Dersim'le ilgili Ermenice kaynaklar üzerine
Auteur - yazari: Hovsep
Hayreni Tarih, gün ve saat : 13. Eylül 2005 00:12:15:
Sevgili dostlar,
Tartıştığınız konuyla doğrudan ilgili olarak diyaloğa katılmakta
yarar görüyorum. Dersim üzerine yazılmış Ermenice tarih ve
etnografya incelemeleri birçok Dersimli’nin bahsini duyduğu ve
çevirilerini merakla beklediği zengin bir öz kaynak niteliğindedir.
Bunların ilki XIX yüzyıl sonlarına doğru etnograf Sarkis Hayguni’nin
aylık dergilere yazdığı makaleler ve eşzamanlı olarak araştırmacı
gezgin Antranik’in yazdığı “Dersim Seyahatnamesi”dir. Antranik’in
kitabı XIX yüzyıl Dersim olaylarını yaşlı seyitlerin tanıklığına
dayanarak aktarması ile tarihsel bir değer taşıyor. Öyle olduğu için
M. Kalman’ın “Belge ve Tanıklarıyla Dersim Direnişleri” isimli
eserinde bu kaynaktan önemli ölçüde yararlanılmış, ayrıca sizin de
belirttiğiniz kısmi çeviriler Desmala Sure’de yayınlanmıştır.
Ancak bu kitap konuyla ilgili Ermenice tek kaynak olmadığı gibi
yalnız başına bunun çevirisi Dersim üzerine Ermenice kaynaklardan
bilgilenme ihtiyacının çeyreğini de karşılamaz. Daha kapsamlı
çalışmalar 1915 sonrası dünyanın değişik ülkelerine dağılan Dersimli
Ermeniler tarafından yapılmış ve XX yüzyıl boyunca cilt cilt eserler
yayınlanmıştır. Bunlar içinde en kapsamlısı Kevork Halacyan’ın
incelemeleridir. Kendisi kuzey Dersimli (Erzincan’ın Balaban yöresi
Khıntsorek köyünden) olan Halacyan gençlik yılları boyunca Munzur
dağlarının iki geçesi arasında mekik dokumuş, Ermeni ve Zaza direniş
örgütlenmeleri içinde mücadele yürütmüş, 1915’e kadar Dersim’de
bulunmuş, daha sonra dışardan Koçgiri hareketiyle bağlantılı olup
1925’de İstiklal Mahkemesi tarafından mahkum edilmiş, Sivas
Hapishanesi’nde Dersimli seyitler ve Şeyh Sait hareketinin Kürt
liderleriyle beraber hapis yatmış, özgürlüğüne kavuştuktan sonra
Sovyet Ermenistanı’na geçmiş ve kendi bilgileri yanında bir çok
tanıklığa başvurarak bütün Dersim üzerine çok yönlü bir çalışma
yürütmüş. Halacyan’ın elyazmaları Ermenistan Bilimler Akademisi
Arkeoloji ve Etnografya Enstitüsü’nde daktilo edilip arşivlenmiş.
Çok hacimli olan bu arşivden bazı bölümler Ermeni Etnografya ve
Filolojisi isimli ansiklopedinin bir cildi olarak “Dersim Ermenileri
Etnografyası – 1.Bölüm” adı altında yayınlanmış. Geriye kalan
bölümler Sovyet sonrası dönemin maddi güçlükleri nedeniyle
yayınlanamadan kalmış. Sako arkadaşın aktardığı Garnik Asatıryan’ın
Zazalar üzerine makalesinde referans verilen K. Halacyan’ın kişisel
arşivi budur. Bu çalışmanın bütünü çok hacimli olduğu kadar çok da
değerli bilgiler içeriyor. Bunlardan en önemli bölümleri derleyerek
çevirmek üzere hem yayınlanmış olan ansiklopedi cildini hem de
yayınlanmamış duran arşiv belgelerinin toplu fotokopisini yıllar
önce temin etmiştim. Halen devam edecek bir çalışma olarak bu
belgeler elimin altında duruyor. Geçenlerde bu forumun sayfalarına
aktarılan XIX yüzyıl ikinci yarısına ait “Milli Kurtuluş İçin Ermeni
ve Kürt Komitesi” ve ona bağlı “Xol” isimli askeri örgütlenme
üzerine iki sayfalık belge de K.Halacyan’ın arşivindeki tarih
anlatımları içinden özet olarak derlenmiş bir kesittir. Ama orada bu
örgütlenmenin öncesi ve sonrası dahil bütün gelişmeler ile yaşanan
mücadelelerin ayrıntılı bir anlatımı mevcut. Sözkonusu komitenin
kurucu lideri olan Adom Garabetyan , Kevork Halacyan’ın öz dayısı
olup o dönemin tarihine dair anlatımlar da onun mücadele günlüğü
olarak tuttuğu defterden kendisine miras kalmıştır. Halacyan’ın
çalışması ayrıca Dersim’in bütün eski yerleşim alanlarını, nüfus
özelliklerini, Ermeni ve Zaza halklarının karşılıklı ilişkilerini
konu etmekte, Dersim’deki Alevi inancının özgün özelliklerini,
gelenek ve kurumlarını çok etraflı yansıtmaktadır.
Bundan başka iki kalın kitap var. Biri “Çarsancak Ermenileri Tarihi”,
yazarı Peri’li Kevork Yerevanyan. Öteki “Çımışgadzak ve Köyleri”,
yazarı Çemişkezek’li Hampartsum Kasparyan. Bunlar da Halacyan gibi
1915’lere kadar Dersim’de yaşamış ve soykırım sonrası hayatta kalan
çeşitli ülkelerdeki hemşerilerinden yığınla bilgi ve belge
toplayarak sözkonusu eserleri meydana getirmişler. Her biri Dersim
geneline değinmekle beraber kendi yöresi üzerine daha ayrıntılı
bilgiler aktarıyor. Yabancı kaynaklar içinde çok sınırlı bahsi geçen
Dersim’in tarihi kilise ve vankları oralarda üretilmiş elyazması
eserlerin hatıra notlarına dayalı bilgilerle ayrıntılı tasvir
ediliyor. Yine köy köy, mezra mezra, eski isimleri ve anlamlarıyla
ulaştığı yere kadar uygarlık izleri takip ediliyor. 1915’lere kadar
Dersim’deki Ermeni cemaatinin sahip olduğu idari kayıtlardan elde
kalanlar ve mektup yoluyla toplananlar yapılan sözlü tanıklıkları
belgeliyor. Bunları da eş zamanlı olarak temin etmiştim ve üzerinde
çalışıyorum.
Bıra Tornêcengi, sizin sorduğunuz iki cilt kitap bunlar olmalı.
Gerçi bunlar bir eserin iki cildi değil, ayrı ayrı eserler, ama
sözünü eden arkadaş öyle algılamış olabilir. Yerevanyan kendi
eserini 1915’te Tıla Pert yakınlarında toplu olarak katledilen,
aralarında kendi babası ve amcaoğlu da bulunan Çarsancaklı şehitlere
adamış. Aynı şekilde Kasparyan da “1915 büyük Ermeni kırımında
kurban giden Çemişkezeklilerin ölümsüz anısına” diye yazmış. Bu
noktada edindiğiniz bilgi doğrulanıyor.
Tarihsel, sosyal, etnik, demografik, kültürel, politik yığınla veri
içeren bu eserler birbirini tamamlayıcı özellikler arzediyor.
Tablonun bütünlüğü açısından bütün bu kaynakların toplu incelenmesi,
her birinden en gerekli bilgilerin alınıp derlenmesi ve ortak alt
başlıklar içinde toparlanması gerekir. Ancak bu şekilde rasyonel bir
verim elde edilebilir. Her bir kitabın kendi başına olduğu gibi
çevirisi çok daha uzun zaman gerektireceği gibi, bir çok bilginin
gereksiz tekrarı, yersiz ayrıntılar ve nispeten önemsiz bölümleri
nedeniyle böyle bir zahmete de değmeyecektir. Bu nedenle yukardaki
inceleme ve derleme yöntemini benimsedim. Şüphesiz derlenen her
satırın çeviri zahmeti olacak ve her bölümün uygun açıklamalarla
sunuluşu gerekecek. Sonuçta ortaya çıkacak ürünü “Ermeni
Kaynaklarında Dersim” başlığıyla sunmayı düşünüyorum. Antranik’in
kitabı bir zaman elimdeydi, onu devretmem gerektiği için toplu
çalışmaya dahil etmek istediğim kısımlarını bazı özetlemelerle not
aldım. Gerekirse bu notlardan yararlanırım. Ama başlı başına ayrı
çevirisini yapan olursa o da iyi olur. Zira bu kitap daha küçük
hacimlidir.
Sözkonusu kaynaklar üzerine çalışmayı yıllar önce başlatmış olduğum
halde Sako arkadaşın koşullarına benzer zorluklar ve zaman darlığı
içinde hızlı ilerletemedim. Halen de ağır aksak gidiyor. Bu kadar
geciktirmiş olduğuma çok üzgünüm. Koşulların yanısıra kendimden
kaynaklanan nedenleri de var bu gecikmenin. Kafamdaki anlam ve
önemine uygun olarak daha yoğun çaba göstermek zorundayım. Aynı
zamanda hayatın yükümlülükleri var, iş buldukça çalışmaya da
mecburum. Bu tür çalışmaların geçim derdiyle daha fazla sürüncemede
kalmaması için maddi dayanışma amaçlı fon oluşturmayı öneren Hazar
Ali arkadaş gerçekten ince bir duyarlılık göstermiş. Kendisine
teşekkür ederim.
Böylesi bir fon ilerde yayınlanacak kitapların kendi getirisinden
mümkün ölçüde geri elde edilecek şekilde bir erken finansman kaynağı
olarak kullanılabilir. Öyle olursa yazılı çalışmaya yoğunlaşacak
kişiler bunu kendi asıl işi olarak gönül rahatlığıyla yürütebilir.
Sonunda kendi emeğinin yaratacağı maddi değerle boşalan fonun
doldurulması ve benzeri başka gerekliliklere yeniden imkan sağlaması
emek sahibinin ön desteği kabulünü kolaylaştırır. Bu bir nevi
mesleki kredi kullanma gibidir. Yalnız burada ne krediyi
sağlayanların, ne de elde edenin ticari kaygılarından söz edilebilir.
Bunu genel anlamda ihtiyaç duyulan entellektüel çalışmalar için
düşünmek ve değerlendirmek mümkündür. Kendi elimdeki çalışmayı
hızlandırmak için yakın zamanda çok değerli bir Dersimli dostum yine
aynı topraktan olan iş sahibi bir arkadaşının şahsi önerisini
iletmişti; gerekiyorsa çalışmayı finanse etme yönünde. Bu beni çok
duygulandırdı, fakat henüz sonuçlandırmaya hayli uzak durumdayken
kabul etmeyi içime sindiremedim. Yukarda özetlediğim anlayış içinde
olmazsa bu şahsi öneriyi değerlendirebilirim. Ama kollektif bir
fonun oluşturulması mümkünse o öneriyi getiren arkadaşın da
katkısını fona yapması sağlanabilir.
Sako can, tanışmıyoruz ama birbirinden habersiz benzer çabalar
içinde bulunmanın getirdiği yakınlık ve içtenlikle selamlıyorum. Bu
çalışmalar üzerine önerilerin varsa almak isterim. Ayrıca mümkün
olursa iş bölümü içinde birşeyler yapabiliriz. Özel yazışmalar için
e-mail adresimi vereyim: [email protected] .
Lavakuyn mağtanknerovıs. En iyi dileklerimle. Hepinize başarılar.
Xatır be sıma.