rekabet vardý.
530‘da Mezdekçi Kava’nýn Sasani ordusu Tzanika’daki Ýspir, Pasinler ve çevresine (Erzurum) girdi. Burasý iki taraf arasýnda sýk sýk el deðiþen bir bölgeydi. Bu savaþ sýrasýnda Kamsarakan (Arsarunik) evinden üç kardeþ Sasani ordusundan kaçarak Bizans’a sýðýndýlar.
540/541 yýlýnda ise Kava’nýn oðlu Kesri Gürcistan üzerinden Hiristiyan Lazistan’a girdi. Bu ülkedeki Bizans-Sasani savaþý da aslolarak bu tarihte, Justinian ile Kesri dönemlerinde baþladý. Laz yönetimi iki taraf arasýnda gidip geliyor, bazen birine, bazen diðerine yanaþýyordu.
549‘da Laz kýralýnýn destek talebi üzerine Justinian’ýn Lazistan’a gönderdiði kuvvetler arasýnda 1000 mevcutlu bir Tzani birliði (Dersimliler) de vardý. Lazistan’ýn Petra Kalesi’nin savunmasý bu birliðe býrakýlmýþtý. Bu sýrada kaleye saldýran Sasani ordusu ile Tzan birliði arasýnda çarpýþmalar oldu. Sasaniler’i püskürten Tzanlar, daha sonra Petra’daki Bizans kampýný yaðmalayýp Rize-Trabzon yoluyla geri kendi ülkelerine döndüler (549).
Bu tarihten bir yýl sonra tekrar Lazistan’a giren Sasani ordusunun Archeopolis kuþatmasýnda Deylemli (“Dolomitler“) birlikler vardý.
550‘li yýllarda Bizans, Lazistan’a en az 500 mevcutlu bir Tzan birliði daha yolladý. Bu birlik adý Theodorus olan Tzani orijinli bir Bizans generalinin kumandasý altýnda savaþtý. Lazistan’daki Sasani ordusunda bu tarihte de binlerce mevcutlu Deylemi birlikler savaþýyordu.

SASANÝLER’ÝN YEMEN SEFERÝNDE DEYLEMÝLER (570‘LER VE SONRASI)
Bizans destekli Hiristiyan Etopya yönetimi Hiristiyanlar’ý cezalandýrdýklarý gerekçesiyle Yemen Himyariler’i üzerine ordu gönderdiðinde, Yemen’in pagan ve Musevi Araplar‘ý Sasaniler’den yardým istediler. Bunun üzerine Kesri I Anuþirvan, ilki 575-77 tarihleri arasýnda, ikincisi de 598‘de olmak üzere baþkent Sana’ya iki kez büyük birlikler yolladý.
Etopya ordusunu Yemen’den çýkaran bu kuvvetlerdi. Yemen’e yollanan bu Sasani kuvvetleri Deylemiler’den oluþuyordu. Bunlarýn bir bölümü daha sonra geri döndüyse de, önemlice bir bölümü Yemen’de kaldý.
Yemen’deki bu Deylemliler’in orada doðan nesilleri Abna (Oðullar) adýyla bilindiler. 640‘lara dek Sasaniler’e baðýmlý kalan Yemen’i Sasaniler adýna Deylemiler yönetti.
Ýslam’ýn doðuþunu takiben burdaki Deylemliler Ýslam’ý ilk benimseyenler oldular ve bu tarihten sonra da ülkeyi Ýslam adýna yönettiler. Yemen’i onlarýn Ýslamlaþtýrdýðý bile söylenir.
Bu konularda daha ayrýntýlý bilgi için "Dersim ve Zaza Tarihi" baþlýklý çalýþmaya bakýlmalýdýr.