Anasayfa      Yazilar       Forum       Arşiv  

 

 

 

Dersim'le ilgili Ermenice kaynaklar üzerine

DERSIM FORUM

Auteur - yazari: Hovsep Hayreni Tarih, gün ve saat : 13. Eylül 2005 00:12:15:

Sevgili dostlar,
Tartıştığınız konuyla doğrudan ilgili olarak diyaloğa katılmakta yarar görüyorum. Dersim üzerine yazılmış Ermenice tarih ve etnografya incelemeleri birçok Dersimli’nin bahsini duyduğu ve çevirilerini merakla beklediği zengin bir öz kaynak niteliğindedir. Bunların ilki XIX yüzyıl sonlarına doğru etnograf Sarkis Hayguni’nin aylık dergilere yazdığı makaleler ve eşzamanlı olarak araştırmacı gezgin Antranik’in yazdığı “Dersim Seyahatnamesi”dir. Antranik’in kitabı XIX yüzyıl Dersim olaylarını yaşlı seyitlerin tanıklığına dayanarak aktarması ile tarihsel bir değer taşıyor. Öyle olduğu için M. Kalman’ın “Belge ve Tanıklarıyla Dersim Direnişleri” isimli eserinde bu kaynaktan önemli ölçüde yararlanılmış, ayrıca sizin de belirttiğiniz kısmi çeviriler Desmala Sure’de yayınlanmıştır.
Ancak bu kitap konuyla ilgili Ermenice tek kaynak olmadığı gibi yalnız başına bunun çevirisi Dersim üzerine Ermenice kaynaklardan bilgilenme ihtiyacının çeyreğini de karşılamaz. Daha kapsamlı çalışmalar 1915 sonrası dünyanın değişik ülkelerine dağılan Dersimli Ermeniler tarafından yapılmış ve XX yüzyıl boyunca cilt cilt eserler yayınlanmıştır. Bunlar içinde en kapsamlısı Kevork Halacyan’ın incelemeleridir. Kendisi kuzey Dersimli (Erzincan’ın Balaban yöresi Khıntsorek köyünden) olan Halacyan gençlik yılları boyunca Munzur dağlarının iki geçesi arasında mekik dokumuş, Ermeni ve Zaza direniş örgütlenmeleri içinde mücadele yürütmüş, 1915’e kadar Dersim’de bulunmuş, daha sonra dışardan Koçgiri hareketiyle bağlantılı olup 1925’de İstiklal Mahkemesi tarafından mahkum edilmiş, Sivas Hapishanesi’nde Dersimli seyitler ve Şeyh Sait hareketinin Kürt liderleriyle beraber hapis yatmış, özgürlüğüne kavuştuktan sonra Sovyet Ermenistanı’na geçmiş ve kendi bilgileri yanında bir çok tanıklığa başvurarak bütün Dersim üzerine çok yönlü bir çalışma yürütmüş. Halacyan’ın elyazmaları Ermenistan Bilimler Akademisi Arkeoloji ve Etnografya Enstitüsü’nde daktilo edilip arşivlenmiş. Çok hacimli olan bu arşivden bazı bölümler Ermeni Etnografya ve Filolojisi isimli ansiklopedinin bir cildi olarak “Dersim Ermenileri Etnografyası – 1.Bölüm” adı altında yayınlanmış. Geriye kalan bölümler Sovyet sonrası dönemin maddi güçlükleri nedeniyle yayınlanamadan kalmış. Sako arkadaşın aktardığı Garnik Asatıryan’ın Zazalar üzerine makalesinde referans verilen K. Halacyan’ın kişisel arşivi budur. Bu çalışmanın bütünü çok hacimli olduğu kadar çok da değerli bilgiler içeriyor. Bunlardan en önemli bölümleri derleyerek çevirmek üzere hem yayınlanmış olan ansiklopedi cildini hem de yayınlanmamış duran arşiv belgelerinin toplu fotokopisini yıllar önce temin etmiştim. Halen devam edecek bir çalışma olarak bu belgeler elimin altında duruyor. Geçenlerde bu forumun sayfalarına aktarılan XIX yüzyıl ikinci yarısına ait “Milli Kurtuluş İçin Ermeni ve Kürt Komitesi” ve ona bağlı “Xol” isimli askeri örgütlenme üzerine iki sayfalık belge de K.Halacyan’ın arşivindeki tarih anlatımları içinden özet olarak derlenmiş bir kesittir. Ama orada bu örgütlenmenin öncesi ve sonrası dahil bütün gelişmeler ile yaşanan mücadelelerin ayrıntılı bir anlatımı mevcut. Sözkonusu komitenin kurucu lideri olan Adom Garabetyan , Kevork Halacyan’ın öz dayısı olup o dönemin tarihine dair anlatımlar da onun mücadele günlüğü olarak tuttuğu defterden kendisine miras kalmıştır. Halacyan’ın çalışması ayrıca Dersim’in bütün eski yerleşim alanlarını, nüfus özelliklerini, Ermeni ve Zaza halklarının karşılıklı ilişkilerini konu etmekte, Dersim’deki Alevi inancının özgün özelliklerini, gelenek ve kurumlarını çok etraflı yansıtmaktadır.
Bundan başka iki kalın kitap var. Biri “Çarsancak Ermenileri Tarihi”, yazarı Peri’li Kevork Yerevanyan. Öteki “Çımışgadzak ve Köyleri”, yazarı Çemişkezek’li Hampartsum Kasparyan. Bunlar da Halacyan gibi 1915’lere kadar Dersim’de yaşamış ve soykırım sonrası hayatta kalan çeşitli ülkelerdeki hemşerilerinden yığınla bilgi ve belge toplayarak sözkonusu eserleri meydana getirmişler. Her biri Dersim geneline değinmekle beraber kendi yöresi üzerine daha ayrıntılı bilgiler aktarıyor. Yabancı kaynaklar içinde çok sınırlı bahsi geçen Dersim’in tarihi kilise ve vankları oralarda üretilmiş elyazması eserlerin hatıra notlarına dayalı bilgilerle ayrıntılı tasvir ediliyor. Yine köy köy, mezra mezra, eski isimleri ve anlamlarıyla ulaştığı yere kadar uygarlık izleri takip ediliyor. 1915’lere kadar Dersim’deki Ermeni cemaatinin sahip olduğu idari kayıtlardan elde kalanlar ve mektup yoluyla toplananlar yapılan sözlü tanıklıkları belgeliyor. Bunları da eş zamanlı olarak temin etmiştim ve üzerinde çalışıyorum.
Bıra Tornêcengi, sizin sorduğunuz iki cilt kitap bunlar olmalı. Gerçi bunlar bir eserin iki cildi değil, ayrı ayrı eserler, ama sözünü eden arkadaş öyle algılamış olabilir. Yerevanyan kendi eserini 1915’te Tıla Pert yakınlarında toplu olarak katledilen, aralarında kendi babası ve amcaoğlu da bulunan Çarsancaklı şehitlere adamış. Aynı şekilde Kasparyan da “1915 büyük Ermeni kırımında kurban giden Çemişkezeklilerin ölümsüz anısına” diye yazmış. Bu noktada edindiğiniz bilgi doğrulanıyor.
Tarihsel, sosyal, etnik, demografik, kültürel, politik yığınla veri içeren bu eserler birbirini tamamlayıcı özellikler arzediyor. Tablonun bütünlüğü açısından bütün bu kaynakların toplu incelenmesi, her birinden en gerekli bilgilerin alınıp derlenmesi ve ortak alt başlıklar içinde toparlanması gerekir. Ancak bu şekilde rasyonel bir verim elde edilebilir. Her bir kitabın kendi başına olduğu gibi çevirisi çok daha uzun zaman gerektireceği gibi, bir çok bilginin gereksiz tekrarı, yersiz ayrıntılar ve nispeten önemsiz bölümleri nedeniyle böyle bir zahmete de değmeyecektir. Bu nedenle yukardaki inceleme ve derleme yöntemini benimsedim. Şüphesiz derlenen her satırın çeviri zahmeti olacak ve her bölümün uygun açıklamalarla sunuluşu gerekecek. Sonuçta ortaya çıkacak ürünü “Ermeni Kaynaklarında Dersim” başlığıyla sunmayı düşünüyorum. Antranik’in kitabı bir zaman elimdeydi, onu devretmem gerektiği için toplu çalışmaya dahil etmek istediğim kısımlarını bazı özetlemelerle not aldım. Gerekirse bu notlardan yararlanırım. Ama başlı başına ayrı çevirisini yapan olursa o da iyi olur. Zira bu kitap daha küçük hacimlidir.
Sözkonusu kaynaklar üzerine çalışmayı yıllar önce başlatmış olduğum halde Sako arkadaşın koşullarına benzer zorluklar ve zaman darlığı içinde hızlı ilerletemedim. Halen de ağır aksak gidiyor. Bu kadar geciktirmiş olduğuma çok üzgünüm. Koşulların yanısıra kendimden kaynaklanan nedenleri de var bu gecikmenin. Kafamdaki anlam ve önemine uygun olarak daha yoğun çaba göstermek zorundayım. Aynı zamanda hayatın yükümlülükleri var, iş buldukça çalışmaya da mecburum. Bu tür çalışmaların geçim derdiyle daha fazla sürüncemede kalmaması için maddi dayanışma amaçlı fon oluşturmayı öneren Hazar Ali arkadaş gerçekten ince bir duyarlılık göstermiş. Kendisine teşekkür ederim.
Böylesi bir fon ilerde yayınlanacak kitapların kendi getirisinden mümkün ölçüde geri elde edilecek şekilde bir erken finansman kaynağı olarak kullanılabilir. Öyle olursa yazılı çalışmaya yoğunlaşacak kişiler bunu kendi asıl işi olarak gönül rahatlığıyla yürütebilir. Sonunda kendi emeğinin yaratacağı maddi değerle boşalan fonun doldurulması ve benzeri başka gerekliliklere yeniden imkan sağlaması emek sahibinin ön desteği kabulünü kolaylaştırır. Bu bir nevi mesleki kredi kullanma gibidir. Yalnız burada ne krediyi sağlayanların, ne de elde edenin ticari kaygılarından söz edilebilir. Bunu genel anlamda ihtiyaç duyulan entellektüel çalışmalar için düşünmek ve değerlendirmek mümkündür. Kendi elimdeki çalışmayı hızlandırmak için yakın zamanda çok değerli bir Dersimli dostum yine aynı topraktan olan iş sahibi bir arkadaşının şahsi önerisini iletmişti; gerekiyorsa çalışmayı finanse etme yönünde. Bu beni çok duygulandırdı, fakat henüz sonuçlandırmaya hayli uzak durumdayken kabul etmeyi içime sindiremedim. Yukarda özetlediğim anlayış içinde olmazsa bu şahsi öneriyi değerlendirebilirim. Ama kollektif bir fonun oluşturulması mümkünse o öneriyi getiren arkadaşın da katkısını fona yapması sağlanabilir.
Sako can, tanışmıyoruz ama birbirinden habersiz benzer çabalar içinde bulunmanın getirdiği yakınlık ve içtenlikle selamlıyorum. Bu çalışmalar üzerine önerilerin varsa almak isterim. Ayrıca mümkün olursa iş bölümü içinde birşeyler yapabiliriz. Özel yazışmalar için e-mail adresimi vereyim: [email protected] .
Lavakuyn mağtanknerovıs. En iyi dileklerimle. Hepinize başarılar. Xatır be sıma.



 

DERSIM FORUM
 

 

Back to Top

Hosted by www.Geocities.ws

1