DOĞANIN MUCİZESİ KAPADOKYA

 

KAPADOKYA'NIN KONUMU

 

Roma İmparatoru Augustus zamanında Antik Dönem yazarlarından Strabon 17 kitaplık 'Geographika' adlı kitabında (Anadolu XII,XIII,XIV) Kapadokya Bölgesi'nin sınırlarını güneyde Toros Dağları, batıda Aksaray, doğuda Malatya ve kuzeyde Doğu Karadeniz kıyılarına kadar uzanan geniş bir bölge olarak belirtir. Bu günkü Kapadokya Bölgesi Nevşehir, Aksaray, Niğde, Kayseri ve Kırşehir illerinin kapladığı alandır. Daha dar bir alan olan kayalık Kapadokya Bölgesi ise Uçhisar, Göreme, Avanos, Ürgüp, Derinkuyu, Kaymaklı, Ihlara ve çevresinden ibarettir.

 

VOLKANLARIN PATLAMASI VE JEOLOJİK OLUŞUM

 

Kaya yapısı

Kapadokya Bölgesi'ndeki Erciyes, Hasndağı ve Göllüdağ jeolojik devirlerde aktif birer volkandı. Bu volkanla birlikte diğer çok sayıdaki volkanların püskürmeleri Üst Miyosen'de ( 10 milyon yıl önce) başlayıp, holosen'e (Günümüze) kadar sürmüştür.

Neojen gölleri altındaki yanardağlardan çıkan lavlar, platoda, göller ve akarsular üzerinde 100-150m. kalınlığında farklı sertlikte tüf tabakasını oluşturmuştur. Bu tabakanın bünyesinde tüften başka tüffit, ignimbirit tüf, lahar, volkan külü, kil, kumtaşı, marn aglomera ve bazalt gibi jeolojik kayaçlar bulunmaktadır.

Ana volkanlardan püsküren maddelerle şekillenen plato, şiddeti daha az küçük volkanların püskürmeleriyle sürekli değişime uğramıştır. Üst Pliosen'den başlayarak başta Kızılırmak olmak üzere akarsu ve göllerin bu tüf tabakasını aşındırmaları nedeniyle bölge bugünkü halini almıştır.

 

Peribacalarının Oluşumu:

Vadi yamaçlarından inen sel suşarının ve rüzgarın, tüflerden oluşan yapıyı aşındırmasıyla ' Peribacası ' adı verilen ilginç oluşumlar ortaya çıkmıştır. Sel sularının dik yamaçlarda kendine yol bulması, sert kayaların çatlamasına ve kopmasına neden olmuştur.

Alt kısımlarda bulunan ve daha kolay aşınan malzemelerin derin bir şekilde oyulması ile yamaç gerilemiş, böylece üst kısımlarda yer alan şapka ile aşınmadan korunan konik biçimli gövdeler ortaya çıkmıştır. Daha çok Ürgüp civarında bulunan şapkalı peribacaları konik gövdeli olup, tepe kısımlarında bir kaya bloku bulunmaktadır.

Gövde tüf, tüffit ve volkan külünden oluşmuş kayaçtan; şapka  kısmı ise lahar ve ignimbirit gibi sert kayaçlardan oluşmaktadır. Yani şapkayı oluşturan kaya türü, gövdeyi oluşturan kaya topluluğuna oranla daha dayanıklıdır. Bu peribacasının oluşumu için ilk koşuldur. Şapkadaki kayanın direncine bağlı olarak,peribacaları uzun veyakısa ömürlü olmaktadır.

Kapadokya Bölgesi'nde erozyonun oluşturduğu peribacası tipleri; şapkalı, konili,mantar biçimli, sütunlu ve sivri kayalardır.

Peribacaları en yoğun şekilde Ürgüp- Uçhisar- Avanos üçgeni arasında kalan vadilerde, Ürgüp Şahinefendi arasındaki bölgede Nevşehir Çat kasabası civarında, Kayseri Soğanlı vadisinde ve Aksaray Selime köyü civarında bulunmaktadır.

Peribacalarının dışında vadi yamaçlarında yağmur sularının oluşturduğu ilginç kıvrımlar bölgeye ayrı bir özellik katmaktadır. Bazı yamaçlarda görülen renk armonisi lav tabakalarının ısı farkından dolayıdır. Bu oluşumlar Uçhisar, Çavuşin, Güllüdere, Göreme, Meskendir, Ortahisar Kızılçukur ve Pancarlı vadilerinde gözlenir.

 

PREHİSTORİK DÖNEMLERDE KAPADOKYA

 

Prehistorik Dönem

Kapadokya Bölgesi'ndeki Prehistorik Dönem kültürleri en iyi şekilde Niğde - Köşk Höyük, Aksaray- Aşıklı Höyük, Nevşehir- Civelek  Mağarası'nda görülür. Her üç yerleşim yerinde kazı çalışmaları devam etmektedir.

 

Civelek Mağarası

Nevşehir'in Gülşehir ilçesinin 4km. doğusunda yer alan Civelek köyü yakınlarındadır. Mağara, köyün 'Gürlek Tepe' olarak adlandırılan tepesinde yer alır. Kalkerli bir yapıya sahip olan mağaraya 14m. uzunluğunda aşağıya doğru uzanan bir galeri vasıtasıyla inilebilmektedir. Ana mekanı 22X11m. olan mağaranın tavan kısımlarında kalsit kristalden oluşan 5-15cm. arasında değişen uzunluktaki sarkıtlar yer almaktadır. Nevşehir Müzesi ve İtalyan Mağarabilimcileri ile birlikte yapılan çalışmalarda mağara tabanında özellikle göçen kaya parçaları arasında ve galerilerde Kalkolitik Döneme (M.Ö.5000-3000) ait elde şekillendirilmiş tek kulplu fincanlar, çeşitli boylarda çömlekler, dokumacılıkta kullanılan ağırşaklar, taştan ve kemikten aletler ele geçmiştir. Ayrıca Mağara'nın çevresinde yapılan yüzey araştırmalarında da obsidiyenden ve silekstan yapılmış aletler bulunmuştur. Mağara koruma altına alındığından ziyarete kapalıdır.

 

Aşıklı Höyük

Aksaray'da Ihlara Vadi yerleşiminin bir uzantısı olan Aşıklı Höyük'te yapılan arkeolojik çalışmalar Kapadokya Bölgesi'nin kerpiçten yapılmış ilk mahallelerini ortaya çıkarmıştır.Yerleşik yaşamın en güzel ve en karmaşık mimari örnekleri olan bu evlerin duvar ve tabanlarında sarı, pembe kil duvar sıvaları kullanılmıştır.

Ölülerini evlerinin tabanlarına hocker tarzında, yani dizleri karınlarına çekik olarak gömmüşlerdir. Aşıklı Höyük'te araştırma yapan Prof. U.Esin'e göre yerleşim yerindeki mahallelerin sıklığı, yapıların çokluğu Akeramik Neolitik evre için sanıldığından daha yoğun bir nüfusun varlığını göstermektedir.

Höyük'te ele geçen yüzbine yakın obsidiyenden yapılmış çeşitli aletlerin Anadolu’da benzerleri yoktur.Taştan çok iyi bir şekilde işlenmiş yassı baltalar, kemikten bızlar, keskiler, bakır, akik ve çeşitli taşlardan yapılmış süs eşyalarının yanı sıra az pişmiş kilden figürünler de ele geçmiştir. Aşıklı Höyük araştırmacıları, bu höyük'te ele geçen bir iskelete dayanarak dünyada bilinen en eski beyin ameliyatının (trepanasyon) 20-25 yaşlarındaki bir kadına uygulandığını belirtmektedirler.

 

Köşk Höyük

Niğde ili yakınlarındaki Köşk Höyük'te yapılan kazılar sonucunda obsidiyen başta olmak üzere sileks, taş ve kemikten aletler ve silahlar ele geçmiştir. Bu yerleşim yerinde Neolitik ve Kalkolitik Döneme ait en önemli eserler ana tanrıça heykelcikleridir Anadolu'da bu çağda bereketi ve doğurganlığı temsil eden Ana Tanrıça Kültü önemli ve yaygındır.

 

TARİHİ DÖNEMLERDE KAPADOKYA

 

Protohitit - Assur Ticaret Kolonileri Çağı ( M.Ö.3000-1750 )

Anadolu Eski Tunç Çağı'nda madencilikte  doruk noktasına erişmiştir. Özellikle  çağın son evrelerinde en büyük gelişim Orta Anadolu'nun kuzeyinde gözlenmiştir.

M.Ö.2000-1750 yılları arasında Kuzey Mezopotamya'da yaşayan Assurlu tacirler Anadolu'da ticaret koloniler kurarak ilk ticaret örgütünü oluşturmuşlardır. Bu ticaretin merkezi Kayseri'deki Kültepe, Kaniş-Karum'dur ( Karum: Ticaretin yapıldığı pazar yeri ). Belgelerde adı geçen ve yeri saptanabilen karumlardan biri de Karum- Hattuş'tur ( Boğazköy).

Zengin altın, gümüş ve bakır kaynaklarına sahip olan Anadolu, tunç alaşımı için gerekli olan kalay bakımından fakirdi. Tacirlerin beraberinde getirdikleri kalay, çeşitli kumaşlar ve kokular bu ticaretin ana malzemeleriydi. Hiç bir zaman politik üstünlüğe sahip olmayan tacirler beylerin himayesi altındaydılar.

Asurlu tacirler sayesinde Anadolu'da ilk defa yazı görülür. ' Kapadokya  Tabletleri ' olarak adlandırılan Eski Asurca yazılmış çivi yazılı metinlerden, tacirlerin geliş yolları üzerindeki beylere %10 yol verdikleri, borçlu olan halktan %30 oranında faiz aldıkları, Anadolu krallarına sattıkları mal üzerinden  %5 vergi verdikleri anlaşılmak-tadır. Yine bu tabletlerde Asurlu tacirlerin Anadolulu kadınlarla evlendikleri ve nikah sözleşmelerinde Anadolulu kadınların haklarını koruyacak maddeler bulunduğu görülmektedir.

Asurlu tacirler yazıdan başka silindir mühürler, madencilik, tapınak ve tanrı fikirlerini de Anadolu' ya getirmişlerdir. Böylece Anadolu'nun yerli sanatı, Mezopotomya sanatının etkisi altında gelişerek kendine has yeni bir sanat anlayışını ortaya koymuştur.

Bu sanat daha da gelişerek Hitit sanatının temelini oluşturmuştur.

 

Hititler Dönemi ( M.Ö.1750 - 1200 )

M.Ö.II.binin başlarında Avrupa’dan Kafkaslar üzerinden gelerek Kapadokya bölgesine yerleşen Hititler, daha sonra yerli halkla kaynaşarak imparatorluk kurmuşlardır.

Dilleri Hind - Avrupa dil grubundandır. Başkentleri Hattuşaş ( Boğazköy ) olan Hitit-

lerin en önemli şehirleri Alacahöyük ve Alişar'dır. Kapadokya Bölgesi' nde bulunan bütün höyüklerde Hititlere ait kalıntılara raslamak mümkündür. Bunun yanı sıra Hitit imparatorluk Dönemi'de özellikle Kapadokya Bölgesi'de stratejik açıdan geçitlere ve su kenarlarındaki yüksek kayalara rölyef olarak işlenmiş anıtlar bulunmaktadır. Bu kaya anıtlar sayesinde Hitit krallarının güneydeki ülkelere ulaşmak için geçtiği yolları saptamak olasıdır. Kayseri sınırları içindeki Erciyes Dağı'nın güneyinde yeralan Fraktin, Taşçı ve İmamkulu kaya anıtları tanrıların kutsanması, Büyük Kral'ın (Hattuşili III) ve Kraliçe'nin (peduhepa) tanrılara minnettarlığını göstermesinin yanı sıra imparatorluğun gücünün sınırlarını gösteren birer propaganda anıtlarıdır.

 

Geç Hitit Dönemi ( M.Ö.1200 - 700 )

Friglerin Orta Anadolu'nun öneli kentlerinin hemen hepsini yıkarak Hitit İmparatorlu-

ğu'nu ortadan kaldırılmasından sonra Orta ve Güneydoğu Anadolu'da Geç Hitit Kral-

lıkları ortaya çıkmıştır.

Kapadokya Bölgesi'ndeki Geç Hitit Krallığı ise Kayseri, Niğde ve Nevşehir'i içine alan Tabal Krallığı'dır. Bu döneme ait  Gülşehir - Sıvasa ( Gökçetoprak ), Acıgöl -

Topada, Hacıbektaş - Karaburna Köyü'nde Hitit Hiyeroglifi yazılmış kaya anıtları bulunmaktadır.

 

Pers ve Kapadokya Krallığı ( M.Ö. 585 - 332 )

Kimmerler'in Frig egemenliğine son vermesi sonucu Anadolu'da Medler ( M.Ö.585 ),

daha sonra da Persler ( M.Ö.547 ) görülür. Persler bölgeyi ' Satrab ' adını verdikleri valilerce yönettiler. Eski  Pers dilinde '' Katpatuka '' olarak adlandırılan  Kapadokya bölgesi, 'Cins Atlar Ülkesi' anlamına gelmekteydi. Persler, Zerdüşt dinine bağlı olduk-

larından bölgedeki volkanları, özellikle Erciyes ve Hasandağı'nı kutsal saymışlardır.

Persler, Kapadokya'dan geçerek başkentlerini Ege'ye bağlıyan, ' Kral yolu' nu geliştir-

mişlerdir. Makedonya Kralı İskender M.Ö.334 ve 332 de Pers ordularını arka arkaya bozguna uğratarak bu büyük İmparatorluğu yıkmıştır.

Pers İmparatorluğu'nu yıkan İskender Kapadokya'da büyük bir dirençle karşılaştı. İskender, komutanlarından Sabiktas'ı bölgeyi denetim altına almakla görevlendirilince

halk buna karşı çıktı ve eski Pers Soylularından Ariarathes'i kral ilan etti. Çalışkan bir yönetici olan I.Ariarathes (M.Ö.332-352 )Kapadokya Krallığı'nın sınırlarını genişlettti

İskender' in ölümüne kadar barış içinde yaşayan  Kapadokya  Krallığı, Roma'nın bir eyaleti olduğu M.S.17 yılına kadar varlığını korumak için Makedonyalılarla, Pontuslarla, Galatlarla, Romalılarla mücadele etmiştir.

 

Roma Dönemi ( M.S.17-395 )

M.S.17'de Tiberius Kapadokya'yı Roma'ya bağlayarak bölgedeki kargaşaya son verdi.Romalılar bölgeyi ele geçirdikten sonra batıya bir yol yaparak Ege'ye ulaşımı sağladılar. Bu yol hem askeri hem de ticari açıdan önemliydi.

Roma egemenliği sırasında, yöreye gerek saldırı gerekse göç biçiminde doğudan gelenler oldu. Romalılar bu yeni gelenlere karşı ' Lejyon ' adını verdikleri askeri birlikleriyle karşı koydu.

İmparator Septimus Severus Dönemi'nde ekonomil bakımdan oldukça canlanan Kapadokya'nın merkezi Kayseri, daha sonraki yıllarda İran'dan gelen Sasaniler'in saldırısına uğradı. Gordianus III bu saldırılara karşı şehrin etrafını surlarla çevirtti.

Bu sırada Anadolu'da yayılmaya başlayan ilk hıristiyanların bir kısmı büyük şehirler-den köylere göç etmeye başladılar. Kayseri'nin önemli bir din merkezi haline geldiği

4.yüzyılda, kayalık Göreme ve çevresini keşfeden hıristiyanlar, Kayseri Piskopusu da olan Aziz Basil'in dünya görüşünü benimseyerek kayalar içinde manastır hayatını başlattılar.

 

Bizans Dönemi ( 397- 1071 )

Roma İmparatorluğu'nun ikiye bölünmesiyle  Kapadokya Doğu Roma İmparatorluğu' nun etkisi altında kaldı. 7. yüzyılın ilk yıllarında Kapadokya' da Sasanilerle Bizanslılar arasında yoğun savaşlar oldu. Sasaniler bölgeyi 6-7 yıl kadar ellerinde tuttular. 651'de Halife Osman Sasanileri yıkınca bölge bu kez Arap- Emevi güçlerinin akınlarına uğradı.

Uzun süredir devam eden mezhep çatışmaları III. Leon'un müslümanlıktan etkilenerek ikonları yasaklamasıyla doruk noktasına ulaştı. Bu durum karşısında bazı hıristiyan ikon yanlısı keşişler Kapadokya'ya sığınmaya başladılar. İkonoklasm hareketi yüz yıldan fazla sürdü  ( 726 -8 43 ). Bu dönemde birkaç Kapadokya kilisesi ikonoklasm etkisinde kaldıysa da ikondan yana olanlar burada rahatlıkla gizlenip ibadetlerini sürdürdüler.

 

Selçuklu Dönemi ( 1071 - 1299 )

Oğuz Türklerinden Selçuk bey'in kurduğu Selçukluların Anavatanı Orta Asya'dır.10.yüzyılda kuzeye doğru yayılan İslamiyeti kabul eden Selçuklular, İslamiyeti kabul et-memiş kavimlerle sürekli mücedele ederek egemenlik alanlarını genişletmeye çalışmışlardır.

Bizans İmparatoru Romanos  Diogenes'in Selçuk Bey'in torununun oğlu Alparslan'a 1071 yılında yenilmesi Bizans'ın gerilemesine, Anadolu'da yeni bir dönemin başlamasına neden olmuştur.

1075 yılında Anadolu Selçuklu Devleti kurulur. 1082'de Kayseri fethedilir ve böylece Kapadokya Selçuklu hakimiyetine girer. Hıristiyanlığın önemli yerleşim ve yayılma alanı olan Anadolu, bundan böyle Kuzey Afrika'dan Ortadoğu ve Yakındoğu'ya kadaruzanan İslam bölgelerine dahil olmuştur. Anadolu'nun Selçuklu Türkleri tarafından fethi, Patrikhanenin  idari etkinliğini etkilememiştir. Çünkü 13. yüzyıla ait Ihlara bölgesi'ndeki St.George Kilisesi'nin yazıtlarında Selçuklu Sultanı II.Mesud ve Bizans İmparatoru II.Andronicus'un adlarından övgüyle bahsedilmektedir.

13. yüzyılın sonunda  Anadolu Selçuklu Devletinin zayıflaması üzerine Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde beylikler ortaya çıkar. 1308 yılında  Moğol kökenli  İlhanlılar Anadolu'yu istila eder ve Kapadokya Bölgesi'nin önemli bir kenti olan Kayseri de yıkılıp tahrip edilir. Selçuklu Sultanları Moğol yönetiminin etkisi altında kalırlar ve bağımsız hareket edemezler. Anadolu artık Türk boylarının kurduğu beylikler halinde idare edilecektir.

 

Osmanlı Dönemi

Kapadokya Bölgesi, Osmanlı  Dönemi 'nde de oldukça sakindi. Nevşehir,  Damat İbrahim  Paşa dönemi'ne kadar Niğde'ye bağlı küçük bir köydü. 18. yüzyılın başların-da özellikle Damat İbrahim Paşa zamanında Nevşehir, Gülşehir, Özkonak, Avanos ve Ürgüp 'te imar hareketleri gelişmiş; camiler, külliyeler, çeşmeler yaptırılmıştır. Özko-nak kasabasının merkezinde Osmanlı Padişahı Yavuz Sultan Selim' in doğu seferi sırasında ( 1514 ) yapılan köprü, Nevşehir' deki erken  Osmanlı yapısı olması açısından önemlidir.

Osmanlı Dönemi' nde de Selçuklu Dönemi' nde olduğu gibi yörede yaşayan hıristi-yanlara karşı hoşgörülü davranılmıştır. Ürgüp/Sinasos'taki 18. yüzyıla ait Konstantin -Eleni Kilisesi, Gülşehir' deki 19.yüzyıla ait Dimitrius adına yapılan kilise ve Derinkuyu'daki Ortadoks Kilisesi bunun en güzel örnekleridir.

 

KAPADOKYA'NIN DOĞAL, TARİH VE DİNİ ÖZELLİKTEKİ MERKEZLERİ

 

UÇHİSAR

Nevşehir- Göreme yolu üzerinde, Nevşehir'e 7km.uzaklıktadır. Bölgenin en yüksek noktasında yer alan ve en eski yerleşimin ne zaman yapıldığı bilinmeyen Uçhisar, yerleşim biçimi açısından Ortahisar'a ve Ihlara Bölgesi'ndeki Selime Kalesi'ne benzemektedir.

Uçhisar Kalesi'nin zirvesi aynı zamanda bölgenin panoramik seyir noktasıdır. Kale içerisinde bulunan çok sayıdaki odalar birbirine merdivenler, tüneller ve koridorlarla bağlanmıştır. Odaların girişlerinde ise -tıpkı yeraltı yerleşimlerinde olduğu gibi -giriş/çıkışı kontrol altına almaya yarayan sürgü taşları bulunmaktadır. çok katlı bir özelliğe sahip olan Kale'nin bazı mekanları bugün yer yer göçtüğünden dolayı tüm mekanlara ulaşmak ne yazık ki mümkün olmamaktadır.

Uçhisar'ın doğu, batı ve kuzeyinde yeralan bazı peribacaları Roma döneminde mezarlık amacıyla oyulmuştur. Girişleri genellikle batı yönüne bakan mezarların iç kısımlarında ölülerin yatırıldığı klineler bulunmaktadır. Gerek Kale'nin eteklerinde gerekse Kale'de çok az sayıda kaya oyma kiliseler tespit edilebilmiştir. Bunun nedeni belki de çok sayıda kilise ve manastıra sahip olan Göreme'nin Uçhisar'a yakın olmasındandır. Kale zirvesindeki Bizans Dönemi'ne ait basit kaya mezarlar ise oldukça tahrip olduklarından ve soyulduklarından pek özellik arzetmezler.

Uçhisar Kalesi'nde Ortahisar ve Ürgüp'teki (Başhisar) gibi kalesi olan yerleşimlerde savunma amacıyla çevreye uzanan uzun tünellerden bahsedilmektedir. Fakat bu tüneller yer yer göçtüklerinden dolayı bugün esrarını hala korumaktadır.

Kale ve çevresindeki peribacalarına ve yamaçlara mezarlıkların dışında çok sayıda güvercinlikler de inşa edilmişti. Yeterli toprağa sahip olmayan Uçhisarlı çiftçilerin az topraklarına karşılık çok ürüne ihtiyaçları vardı. Güvercin gübresinin tarımda verimi artırdığını bilen Uçhisar’lılar peribacalarının içlerine ya da vadi yamaçlarına güvercinlik inşa ederek bu sorunu çözmeye çalışmışlardır.

 

GÖREME (Maccan/Avcılar)

Nevşehir'e 10 km. uzaklıktaki Göreme, Nevşehir- Ürgüp- Avanos üçgeni arasındaki etrafı vadilerle çevrili bölgede yer alır. Göreme kasabası'nın eski adları ''Korama, Matiana, Maccan ve Avcılar'' dır. Göreme ile ilgili 6. yüzyıla ait bir belgede ilk olarak 'Korama' adına rastlandığından dolayı en eski adının bu olduğu düşünülmektedir. Bu belgede Aziz Hieron'un 3. yüzyıl sonlarında Korama'da doğduğu, Malatya'da 30 arkadaşı ile birlikte şehit olduğu ve elinin kesilerek annesine; Korama'ya getirildiğinden bahsedilmektedir. Koramalı Şehit Aziz hieron'un Görema Açık Hava Müzesi içinde yeralan Tokalı Kilise'de oldukça büyük boyutta resmedilmiş bir tasviri bulunmaktadır.

Göreme ve çevresinin Roma Dönemi'nde Venessalılarca (Avanos) nekropol alanı olarak kullanıldığı düşünülmektedir. Gerek Göreme'nin merkezindeki anıt gibi büyük peribacasının içine oyulmuş iki sütunlu Roma mezarı, gerekse civarında yeralan çok sayıdaki mezarlar bu görüşü desteklemektedir.

Orta çağın ilk evrelerinde hıristiyanlar için önemli bir dini merkez olan Göreme, 11.ve 13. yüzyılda Aksaray yakınlarındaki Mokissos'a bağlı bir piskoposluk merkeziydi. Göreme ve çevresinde çok sayıda manastır, kilise ve şapel bulunmasına karşın yapılış tarihleri hakkında yeterli bir kitabe bulunmamaktadır. Bu nedenle bu dini yapılar daha çok ya ikonografik açıdan ya da mimari özelliklerine göre tarihlenebilmektedir.

 

Göreme Kiliseleri

 

Durmuş Kadir Kilisesi

Bazilika tipindeki bu kilisenin diğer kiliselerden farkı, kilisenin ortasındaki papaz tahtı, iri dörtgen sütunları, vaftiz yeri, birinci bölmedeki duvarlara oyulmuş irili ufaklı mezarlarıdır. Kaya kabartma süslemelerinin en güzel örneklerine sahip olan bu kilise 6. ve 7. yüzyıllara tarihlenmektedir.

 

Yusuf Koç Kilisesi

Durmuş Kadir gibi Yusuf Koç Kilisesi de adını içinde bulunduğu bağın sahibinden almaktadır. Çapraz tonozlu, haç planlı, iki apsisli, dört sütunludur. Ancak sütunları kırılmıştır. 11. yüzyıla tarihlenmektedir.

 

El Nazar Kilisesi

Göreme-Müze yolunun sağındaki vadide, yoldan yaklaşık 800 m. uzaklıkta El Nazar

vadisindedir. Bir peribacası içine oyulmuş El Nazar Kilisesi, ' T ' planlı, haç kolları beşik tonozludur. Ana apsis haç kollarının birleştiği merkez mekana açılır. Zeminin tamamı ve apsisin bir kısmı tahrip olmuştur. Sahneleri kronolojik olarak birbirini takip

etmekte olan kilise 10. yüzyılın sonlarına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Müjde, Ziyaret, Doğum, Üç müneccimin tapınması, Mısır'a kaçış, İsa'nın mabete takdimi, Başkalaşım, Kudüs'e giriş, İsa çarmıhta, İsa'nın cehenneme inişi, İsa'nın göğe çıkışı ve madalyonlar içinde aziz portreleri.

 

Saklı Kilise

1957 yılında bulunduğundan dolayı 'Saklı Kilise' adı verilmiştir. El Nazar Kilisesi ya-

kınlarındadır. Enlemesine dikdörtgen planlı, ana mekan iki sütun ve üç kemerle ikiye ayrılmıştır. Üç apsislidir. Düz tavan haçlarla ve geometrik süslemelerle dekore edil-

Kiliseyi süsleyen resimler sıva üzerine değil, doğrudan ana kaya üzerine yapılmıştır.

Kilisenin etrafında bulunan boyalı bez parçalarının yapılan analizler sonucunda kilisenin boyanmasında fırça yerine kullanıldığı anlaşılmıştır.

Kilise'nin mimarisi

Mezopotamya Kilise mimari geleneğine benzemektedir. Kilise, 11.yüzyıllın ikinci yarısına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Desis, Müjde, Doğum, İsa'nın mabete takdimi, Vaftizci Yahya'nın görevlendirilmesi, Vaftiz, Başkalaşım, İsa çarmıhta, Meryemin ölümü ve aziz tasvirleri.

 

Meryem Ana  ( Kılıçlar Kuşluk ) Kilisesi

Tokalı Kilise'nin arkasındaki sırtta, Göreme Açık Hava Müzesi'ne yaklaşık 250 m. uzaklıkta, Kılıçlar Kilisesi'nin güneyindeki dik yamaçta yer alır. Nef, enlemesine dikdörtgen planlı, farklı genişlik ve yükseklikteki iki beşik tomozla örtülüdür. Kilise aziz

figürleri  ve İncil siklusunun dört sahnesini içermektedir.

Meryem Ana Kilisesi, 11.yüzyılın birinci yarısına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Denesis, Beytüllahim'e yolculuk, Doğum, İsa çarmıhta, Meryem'in ölümü ve aziz tasvirleri.

 

Kılıçlar Kilisesi

Kılıçlar vadisinde Göreme Açık Hava Müzesi'nin yaklaşık 600m. kuzey doğusunda-dır. Haç planlı dört sütunlu, merkezi kubbeli, haç kolları beşik tonozlu, batı köşe mekanları, düz tavanlı, doğu mekanları kubbeli olup üç apsislidir. Kilise'nin içi oldukça zengin bir şekilde fresklerle süslenmiş olup uzun bir incil siklusunu içermektedir. Kılıçlar Kilisesi, 9.yüzyıl sonlarına, 10.yüzyıl başlarına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Peygamberlerin görünümü, Müjde, Ziyaret, Bakireliğin ispatı, Yusuf 'un Meryem'i suçlaması, Doğum, Üç  müneccimin tapınması, Yusuf 'un rüyası, Mısır'a kaçış, İsa'nın mabete takdimi, Vaftizci Yahya'nın görevlendirilmesi, Vaftizci Yahya ile İsa'nın buluşması, Vaftiz, İsa ve Zakkeus, Kör adamın iyileştirilmesi, Kudüs'e giriş Son akşam yemeği, Ayakların yıkanması, Havarilerin Kominyonu, ( Kutsal ekmek ve şaraplarla takdis edilmesi), İhanet, İsa hanna ve Kayafa önünde, İsa Platus önünde, Petrus'un İsa'yı inkarı, İsa Golgoto yolunda, İsa çarmıhta, İsa'nın çarmıhtan indirilme-si, İsa'nın gömülmesi, İsa'nın cehenneme inişi, Kadınlar boş mezat başında, Havarilerin takdisi ve görevlendirilmesi, İsa' nın göğe çıkışı, Pentakost, Meryem' in ölümü ve aziz tasvirleri.

 

Göreme Açık Hava Müzesi

2.yüzyılın sonlarında Kapadokya'da önemli sayıda hıristiyan toplumu bulunmakta idi.

Bu devre ait iki piskoposluk bölgesi bilinmektedir. bunlardan biri bölgede uzun süre Hıristiyanların merkezi olacak olan Kayseri, diğeri de Malatya idi.

3.yüzyılın kuvvetli şahsiyete sahip rahipler bölgeyi dini düşünce ve yaşantının canlı bir merkezi haline getirdiler.

4.yüzyılda Kapadokya üç büyük azizin (Kayseri piskoposu Büyük Basil, kardeşi Nyssalı Gregory ve Nazianuslu Gregor) memleketi olarak bilinirdi. Bütün hıristiyanlık fikirleri, bu hocalar tarafından birleştirilerek yeni bir şekil verilmiştir. Basil'in davranış ve doktirinleri bugün bile hıristiyan toplumları için önemlidir. Örneğin kıtlık zamanında tek parça ekmeği olan bir hıristiyana, o ekmeği ikiye bölüp yarısını karnı aç birisine vermesini ve kendisini Allah'ın himatesine bırakmasını öğütlemiştir. Basil, çok sofu bir hayatı tercih etmemiş, köy ve kasabalardan yeteri kadar uzakta, toplumların mane sığınak yeri olarak küçük yerleşim yerleri kurmuştur. Buralarda bir vaizin nezarevitinde günlük dini ibadetler yerine getirilmiştir. Fakat bunlar Mısır ve Suriye'de olduğu gibi diğer hıristiyanlardan atrı özel ve imtiyazlı gruplar haline sokulmamışlardır. Basil' in Kapadokya kiliselerinde yapmış olduğu önemli bir reform cemaatle dua usulünü yeniden kurmasıdır.

Bugünkü Göreme Açık Hava Müzesi bu eğitim sisteminin başlatıldığı yerdir. Soğanlı, Ihlara, Açıksaray aynı eğitim sisteminin daha sonraları görüldüğü yerlerdir.

 

Göreme Kilise Mimarisi

Göreme kiliselerinde oldukça yayagın olan tek nefli beşik tonozlu plan tipi, bölgede yaşayan dini topluluklar ve inzivaya çekilen kişiler için en uygun mimari yöntemdir.

Ayrıca bu tip yapılar mezar yeri olarak da benimsenmiştir.

Enlemesine dikdörtgen plan, Mezopotamya kökenlidir. Göreme'de bu yapılar muhtemelen bu bölgeye yerleşen belirli yabancı gruplar için inşa edilmiştir.

İki nefli yapı tipi çok nadir olup ( Sadece Aziz Eustathios Kilisesi) Soğanlı ve Ihlara kiliselerinde yaygındır. Göreme'de üç nefli bazilika planıda nadirdir. Bu yapı tipi Durmuş Kadir gibi piskoposluk kiliselerinde tercih edilmiştir. Büyük boyutlu ve mimari elemanların zenginliği nedeniyle bu tip kaya kiliseleri fazla tercih edilmemiştir. Kiliselerdeki duvar resimlerinde iki ayrı boyama tekniği kullanılmıştır.

1.Alçı ve sıva kullanmadan doğrudan kaya üzerine kırmızı aşı boyası ile yapılan boyama tekniği. Bu teknikte ana kaya, fon olarak kullanılmıştır. (Aziz Basil, Elmalı ve Aziz Barbara Şapeli)

2.Alçı kum ve saman karışımının ana kaya üzerine sıvanarak, fresk tekniğinde yapılan boyama tekniği. Konular İncilden ve İsa'nın hayatından alınmıştır.

 

Tokalı Kilise

Bölgenin bilinen en eski kaya kilisesi olup 4 mekandan oluşur. Tek Nefli eski Kilise, Yeni Kilise, Eski Kilise'nin altındaki Kilise, Yeni Kilise'nin kuzeyindeki Yan Şapel. 10.yüzyılın başlarına tarihlenen Eski Kilise, bugünYeni Kilise'nin giriş mekanı şeklin-de ise de orjinalde tek nefli, beşik tonozlu bir yapıdır. Doğusuna Yeni Kilise'nin eklenmesi sırasında apsisi tamamen yıkılmıştır. Sahneler tonoz yüzeyine ve duvarların üst bölümüne yerleştirilmiştir. İsa'nın hayatını kapsayan siklus tonozda panellere ayrılmış

olup, sahneler sağ kanatta başlayıp sol kanata doğru birbirini takip etmektedir.

Sahneleri:    Tonozun ortasında aziz tasvirleri, sağ kanadında üst panelde; Mülde, Ziyaret, Bakireliğin ispatı, Beytüllahim'e yolculuk, Doğum, sol kanattaki üst panelde;Elizabeth'in takip edilmesi, Vaftizci Yahya'nın görevlendirilmesi, Vaftizci Yahya'nın kehaneti, İsa'nın Vaftizci Yahya ile buluşması, Vaftiz, Kana düğünü; sol kanattaki orta panelde Şarap mucizesi, Ekmeklerin ve balıkların çoğaltılması, Havarilerin görevlendirilmesi, Kör adamın iyileştirilmesi, Lazarus'un diriltilmesi; sağ kanattaki alt panelde; Kudüs'e giriş, Son Akşam yemeği, İhanet, İsa Platus önünde, sol kanattaki alt panelde; İsa  Golgota yolunda,  İsa çarmıhta,  İsa'nın çarmıhtan indirilmesi,  İsa'nın gömülmesi, Kadınlar boş mezar başında, İsa'nın cehenneme inişi, İsa'nın göğe çıkışı.Bu panelin altında aziz tasvirleri; Girişin üstünde ise Başkalaşım sahneleri yer almaktadır.

Yeni Tokalı enlemesine dikdörtgen planlı, basit beşik tonozludur. Doğu duvarında kemerlerle birbirine bağlı dört sütun, sütunların arkasında yükseltilmiş bir koridor,koridordan sonra ana apsis ile iki yan apsis yer alır. Beşik tonozlu nefinde İsa'nın siklusu kronolojik sıraya göre daha çok kırmızı ve mavi renkler kullanılarak işlenmiştir. Lapis mavisi, Tokalı kilise'yi diğer kiliselerden ayıran en önemli özelliğidir.

Enlemesine nefle, Aziz Basil'in hayatı, çeşitli azizlerin tasviri ve çoğunluk  İsa'nın mucizesine ait sahneler yer alır. Kilise 10. yüzyılın sonuna ve 11. yüzyılın başına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Tonozun kuzey kanadında Müjde, Ziyaret, Bakireliğin ispatı, Doğum ve üç müneccimin tapınması, tonozun kuzey duvarında Yusuf'un birinci rüyası, Beytüllahim'e yolculuk, altında nişler içinde sekiz aziz tasviri, en altta ise Vaftizci Yahya'nın çağrılması, İsa'nın Vaftizci Yahya ile buluşması, Vaf tiz, İsa'nın mabete takdimi, Matta' nın görevlendirilmesi, Havarilerin görevlendirilmesi, Kana düğünü; batı kanadında Mısır'a kaçış, İsa' nın denenmesi, İsa 12 yaşındayken mabette, tonozun merkezinde İsa' nın göğe yükselişi ve havarilerin tanrı yolunda görevlendirilmesi; tonozun güney kanadında ilk Diakonlar, Pentakost ve Havarilerin tanrı yolunda görevlendirilmesi; tonozun güney duvarında tanımlanamayan melekler, altında nişler içinde aziz tasvirleri, en altta ise Zengin adamın oğlunun iyileştirilmesi; Lazarus'un diriltilmesi, Kudüs'e giriş ve Son yemek; batı kanadında Ayakların yıkanması; Ana apsiste İsa çarmıhta, İsa' nın çarmıhtan indirilmesi, Kadınlar boş mezar başında, İsa'nın cehenneme inişi; ana apsisin ön cephesinde ilk Diakonlar, İsa ve Samarralı kadın, niş içinde Meryem ve çocuk İsa; kuzey apsiste ise Peygamberlerin görünümü ve melekler.

 

Rahibeler ve Rahipler Manastırı

Açık Hava Müzesi'nin girişinin solunda yer alan 6-7 katlı kaya kütlesi 'Rahibeler Manastırı' olarak bilinir. Bu manastırın 1.katındaki yemekhanesi, mutfağı, birkaç odası; 2.katında yıkı şapeli gezilebilir durumdadır.3.kattaki-bir tünelle ulaşılan- kilisesi çapraz kubbeli, dört sütunlu üç apsislidir. Ana apsisteki templona Göreme'deki diğer kiliselerde pek rastlanmaz. Kilise'de doğrudan kaya üzerine yapılan İsa freskinin yanında kırmızı bezemeler görülür. Manastırda katlar arasındaki bağlantı tünellerler sağlanmıştır. Tehlike anında tünelleri kapatmak üzere yeraltı şehirlerinde olduğu gibi 'Sürgü taşları' kullanılmıştır.

Sağdaki Rahipler Manastırı'nda ise erozyon nedeniyle katlar arasındaki geçişler kapandığından sadece giriş katında birkaç oda görülebilir.

 

Aziz Basil Şapeli

Göreme Açık Hava Müzesi'nin girişindedir. Sütunlarla ayrılan nartekste mezar çukur-ları bulunmaktadır. Nef enine beşik tonozlu, dikdörtgen planlı ve üç apsislidir. Dikdörtgen nefin sol uzun yüzünde biri büyük, ikisi küçük, üç apsis bulunmaktadır. Kilise 11. yüzyıla tarihlenmektedir.

Sahneleri: Ana apsiste İsa portresi, ön yüzünde Meryem ve çocuk İsa, kuzey duvarında ise yine at üzerinde ejderle savaşan Aziz George Aziz Demetrius ve 2 azize tasviri bulunmaktadır.

 

Elmalı kilise

Dokuz kubbeli, dört sütunlu, kapalı Yunan haçı planlı, üç apsislidir. Asıl girişi güney yönünden olan kiliseye, kuzeyden açılan bir tünel vasıtasıyla girilebilmektedir. Elmalı Kilise' nin ilk süslemeleri Aziz Basil ve Azize Barbara Şapeli' nde olduğu gibi doğru-dan duvara kırmızı boya ile yapılan haç ve geometrik  motiflerdir. Kilise 11.yüzyılın ortası, 12. yüzyılın başına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Deesis, Doğum, Üç müneccimin tapınması, Vaftiz, Lazarus'un diriltilmesi,Başkalaşım, Kudüs' e giriş, Son akşam yemeği, İhanet, İsa Golgota yolunda, İsa çarmıhta, İsa'nın gömülmesi, İsa'nın cehenneme inişi, Kadınlar boş mezar başında, İsa'nın göğe çıkışı ve aziz tasvirleri. Ayrıca Tevrat kaynaklı İbrahim Peygamber' in misafir perverliği ve üç yahudi gencin fırında yakılması sahnesi resmedilmiştir.

 

Azize Barbara Şapeli

Elmalı Kilise'nin bulunduğu kaya blokunun arkasındadır. Haç planlı, iki sütunlu,batı, kuzey ve güney haç kolları beşik tonozlu, merkezi kubbeli, doğu haç kolu ve doğudaki iki köşe mekanı kubbelidir. Bir ana, iki yan apsisi bulunmaktadır.

Motifler kırmızı boya ile doğrudan kaya üzerine uygulanmıştır. Duvarda ve kubbede zengin geometrik motifler, mitolojik hayvanlar ve askeri semboller resmedilmiştir. Ayrıca duvarda taş izlenimi veren motifler de yer almaktadır. Kilise 11. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Ana apsiste İsa Pantokrator; kuzey haç kolunda at üzerinde ejderle sava-şan Aziz George ve Aziz Theodore; batı haç kolunda ise Azize Barbara tasviri bulunmaktadır.

 

Yılanlı ( Aziz Onuphrius ) Kilise

Ana mekan enlemesine dikdörtgen planlı, beşik tonozlu, güneyde mezarların bulunduğu ek mekan ise düz tavanlıdır. Apsisi sol uzun duvara oyulmuş,kilise tamamlanmadan bırakılmıştır. Girişi kuzeydendir. Kilise tonozun her iki yanında Kapadokya'da saygın olan azizlerin tasvirleri bulunmaktadır. Kilise 11.yüzyıla tarihlenmektedir

Sahneleri: Girişin tüm karşısında sol elinde incil tutan İsa ve yanında kilisenin banisi, tonozun doğusunda Aziz Onesimus, ejderle savaşan Aziz George ve aziz Thedore, Gerçek haç'ı tutan Helena ve oğlu Konstantin; tonozun batısında çıplak, uzun saçlı ve önünde palmiye ağacı bulunan Aziz Onuphrius, yanında takdis pozisyonunda Aziz Thomas ve elinde bir kitapla Aziz Basil bulunur.

M.S. 1.yüzyılda Mısır çöllerinde 'Hermit' adı verilen kendilerini dine adayan, inzivaya çekilmiş, insanlar yaşamaktaydı. Son Hermit Aziz Paphnutius hermitlerin hayatını ve yaşam tarzlarını öğrenmek için M.S. 4.yüzyılda Mısır çöllerine gitti ve kiliseye adını veren Aziz Onuphrius'la karşılaştı. Aziz Paphnutius, Aziz  Onuphrius'a ölürken yardım etti. Çünkü o faziletin, nefse hakimiyetin en iyi örneğiydi. Tasvirlerde Aziz Onuphrius, çıplak, uzun saçlı, iri göğüslü, önünde Palmiye ağacı ile görülür.

 

Kiler/ Mutfak/Yemekhane

Yılanlı Kilise ile Karanlık Kilise arasında yer alan üç yapı yan yana olup, birbirleriyle bağlantılıdır. Kiler olarak kullanılan ilk mekanda erzakları depolamak için oyuklar, mutfakta ise yöre köylerinde hala kullanılan topraktan yapılmış ''Tandır'' adı verilen ocak bulunmaktadır. En son bölümde ise yemekhane yer alır. Girişin sol tarafında ise tabanda üzüm ezmek için bir şırahane vardır.

 

Karanlık Kilise

Kuzeyde kavisli bir merdivenden kilisenin dikdörtgen, beşik tonozlu narteksine çıkılır. Narteksin güneyinde bir mezar bulunmaktadır. Kilise haç planlı, haç kolları çapraz tonozlu, merkezi kubbeli, dört sütunlu, üç apsislidir. Karanlık Kilise olarak adlandırılmasının nedeni,narteks kısmındaki küçük bir pencereden çok az ışık almasından dolayıdır. Bu sebeple fresklerdeki renkler oldukça canlıdır. Kilise ve narteks İncil ve İsa siklusunu içeren zengin süslemelere sahiptir. Ayrıca Elmalı ve Çarıklı Kilise'de olduğu gibi Tevrat kaynaklı sahneler de resmedilmiştir. Kilise, 11. yüzyıl sonu 12.yüzyıl başına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Deesis, Müjde, Beytüllahim'e yolculuk, Doğum, Üç müneccimin tapınması, Vaftiz, Lazarus'un diriltilmesi, Başkalaşım, Kudüs'e giriş, Son akşam yemeği, İhanet, İsa çarmıhta, İsa'nın cehenneme inişi, Kadınlar boş mezar başında, Havarilerin takdisi ve görevlendirilmesi, İsa'nın göğe çıkışı, İbrahim peygamber'in misafirperver-

liği, Üç yahudi gencin yakılması ve aziz tasvirleri.

 

Azize Catherine Şapeli

Karanlık Kilise ile Çarıklı Kilise arasında yer alan Azize Catherine Şapeli, hem narteksi, hem de naosu serbest haç planlı, merkezi kubbeli, haç kolları beşik tonozlu ve apsisi templonludur. Narteks zemininde dokuz mezar, duvarında ise iki nişli mezar

(arkosolium)  yer alır.

Şapelin sadece naos kısmı figürsel dekorasyonlar içermektedir. Pandatifler kabartma geometrik süslemelerle bezenmiştir.

Anna adındaki donör tarafından yaptırılan Azize Catherine Şapeli, 11.yüzyıla tarihlenmektedir.

Sahneleri:   Templonlu apsiste Deesis, altında madalyonlar içinde Kilise Babaları, (Gregory, Basil, John Chrysostom) kuzey haç kolunun güney duvarında at üzerinde Aziz George, karşısında Aziz Theodore, Azize Catherine ve diğer aziz tasvirleri.

 

Çarıklı Kilise

İki sütunlu, ( diğer sütunlar duvar köşelerinde paye şeklindedir.) çapraz tonozlu, üç apsisli  ve dört kubbelidir. Sahnelerinde İsa'nın hayatını konu alan siklus, İbrahim Peygamber'in misafirperverliğini gösteren Tevrat sahnesi, aziz ve bani tasvirleri iyi muhafaza edilmiştir. Elmalı ve Karanlık Kilise'ye benzemekle beraber, İsa'nın çarmıha gidişi ve çarmıhtan alınış sahneleri kilisenin farklı özelliğidir. Figürler genelde büyük ve uzundur.

İsa'nın göye yükseliş sahnesinin altında bulunan ayak izlerinden dolayı kiliseye 'Çarıklı Kilise' adı verildiği sanılmaktadır. Kilise 12. yüzyıl sonu, 13. yüzyıl başına tarihlenmektedir.

Ana kubbenin ortasında pantokrator İsa, madalyonlarda melek büstleri bulunmaktadır. Ayrıca ana apsiste Deesis, kuzey apsiste Meryem ve çocuk İsa, güney apsiste ise Melek Michael tasviri yer alır.

Sahneleri: Doğum, Üç müneccimin tapınması, Vaftiz, Lazarus'un diriltilmesi, Başkalaşım, Kudüs'e giriş, İhanet, Kadınlar boş mezar başında, İsa'nın göğe çıkışı ve aziz tasvirleri.

 

ÇAVUŞİN

 

Bölgenin en eski yerleşim yerlerinden biri olan Çavuşin, Göreme -Avanos yolu üzerinde, Göreme'ye 2km.uzaklıktadır. Çavuşin'deki Vaftizci Yahya adına yapılan kilise bölgeye hakim bir yerdedir. Muhtemelen 5.yüzyılda yapılmış - boyanmış -olduğundan

bölgenin en eski kilisesidir. Kapadokya'da pek görülmeyen geniş avlusu son yıllarda kayaların kopması sonucu yıkılmıştır. Eski Çavuşin vadisindeki harabeler hıristiyan dervişlerinin ve topluluklarının yaşadığı yerlerdir. Çavuşin'in hemen yanındaki Güllüdere'de 5 Kilise bulunmaktadır. Vadinin yakınındaki Haçlı Kilise aynı zamanda Arap akınlarına karşı savunma amaçlı olarak da kullanılmıştır.

 

Çavuşin ( Nicephorus Phocas ) Kilisesi

Göreme-Avanos yolu kenarında, Göreme'ye 2.5 km.uzaklıktadır. Oldukça yüksek tek nefli, beşik tonozlu, üç apsisli olan kilisenin narteksi yıkılmıştır. 964/965 yıllarına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Tonozda Müjde, Ziyaret, Bakireliğin ispatı, Mısır'a kaçış, Yusuf'un ikinci rüyası,Havarilerin Tanrı yolunda görevlendirilmesi, Üç müneccimin tapınması,Masum çocukların katliamı, Elizabeth'in takip edilişi, Zekeriya'nın öldürülmesi; batı duvarında Yusuf ve Meryem deney sonrası, Beytüllahim'e yolculuk, Doğum, Son yemek, İhanet, İsa'nın cehenneme inişi, Vaftiz; kuzey duvarında İsa platus önünde, İsa Golgota yolunda, İsa çarmıhta, İsa'nın ölümü; güney duvarında Kudüs'e giriş, Lazarus'un diriltilmesi, Kör adamın iyileştirilmesi, İsa'nın çarmıhtan indirilmesi, Kadınlar boş mezar başında; apsis duvarında Başkalaşım resmedilmiştir.

 

AVANOS

 

Nevşehir'in 18 km.kuzeyinde olan Avanos'un antik dönemindeki adı 'Venessa'dır. Çok sayıda çanak çömlek atölyesi bulunan ilçede seramikyapım geleneği Hititlerden beri süregelmektedir. Kızılırmak'ın getirdiği kırmızı toprak ve milden elde edilen seramik çamuru, Avanoslu seramik sanatçılarının elinde şekil almaktadır. Avanos yakınlarında Kızılırmak'ın hemen kenarındaki bir roma mezarlığında ele geçen mermerden lahit, Merkez  Kapadokya  Bölgesi' nde bugüne kadar ele geçen tek lahit olması açısından

ilginçtir. Lahit 1971 yılında tesadüfen ortaya çıkmış,semerdam biçimindeki kapağı kimliği tespit edilemeyen şahıslarca açılmış ve içindeki buluntular ne yazık ki çalınmıştır. Ceset üzerinde yapılan patolojik ve paleoantropolojik araştırmalar sonucundalahitin, saçları kına ile boyanmış bir kadına ait olduğu anlaşılmıştır.

Avanos'ta 13. yüzyıl Selçuklu dönemi'ne tarihlenen Saruhan Kervansarayı ve Alaaddin Camii bulunmaktadır.

 

ZELVE

 

Avanos'a 5 km, Paşabağlarına 1 km. uzaklıktaki zelve, Aktepe'nin dik ve kuzey yamaçlarında kurulmuştur. Üç vadiden oluşan Zelve Ören Yeri, peribacalarının en yoğun olduğu yerdir. Vadideki peribacaları sivri uçlu ve geniş gövdelidir.

Uçhisar, Göreme, Çavuşin'de olduğu gibi kaya oyma mekanlardaki trogloditik yaşa-mın ne zaman başladığı bilinmeyen Zelve, özellikle 9. ve 13. yüzyılda hıristiyanların önemli yerleşim ve dini merkezlerinden biri olmuş; aynı zamanda rahiplere ilk dini seminerler de bu yörede verilmiştir.

Yamaçların dibinde yer alan 'Direkli Kilise' Zelve'deki manastır hayatının ilk yıllarına aittir. Kilise süslemelerinde tercih edilen kabartma haçlar daha çok ikonoklastik Dönem öncesine tarihlenen Balıklı, Üzümlü, ve Geyikli Kiliseler vadinin önemli kiliselerindendir.

1952 yılına kadar iskan edilmiş vadide manastır ve kiliselerden başka  yerleşim yerleri, iki vadiye açılan tünel, değirmen, cami ve güvercinlikler bulunmaktadır.

 

Balıklı ve Üzümlü Kilise

Zelve'nin üçüncü vadisinde, bir manastıra ait doğal avlunun doğusundadır. Giriş kısmı yakılmış olan Üzümlü ve Balıklı Kilise'nin giriş kapısının üstünde tahtta oturan ve kucağında çocuk İsa bulunan Meryem tasviri yer alır. kısmen yıkık tonozda daire içinde malta haçı taşıyan Melek Michael ve Gabriel tasviri bulunur.

Girişin hemen sağında hücre şeklindeki 'Güney Şapel' i tek nefli, apsisli ve beşik tonozlu olup kenarlarda oturmaya yarayan platform bulunur. Apsisinde kırmızı çerçeve içinde ayakta duran, bir elinde kitap, diğer eliyle takdis eden İsa; apsis cephesi ise içi noktalı basit üçgen ve daire dizileriyle, tonozu ise çizilerek yapılmış Malta Haçı ve konstantrik dairelerle süslenmiştir. Şapel büyük olasılıkla 10.yüzyılda yapılmıştır.

 

Paşabağları ve Aziz Simeon Hücresi

Göreme -Avanos yolunun sağında, yoldan 1 km. içeridedir. Eskiden 'Rahipler Vadisi'bugün ' Paşabağı ' olarak adlandırılan bu alan, kendine özgü  peribacalaryla doludur.Çok gövdeli ve çok başlı olan bazı peribacalarının içlerine şapel ve oturma mekanları oyulmuştur.Üç başlı peribacalarının birinde Aziz Simeon adına yapılmış bir şapel ve inziva hücresi bulunmaktadır. Dar bir baca vasıtasıyla ulaşılabilen hücrenin girişini antitetik haçlar süslemektedir. İçinde ocak, oturma ve  yatma  mekanları ile  ışık girmesini  sağlayan pencere aralıkları mevcuttur.

5. yüzyılda Halep yakınlarında münzevi bir hayat sürdüren  Aziz  Simeon, mucizeler yarattığı söylentileri çıkınca, halkın aşırı ilgisinden  kaçarak önce iki metre yüksekli-ğinde bir sütun üzerinde yaşamaya başlar. Aziz Simeon, aşağıya sadece müritlerinin

getirdiği az miktarda yiyecek ve içeceği almak için iner Kapadokyalı  münzevirler  ise bir sütun yerine hazır buldukları  peribacalarını oyarak dünyevi hayattan uzaklaşırlar. Peribacasını aşağıdan yukarı doğru oyarak 10 - 15 m.yükseklikte kaya odalarda yaşar, kaya yataklarda yatarlar.

 

ÜRGÜP

 

Nevşehir'in 20 km.doğusunda olan Ürgüp, Kapadokya bölgesinin en önemli merkezlerindendir. Göreme'de olduğu gibi tarihsel süreç içerisinde çoksayıda isme sahip olmuştur. Bizans döneminde Osiana ( Assiana), Hagios Prokopios; Selçuklular Dönemi'nde Başhisar; Osmanlılar zamanında Burgut Kalesi;  Cumhuriyetin ilk yıllarından itibarende Ürgüp adıyla anılmıştır.

Ürgüp ve civarındaki ilk yerleşim antik adı '' Tomissos'' olan Damsa çayı'nın doğusundaki  Avla  Dağı etekleridir. Daha geç dönemlere ait en önemli kalıntılar ise Ürgüp kasaba ve köylerinde bulunan Roma dönemi'ne ait kaya mezarlardır.Bizans Döneminde de önemli bir dini merkez olan Ürgüp, köy, kasaba ve vadilerin-deki kaya kiliselerin ve manastırların piskoposluk merkeziydi.

11. yüzyılda Ürgüp, Selçuklular' ın kentleri  Konya'ya ve Niğdeye açılan önemli bir kale konumundaydı.  Bu  döneme ait iki yapı  kentin  merkezindeki  Altıkapılı  ve Temenni Tepesi Türbeleri'dir. Bir anne ve kızına ait olan ve 13. yüzyılda yaptırılan' Altı Kapılı Türbe ' , altı cepheli, her cephesinde kemerli pencereli ve üstü açıktır. Ürgüp'ün temenni Tepesi'nde bulunan iki türbeden birinin, 1268 yılında Vecihi Paşa tarafından yaptırılan ve halk arasında ' Kılıçarslan Türbesi' olarak da anılan Selçuklu Sultanı IV. Rüknettin Kılıçarslan'a, diğerinin ise III. Alaaddin Keykubat'a ait olabile-ceği düşünülmektedir. Ancak araştırmacılara göre bu olasılıklar oldukça zayıftır.

1515 yılında Osmanlı topraklarına katılan Ürgüp, 18. yüzyılda Osmanlı Sadrazamı Damat İbrahim Paşa'nın Kadılık makamını doğduğu kent olan Nevşehir'e ( Muşkara) bağlaması nedeniyle ilk kez ikinci planda kalır. Şemsettin Sami 1888- 1900 yıllarında yazdığı Kamus-ül Alam adlı tarih ve coğrafya ile ilgili eserinde Ürgüp'te 70 cami, 5 kilise ve 11 kütüphane olduğunu belirtir.

 

Aziz Theodore ( Tağar ) Kilisesi

Ürgüp- Kayseri yolunda 8.5km. sonra sağa dönülüp 8 km.daha gidilince Ürgüp ilçesinin Yeşilöz köyüne ulaşılır. Burada Kilise 'T' planlı, merkezi kubbelidir. ( Kubbe çöktüğünden camla kapatılmıştır.)  Üst  katta bulunan  galeriye bir  merdiven  sayesinde çıkılmaktadır. Bu nedenle Kapadokya kiliseleri içinde tek örnektir. Genelde resimleri iyi kprunmuş olan kiliseyi üç sanatçı kendi stillerine göre farklı zamanlarda süslemiş-Aziz Theodore adına yapılmış olan Tağar Kilisesi, 11-13. yüzyıllara tarihlenmektedir.

Sahneleri: Deesis, Müjde, Doğum, Peygamberlerin görünümü, Havarilerin görünümü, İsa çarmıhta, Melekler Gabriel ve Michael, madalyonlar içinde aziz tasvirleri.

 

Pancarlık Kilisesi

Ortahisar kasabasının güneyinde, Ürgüp - Mustafapaşa yolunun sağındaki  Pancarlık vadisindedir. Düz tavanlı tek nefli ve tek apsislidir. Kilisedeki duvar resimleri daha çok yeşil zeminlidir ve oldukça iyi korunmuştur. İlk bakışta kiliseyi iki farklı sanatçı -

nın farklı zamanlarda boyadığı düşünülse de sahneler ve tüm yazılar ayrı ayrı incelendiğinde aynı sanatçı tarafından süslendiği anlaşılmaktadır. Zengin İncil siklusunu içe-ren  kilisede  sahneler  firizle r halinde  birbirini taki p etmekte, frizin her iki yanını

madalyonlar içinde aziz tasvirleri sınırlamaktadır. Pancarlık Kilisesi 11. yüzyılın ilk

yarısına tarihlenmektedir.

 

ORTAHİSAR

 

Nevşehir- Ürgüp karayolu üzerinde, Ürgüp'e 6 km. uzaklıktadır. Ortahisar Kalesi hem stratejik hem de yerleşim amacıyla kullanılmıştır. Kalenin eteklerinde  Kapadokya'nın karakteristik sivil mimari örnekleri bulunmaktadır. Ayrıca hemen hemen tüm vadilerin yamaçlarına oyulan  soğuk  hava depolarında yörede yetişen patates ve elma, Akdeniz Bölgesi'nden getirilen portakal ve limon saklanmaktadır.Ortahisar vadilerinde son derece ilginç manastır ve kiliseler bulunmaktadır. Bunlar Sarıca Kilise, Tavşanlı Kilise, Balkan Deresi Kiliseleri, Hallaç Dere Manastırı'dır.

 

Üzümlü Kilise

Ortahisar kasabasının batısındaki Kızılçukur vadisinin hemen başında yoldan yaklaşık 1 km. uzaklıktadır. Üzümlü  kilise' nin bulunduğu  peribacası,  keşişlerin  yaşadığı bir manastır kompleksi gibi oyulmuştur. Peribacasının alt kısmında ise duvarları kısmen yıkıldığında n dışarıdan  rahatça görülebilen - tavanında kabartma  haç bulunan bir mekan yer alır.

Kilise, tek apsisli, tek nefli ve kare planlıdır. Nefin arka kısmında mezar nişi bulunmaktadır. Kilise' nin ithaf yazısında  Stylite  Nichitas' a ait bir yazıt bulunduğundan dolayı bu kilise '' Aziz Nichitas Kilisesi '' olarak da anılmaktadır. Düz tavanlı nef oldukça  zengin bir bezeme ile dekore edilmiştir. Portakal renkli zemin üzerine daire ve  dörtgenlerden oluşan haç motifi, motifi, etrafında  üzüm salkımları ve geometrik motifler resmedilmiştir. Bordür ise içinde malta haçı bulunan madalyonlarla süslüdür Kesin olmamakla birlikye 8. ya da 9. yüzyıla ait olabileceği düşünülmektedir.

Sahneleri: Apsiste tahtta oturan Meryem ve kucağında çocuk İsa, yanlarda ise Melekler Gabriel ve Michael, nefin kuzey ve güneyinde sütunlar arasında 12 havari ve doktor azizler.

 

MUSTAFAPAŞA ( SİNASOS )

 

Ürgüp'ün 6 km.güneyinde yer alan Mustafapaşa, 20.yüzyılın başlarına kadar Ortodoks Rumların yaşadığı bir kasabadır. 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başlarına tarihlenen eski Rum evleri oldukça zengin taş işçiliği arz eder.

Mustafapaşa' nın batısında yer alan  Gömede vadisi' nin jeomorfolojik açıdan ıhlara vadisi'nin küçük bir benzeridir. Ihlara Vedisi'nde olduğu gibi kaya oyma kiliselere, barınaklara ve vadinin içinden geçen bir dereye sahiptir. Mustafapaşa' daki önemli kilise ve manastırlar; Aios Vasilios Kilisesi, Konstantin - Heleni Kilisesi, Manastır Vadisi Kiliseleri ve Gömede Vadisi' nde Alakara Kilise ve Aziz Basil Şapeli' dir.

 

Aziz Basil Şapeli

Mustafapaşa kasabasının yaklaşık 2km. batısında, Gömede vadisi'nin batı yakasın-dadır. İki apsisli, dikdörtgen planlı ve düz tavanlı 2nefli şapel, iki sütunla desteklidir.

Batı nefinin duvarlarında üzeri kırmızı aşı buyası ile süslü yarı kabartma sütunlar ve aralarında nişler yer alır.Doğudaki nef ise oldukça zengin geometrik ve bitkisel motiflerle dekore edilmiştir. Gömede Vadisi' ne bakan, kısmen yıkılmış kapısı olan bu nefin yanında kilise banisine ait olabilecek bir mezar bulunmaktadır.

Doğu nefin apsisi herbirinde bir patriğin adı yazılı, etrafı palmetlerle çevreli üç malta haçı ile süslüdür. Tasvirlerin yerine isimleri yazılı bu üç malta haçlarından ortadaki Abraham'ı, diğerleri İsaac ve Yakup'u temsil etmektedir. Araştırmacılar bu malta haçlarının cenneti ya da Golgota'daki 3 haçı sembolize ettiğini belirtmektedirler. Tavandaki büyük boyutta, etrafı geometrik ve bitkisel motiflerle boyalı haç, kornişte yer alan yazıta göre Aziz Konstantin' i simgelemektedir.İkonoklastik düşünce ile ilgili bu motiflerin yanı sıra apsisin ön cephesine iki önemli aziz, Aziz Basil Şapeli, bazı araştırmacılara göre İkonoklastik Dönem'e ( 726 - 843 )

ya da daha geç döneme tarihlenmektedir.

TATLARİN

 

Acıgöl ilçesinin 10 km. kuzeyinde yer alan Tatlarin kasabası gerek yeraltı kenti ve kiliseleri gerekse konut mimarisi ile Kapadokya Bölgesi' nin ilginç yörelerinden birisidir.Tatlarin halkı tarafından 'Kale' olarak adlandırıldığı tepesinde yer alan yeraltı şehri ilk

olarak 1975 yılında tespit edilmiş, 1991 yılında ziyarete açılmıştır. Halen iki katı gezilebilen yeraltı yerleşiminin mekanlarının büyüklüğü, Güzelyurt Yeraltı Yerleşimi dışında hiçbir yeraltı yerleşiminde bulunmayan tuvaletlere sahip oluşu, erzak depolarının ve kiliselerin çokluğu normal bir yeraltı yerleşiminden ziyade askeri garnizon ya da manastır kompleksini akla getirir.

 

Tatlari Kilisesi

Acıgöl ilçesinin 10 km. kuzeyinde yer alan Tatlarin kasabasının kale olarak adlandırıldığı tepesinin yamaçlarında yer alır.

İki nefli iki apsisli, beşik tonozlu olan kilisenin narteksi yıkılmıştır. Oldukça iyi korunmuş olan frekslerdeki sahneler bantlarla birbirinden ayrılmıştır. Zeminde koyu gri, tasvirlerde ise mor, hardal ve kırmızı renkler kullanılmıştır.

Sahneleri: Apsiste Meryem ve Çocuk İsa, Michael ve Gabriel; Konstantin ve Helena,

Başkalaşım, İsa' nın cehenneme inişi, Kudüs'e giriş, İsa' nın çarmıha gerilmesi ve 9 azizin yanı sıra kiliseyi yaptıran kişinin portreside yer almaktadır.

NEVŞEHİR

 

Antik dönemde adı ''Nyssa'' olan Nevşehir'in Osmanlı İmparatorluğu zamanındaki adı''Muşkara'' idi. Osmanlı Padişahı III.Ahmet'in damadı ve sadrazamı olan İbrahim paşa( 1660-1730 ) doğup büyüdüğü yer olan Nevşehir'e ilgi göstermiş, Ürgüp'e bağlı 18 haneli küçük bir köy olan Muşkara'da camiler, çeşmeler, okullar, imaretler, hanlar ve hamamlar yaptırtmış, adını da 'Nevşehir' olarak değiştirtmiştir.

 

Damat İbrahim Paşa Külliyesi

 

Damat İbrahim Paşa Külliyesi içinde yer alan Kurşunlu Camii 1726'da tamamlanmıştır. 3 kapılı bir avlu içinde caminin 44m. yüksekliğinde zarif bir minaresi vardır. Ana mekanı örten kubbesi kurşunla kaplandığı için bu adla anılır. Caminin iç kısmı çiçek motifleriyle bezenmiştir. Caminin hemen yanındaki külliyeye ait medrese, kütüphane ve imarethane ile hamam bulunur. Şehrin yüksek bir tepesindeki Kale Selçuklular tarafından kervan yollarının güvenliği için inşa edilmiştir.

 

GÜLŞEHİR

 

Nevşehir'e 20 km. uzaklıkta, kızılırmak' ın güney kenarında yer alan antik adı 'Zoropassos' olan Gülşehir'in eski adı ise 'Arapsun' dur. Damat İbrahim Paşa' nın Nevşehir'e yaptığı imarı, bir başka Osmanlı Sadrazamı Karavezir Mehmed Seyyid

paşa da Gülşehir'e yapmış, 30 haneli Gülşehir'i bir külliye ile donatmıştır. Külliye cami, medrese ve çeşmeden oluşmaktadır.

 

Açık Saray Harabeleri

Nevşehir- Gülşehir yolu üzerinde, Gülşehir' e 3.km.uzaklıktaki Açık Saray Harabeleri tüf kayalar içine oyulmuş sayısız mekanları, Roma Dönemi kaya mezarları, 9. ve 10.yüzyıla tarihlenen kaya kiliseleri ile önemli bir piskoposluk merkeziydi. Halk arasında

''Hacı Bektaş Veli Mescidi'' olarak adlandırılan mekanın mihrabının günümüze kadar korunmuş ve islami bir yapı olması açısından dikkat çekmektedir. Kareye yakın planlı mescidin  batı kesiminde yüksekçe  nişler yer almaktadır. Bu  ören yerinde bulunan mantar biçimindeki peribacalarının benzeri yoktur.

 

Aziz Jean ( Karşı) Kilisesi

Gülşehir' in hemen girişinde yer alan ve iki katlı olan Aziz Jean Kilisesi' nin alt katında kilise, şarap mahzenleri, mezarlar, su kanalı ve görevlilere ait mekanlar, üst katında ise İncil' den alınmış sahnelerle süslenmiş bir diğer kilise yer almaktadır.

Alt kata ait kilise, tek apsisli, haç planlı, haç kolları, beşik tonozludur. Merkezi kubbesi çökmüştür. Süsleme açısından direk ana kaya üzerine kırmızı aşı boyası ile stilize hayvan, geometrik ve haç tasvirleri resmedilmiştir. Üst kattaki kilise ile tek apsisli ve beşik tonozludur. Ana apsisteki resimlerin dışında oldukça iyi korunmuş olan kilise siyah bir tabakası ile kaplıydı. Kilise restorasyonu ve konservasyonu 1995 yılında Restoratör Rıdvan İşler tarafından yapıldıktan sonra bugünkü haline gelmiştir.

İsa ve İncil siklusunu içeren kilisede sahneler bantlar içinde firizler halindedir. Siyah zemin üzerine sarı ve kahverengi renkler kullanılmıştır. Niş tonozlarında ve cephelerinde bitkisel ve geometrik motifler tercih edilmiştir. Batı ve güney duvarında Kapadokya Bölgesi' nde oldukça nadir olarak resmedilen Son yargı sahneleri yer alır.

Kilise , apsisinde yeralan yazıtına göre 1212 yılına tarihlenmektedir.

Sahneleri:  Apsiste Deesis, ön cephesinde kuş tasvirleri altında Müjde, tonozunda madalyonlar içinde aziz tasvirleri:  tonozun güney kanadında Son  yemek,  ihanet,

Vaftiz, altında meryem' in ölümü: kuzey kanadında İsa' nın çarmıhtan indirilmesi, Kadınlar boş mezar başında, İsa 'nın cehenneme inişi: batı ve güney duvarında ise Son yargı.

 

HACI BEKTAŞ

 

Nevşehir - Kırşehir yolu üzerinde Nevşehir' e 45 km.uzaklıkta olan ilçeye adını veren Hacı  Bektaş-ı  Veli, bugün İran sınırları içerisinde bulunan Horasan' da 13.yüzyılda dünyaya gelmiştir. Hacı Bektaş ilk eğitimini dönemin ünlü düşünürü Ahmet Yesevi'

den almıştır. Hacı Bektaş'ın o yüzyıllarda Türklerin doğudan batıya göçlerini izleyerekAnadolu'ya gelişi, Anadolu Selçuklularının siyasi ve iktisadi düzenlerinin bozulduğu, yönetimde bölünmelerin ortaya çıktığı bir devreye raslamıştır. Hacı Bektaş bu dönem de şehir şehir, köy köy gezerek Türk birliğinin sağlanması, Türk gelenek ve göreneklerinin islam inancıyla birleşmesi için çaba harcamıştır. Eski adı Sulucakara -höyük olan ilçede  kurduğu okulda ö ğrenciler  yetişmiştir. Türk dili ve kültürünün yabancı etkilerden ve her türlü yozlaşmadan korunması için çalışmıştır.

İlçe merkezinde yapılan kazılar sonucunda Eski Tunç  çağı,   Hitit,  Frig,  Helenistik

ve Roma Dönemi'ne  ait ele geçen eserler Hacıbektaş Arkeoloji Müzesi'nde sergilenmektedir.

 

Hacı Bektaş-ı Veli Müzesi

İçinde Hacı Bektaş-ı Veli'nin ve Balım Sultan' ın Türbeleri' nin bulunduğu külliyede cami, çamaşırhane, hamam, aş evi, konuk evi ve çeşmeler yer alır.

Müze olarak ziyarete  açılan külliye birbiri ardına sıralanan üç avludan ibarettir.

1.Avlu ( Nadar Avlusu): Büyük, kemerli bir kapı ile avluya girilir. Hemen sağda 1902

yılında inşa edilmiş ' Üçler Çeşmesi' yer alır. Aynı avlu içinde çamaşırhane ve hamam   da bulunmaktadır.

2.Avlu ( Dergah Avlusu): Buraya ' Üçler Kapısı' olarak adlandırılan, bir kapı vasıtasıyla girilir. Kapının hemen sağında 1554 tarihinde yaptırılan 1875 yılında Kavalalı Mehmet Ali Paşa'nın kızı tarafından Mısır' dan gönderilen arslan heykelinin yerleştirilmesinden sonra ' Aslanlı Çeşme' adını alan çeşme bulunmaktadır. Bu avluda Osmanlı Sultanı II. Mahmut zamanında yaptırılan bir cami, dergaha gelen misafir ve yolcuların karşılandığı  Konuk Evi ve Aş Evi yer alır. Meydan Evi' nin bitişiğindeki Kiler Evi' nin alt katında dergahın kıymetli eşyaları ve yiyecekleri depo edilmiştir.

3. Avlu( Hazret Avlusu): Altılar kapısı ile girilir. Girişte hasbahçe, sağ tarafta derviş ve baba mezarları bulunur. Karşı tarafta derviş ve baba mezarları bulunur. Karşı tarafta  Selçuklu mimarisi özelliklerini arzeden ve Orhan Gazi zamanında yaptırılan Hacı

Bektaş Veli Türbesi yer almaktadır. Türbe'ye Selçuklu motiflerinden oluşan mermer bir kapı ile girilmektedir. Hacı Bektaş' ın inzivaya çekildiği Çilehane ve Kırklar meydanı bu bölümdedir. Hacı Bektaş' ın yeşil sandukalı türbesi, yeşil puşide ve çeşitli şamdanlarla donatılmış, kalem işi süslemeler ve yazı motifleriyle tezyin edilmiştir.

Kırklar Meydanı' nın doğusunda Horasan Erleri' nin mezarları, batı tarafta çelebilere

ait olduğu söylenen mezarlar ile Güvenç Abdal' ın türbesi bulunmaktadır.

Hazret Avlusu' nun sağında 1519 yılında yaptırılan Hacı Bektaş' tan sonra gelen Balım Sultan Türbesi yer alır.

 

KOZAKLI

Nevşehir' in yaklaşık 100 km.kuzeyinde yer alan Kozaklı' nın eski adı Hamamorta' dır Sağlık turizmi açısından önemli bir yere sahip Kozaklı kaplıcaları, Batı Alman kaplıcaları Birliği sınıflamasına göre sodyumlu, kalsiyumlu, klorlü olup A ve C grubu şifalı sular grubuna girmektedir.Kozaklı kaplıcalarından iltihapı olmayan romatizmal hastalıkların, kireçlenmelerin, cilt hastalıklarının, kronik iltihaplı kadın hastalıklarının, damar sertliklerinin, mantar hastalıklarının tedavisinde başarılı sonuçlar alındığı gözlenmiştir.

 

IHLARA VADİSİ

Aksaray'a 40km.uzaklıktadır. Vadiye, Aksaray- Nevşehir karayolunun 11.km.'sinden sapılarak gidilir. Hasandağı' ndan çıkan bazalt ve andezit yoğunluklu lavların soğumasıyla ortaya çıkan çatlaklar ve çökmeler kanyonu oluşturmuştur. Bu çatlaklardan yol bulan kanyonun bugünkü halini almasını sağlayan Melendiz çağına ilk çağlarda Kapadokya ırmağı anlamına gelen 'Potamus Kapadukus' denilmekteydi. 14km. uzunluğundaki vadi Ihlara'dan başlar, Selime'de son bulur. Vadinin yüksekliği yer yer 100 -150

m.dir. Vadi boyunca kayalara oyulmuş sayısız barınaklar, mezarlar ve kiliseler bulunmaktadır. Bazı barınaklar ve kiliseler yeraltı şehirlerinde olduğu gibi birbirine tünellerle bağlantılıdır.

Ihlara vadisi  jeomorfolojik  özelliklerinden dolayı keşiş ve rahipler için uygun bir inziva ve ibadet yeri olmuştur. Ihlara vadisi kiliselerindeki süslemeler 6.yüzyılda başlayarak 13. yüzyılın sonuna kadar devam etmiştir.

Vadi boyunca yer alan kiliseler iki gruba ayrılabilir. Ihlara'ya yakın olan kiliselerin duvar resimleri Kapadokya sanatından uzak, doğu etkisi taşırlar. Belisırma yakınında yer alanlar, Bizans tipi duvar resimleri ile süslüdür.

Ihlara bölgesi'nde  Bizans Dönemi' ne ait bilinen kitabelerin sayısı oldukça azdır. Belisırma köyüne 500 m.uzaklıktaki Aziz Georgios (Kırkdamaltı) Kilisesi' nde Selçuklu Sultanı II. Mesud  (1282 -1305) ve Bizans imparatoru II.Andronikos' un

adlarını içeren 13. yüzyıla ait fresk üzerine yazılmış bir kitabe bulunmaktadır. Bu kitabe bölgeyi ellerinde bulunduran  Selçukluların hoşgörülü yönetiminin varlığını kanıtlamaktadır.

Ihlara Vadisi' nde yer alan ve resimleri en iyi korunmuş olan kiliseler Ağaçaltı, Pürenliseki, Kokar, Yılanlı ve Kırkdamaltı Kiliseleridir.

 

Ağaçaltı Kilisesi

Haç planlı, kubbeli haç kolları beşik tonozlu, üç apsisli bir kilisedir.Ana apsis ve güney yan apsis yıkılmıştır. Kiliseye giriş yıkık olan bu ana apsistendir. Girişin tam karşısındaki duvarda yer alan Aziz Daniel Kilisesi' de denilmektedir. Beyaz zemin üzerine kırmızı, gri ve sarı renkler kullanılmış, kuzey haç kolu tonozu oldukça zengin bitkisel ve geometrik motiflerle süslenmiştir.

Kilise İkonoklastik Dönem öncesine ya da 9.- 11. yüzyıllar arasına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Müjde , Ziyaret, Doğum, Üç müneccimin tapınması, Mısır' a kaçış, Vaftiz,

Meryem' in ölümü, Daniel arslanlar arasında, Kubbede ise İsa' nın göğe yükselişi ve aziz tasvirleri.

 

Kokar Kilise

Tek nefli ve Beşik tonozlu olan kiliseye bugün yıkılmış olan apsisinde girilebilmekte -

dir. ihtiyaç nedeniyle kayanın iç kısımlarına  doğru oyularak cenaze salonu nefe ilave edilmiştir.

Süslemelerin tonuna gri renk hakimdir. Oldukça iyi korunmuş olan tonozda büyükçe bir haç motifi vardır.Haç motifin ortasında yer alan kare çerçeve içindeki el motifi üçlü kutsama işaretidir.Çerçevesinde ise oldukça zengin dört alana ayrılmış geometrik

bezemeler yer alır. Kilise 9.yüzyılın sonlarına tarihlenmektedir.

Sahneleri:   Deesis, Müjde, Ziyaret, Bakireliğin ispatı, Doğum, Üç müneccimin tapınması, Vaftiz, Üç yahudi gencin fırında yakılması, Mısır'a kaçış, Son yemek, İhanet, İsa çarmıhta, Kadınlar boş mezar başında, İsa' nın göğe yükselişi, İsa' nın Gömülmesi, Pentakost ve aziz tasvirleri.

 

Yılanlı Kilise

haç planlı, beşik tonozlu ve apsislidir. Kuzey duvarında bulunan şapelin içinde keşiş mezarları yer alır. Batı duvarındaki yılanların saldırısına uyramış dört çıplak günahkar kadınla ilgili sahneden dolayı kiliseye bu ad verilmiştir. Sekiz yılanın saldırısına uğrayan birinci kadına ait kitabe tahrip olduğundan suçu anlaşılmamaktadır. Yılanlar ikinci kadını çocuğunu emzirmediği için göğsünden, üçüncü kadını yalan söylediği için ağzından, dördüncü kadını itaat etmediği ve söz dinlemediği için kulaklarından ısırmaktadırlar.

Yılanlı Kilise 9.yüzyılın sonlarına tarihlenmektedir.

 

SELİME

Ihlara vadisinin bitiminde yer alır. Selime köyünde dik bir yamacın eteklerine yaslanmış peribacaları, bazilika tipindeki katedrali, köye adını veren ve Selçuklu Dönemi' ne ait Selime Sultan Türbesi, kayaya oyulmuş kalesi ve kaya kiliseleri bulunmaktadır.

 

GÜZELYURT

Aksaray' a 45km.,Ihlara vadisine ise 15km.uzaklıktadır. Doğal konumu, 19.yüzyıla ait mimarlık örnekleriyle Kapadokya merkezleri arasında seçkin bir yeri vardır. Hıristiyanlığın yayılması için çalışan Nazianuslu Gregor adlı din adamı Güzelyurt'u önemli bir merkez haline getirmiştir.

Güzelyurt' ta bulunan kiliseler Yüksek Kilise, Kızıl Kilise, Silvişli Kilise, Ahmatlı Kilise ve koç Kilisesi' dir. Ayrıca 1891 tarihinde kilise olarak inşa edilen ve halen cami olarak kullanılan kitabeli bir yapı da Güzelyurt' a ayrı bir özellik katmaktadır.

 

AKSARAY

Hasandağı' nın eteklerinde geniş bir ova üzerine  Anadolu' yu doğudan -batıya , güneyden-kuzeye bağlayan ana yolların kesiştiği noktada kurulmuştur. Özellikle Roma Dönemi' nde önemli bir şehir olan Aksaray, adını Kapadokya Krallarından Archelaos' tan almıştır. 11.yüzyılda Selçukluların egemenliğine geçen şehrin adı ''Aksaray'' olarak değişmiştir.

Aksaray şehir merkezindeki en eski Selçuklu eseri olan Eğri Minare ( Kızıl Minare)

Selçuklu Sultanı Slaeddin  Keykubat'ın babası Sultan I.Keyhusrev tarafından 1221-1236 yılları arasında yaptırılmıştır. Kırmızı tuğladan yapılan bu minarenin asıl adı Osmanlı Padişahı IV.Murat dönemine ait bir yazılı belgeye göre Keyhusrev Camii ve Minaresi'dir. Ancak halk tarafından ' Eğri Minare' ya da ' Kızıl Minare' olarak adlandırılmaktadır.

Kübik kaideli, silindirik gövdelidir. Gövdesi ince bir silme ile ikiye ayrılmıştır. Alt kısmı zik zak bezemeli olan eğri minare'nin üst kısmı mavi ve yeşil çinilerle kaplıydı.

Ancak bu çinilerin büyük bir kısmı döküldüğünden kayıptır. Minarenin tek şerefesine

92 taş basamaklı merdivenle çıkılır. Bugün Türkiye' nin '' Pizza Kulesi'' olarak adlandı-

rılan minarenin ne zaman eğildiği hakkında kesin bir kayıt yoktur.

Diğer önemli yapıtlar 15.yüzyıldan kalan Ulu Cami ve Zinciriye Medresesi' dir.Kapadokya Bölgesi' ninönemli merkezlerinden olan Ihlara Vadisi ve Güzelyurt ilçesi Aksaray ili sınırları içerisindedir.

 

SOĞANLI VADİSİ

 

Kayseri, Yeşilhisar ilçesi sınırları içinde Ürgüp' ün 40km.güneydoğusunda, Derinkuyu

yeraltı Şehri' nin ise 25km.doğusunda yer almaktadır. Soğanlı Bölgesi yer sarsıntıları

sırasında çökmelere uğramış ve çöken alan doğal etkilerle daha da derinleşerek vadi ve platoları meydana getirmiştir. İki kısımdan oluşan Soğanlı vadisine Roma Dönemi'

nden itibaren devamlı olarak yerleşmiştir. Vadi yamaçlarında yer alan kaya konilerini Romalılar mezarlık, Bizanslılar da kilise olarak kullanmışlardır. Kilise freskleri açısından 9. ve 13. yüzyıllara tarihlenmektedir. Soğanlı vadisinde yer alan önemli kiliseler: Karabaş, Yılanlı, Kubbeli ve Azize Barbara ( Tahtalı) Kilise'dir.

 

Karabaş Kilisesi

Soğanlı köyünün kuzeye uzanan vadisinin sağ dik yamaçlarında yer alır. Karabaş Kilise' nin dışındaki kayalıkta çok sayıda oda mezarlar, geniş tonozlu Şapeller ve kilise görevlilerinin devamlı olarak kullandıkları mekanlar bulunmaktadır.

Kilise, tek nefli, apsisli olup beşik tonozludur. Farklı zamanlarda, farklı metodlarla

boyanmış olup 11. yüzyıla tarihlenmektedir.

Sahneleri: Deesis, Müjde, Doğum, İsa' nın mabete takdimi, Başkalaşım, Havarilerin görevlendirilmesi, İsa çarmıhta, İsa' nın cehenneme inişi, İsa ' nın göğe çıkışı ve Aziz tasvirleri.

 

Kubbeli Kilise

Soğanlı köyünden kuzeye uzanan vadinin sol yamacında yer alır. Peribacasının çok iyi bir şekilde işlenmesiyle kubbeler oluşturulmuş, yan yüzler kaplama taş gibi derzli yapı

larak işlenmiştir. Kilise , tonozları, kubbeleri, apsisleri ile ileri bir mimari özellik gösterir. Bazilika tipindeki kilise üç nefli ve üç apsislidir. Kilise 10. yüzyılın başlarına tarihlenmektedir.

Sahneleri:  Ana  apsiste Peygamberlerin görünümü, yan apsiste  Deesis;t onozda Masum çocukların katliamı, Elizabeth' in takip edilişi, Müjde, Ziyaret, Elizabeth' in bakireliğinin ispatı, Doğum, Üç müneccimin tapınması, Mısır' a kaçış, İsa' nın mabete takdimi, Zekeriya' nın öldürülmesi, Yahya' nın çağırılması, Yahya ve İsa, Yahya' nın

görevlendirilmesi, Vaftiz, İsa ve Zekeriya, Kana düğünü, Şarap mucizesi, İsa ve Samarralı kadın, Kudüs' e giriş, İmparatorun kızının iyileştirilmesi ve aziz tasvirleri.

 

Azize Barbara ( Tahtalı ) Kilisesi

Soğanlı Köyünden batıya uzanan vadinin sonunda yer alır. Tek nefli, tek apsisli ve beşik tonozludur. Tonoz, kalın bir çıkıntıyla ortadan ikiye bölünmüştür.10.yüzyılın başlarına tarihlenen Azize Barbara Kilisesi, çok sayıdaki aziz tasvirleri ile dikkati çekmektedir.

Sahneleri: Apsisteki Peygamberlerin görünümü, kuzey duvarında Deesis, tonozda ise Müjde, Ziyaret, Bakireliğin ispatı, Beytüllahim'e yolculuk, Doğum, İsa'nın cehenneme

inişi, Yedi uyuyanlar ve aziz tasvirleri.

 

ESKİ GÜMÜŞ

Niğde' nin yaklaşık 8 km.kuzeydoğusunda eski Andaval yolunun karşısında, Niğde-

Kayseri karayolu'nun 4.km.içerisindeki Gümüşler kasabasında bir kaya manastır kilisedir. 10.yüzyılda yapılmış manastıra tonozlu bir kapıdan girilir. Manastır avlusu-

nun batı, güney ve doğusunda kaya oyma mekanlar, kuzeyinde ise kilise yer alır. Kilise kapalı haç planlı, merkezi kubbeli, dört sütulu, çapraz tonozlu, üç apsislidir.

Sahneleri: Doğum ve İsa' nın mabete takdimi sahneleri çok ayrıntılı ve incelikli olarak işlenmiştir. Apsiste Deesis ve havariler, Meryem' in çeşitli tasvirleri, aziz ve melek portreleri.

 

KAPADOKYA' NIN YERALTI YERLEŞİMLERİ

 

Kapadokya bölgesi' nin en ilginç kültürel zenginliklerinden biri olan çeşitli büyüklük-

teki yeraltı yerleşimleri 150-200 civarındadır. Ancak 25000 km.karelik bir alanı kaplayan Kapadokya Bölgesi'nin bütün kasaba ve köylerinde büyüklü ve küçüklü kaya yerleşimi bulunduğundan bu sayı daha da artabilir. Bu kaya yerleşimlerinin büyük bir kısmı yumuşak tüfün aşağıya doğru derinlemesine oyulmasıyla inşa edilmiş

lerdir. Oyma esnasında oluşan alet izlerinden yapım teknikleri hakkında henüz yeterli bir bilgiye sahip değiliz.

Yeraltı şehirleri kavramı oldukça yaygın olarak kullanıldığından ve bazılarının otuzbin kişiyi barındırabilecek büyüklükte olmasından dolayı bir kısmını ' Yeraltı Şehri' olarak

daha küçüklerini ise ' Yeraltı Köyü' olarak adlandırmak mümkündür.

Kapadokya Bölgesi, geçmişte sık sık çeşitli saldırılara maruz kaldığından, bu şehirle -

rin yapılış amacı, daha çok tehlike anında halkın geçici olarak sığınmasını sağlamaktır

Yeraltı şehirleri aynı zamanda yörede bulunan hemen hemen her evle gizli geçitlerle bağlantılıdır. Yörede yaşamış olan insanlar kendilerini daha fazla emniyete almak için yaşadıkları kayadan evleri çeşitli yerlerine geçilmesi zor odalar, tuzaklar hazırlamış, ihtiyaç karşısında kayaların dibine doğru yeni odalar açmışlardır. Böylece koridorlar ve galeriler çoğalarak yeraltı şehirlerini meydana getirmiştir.

 

Yapısal Özellikleri

Yüzlerce odadan oluşan yeraltı şehirlerindeki mekanlar birbirlerine uzun galeriler ve labirent gibi tünellerle bağlanmıştır. Galerilerin alçak, dar ve uzun olmasının nedeni düşmanın hareketlerini kısıtlamak içindir. Ayrıca bu koridorların duvarlarına aydınlatmak maksadıyla kandil ve mum koymak için küçük oyuklar oyulmuştur. Kandillere keten tohumundan elde edilen altın sarısı renkteki 'bezir' adı verilen yağı konuluyordu. Şimdiye kadar hiç bir yer altı yerleşiminde bezir yağı üreten mekana raslanmamıştır. Büyük bir ihtimalle dışarıdan getiriliyordu. Kandillerde yanan bezir yağından yayılan ısı aynı zamanda ısınma ısınma gereksinmesini de karşılamaktaydı. katlar arasında mekanları birbirinden ayıran savunma amaçlı sürgü taşları bulunmak -

tadır. İçerden açılan, dışardan açılması mümkün olmayan bu sürgü taşlarının çapı 1-2.5m., eni 30-50 cm. civarında, ağırlıkları ise 200- 500 kilogramdır. Ortalarında yer alan delik kapıyı açıp kapamaya yaradığı gibi, arkadan gelebilecek düşmanı görmeye veya ok ve mızrak gibi silahlarla düşmana saldırmaya yaramaktadır. Bu sürgü taşları birkaç örnek dışında yerinde kesilmek suretiyle yapılmıştır.

Yeraltı şehirlerindeki bir diğer kapı çeşidi de ahşap olanlardır. Savunma amaçlı olmayan ve daha çok özel mülkiyet için yapılmış bu kapılar iki ya da üç sürgülü idi.

Özkonak yeraltı şehrinde, diğer yeraltı şehirlerinden farklı olarak tüneller üzerine, sürgü taşlarının hemen yanında düşmana kızgın yağ dökmek veya mızrakla vurmak

amacıyla dikine ufak delikler oyulmuştur. Yeraltı şehirlerinde savunma amaçlı bir diğer önlemde düşmanı yanıltmak için uzun dar tünellerde 2-3m. derinliğinde tuzaklar

bulunmasıdır.

Yeraltı şehirlerinin en eski katları genelde giriş katları olup, daha ziyade ahır olarak kullanılmıştır. Bunun nedeni de hayvanları daha aşağı katlara indirmenin zorunluğun-dandır. Oldukça kaba olarak oyulmuş ahır duvarlarının alt kısımlarına  hayvanların yem yiyebileceği oyuklar ve hayvanları bağlamak için birer delik yapılmıştır.

Gerek kışın gerekse yazın ılık olan yeraltı şehirlerinde şırahaneler ve mutfaklar da genelde üst katlardadır. Yöreden elde edilen üzümlerin kolay taşınabilmesi için daha çok üst katlara inşa edilmişlerdir. Mutfak sayıları gözönüne alındığında her ailenin bir mutfağı olmadığı, mutfakları ortaklaşa kullandıkları ortaya çıkmaktadır. Mutfaklarda bugün Kapadokya kasaba ve köylerinde de hala kullanılan ' Tandır' adı verilen yemek pişirmeye yarayan ocaklar bulunmaktadır. Ayrıca mutfak kenarlarına erzak küplerini

düzenli bir şekilde yerleştirmek amacıyla küçük oyuklar yer alır. Erzak küplerine yörede hala bolca üretilen arpa, buğday, ve çeşitli sebzelerin yanı sıra  bira ve şarap da konulmuştur. Katlar arasında odaların tavan ve taban kısımlarında iletişim maksadıyla yapılmış, çapı 5-10cm.'yi geçmeyen haberleşme delikleri bulunmaktadır.

Bu delikler sayesinde yeraltı şehri halkı uzun yorucu tünellerden geçmek zorunda kalmamakta, olağanüstü zamanlarda  ise kolay ve çabuk bir şekilde savunma tedbirlerini alabilmektedirler. Tuvalet konusu henüz tam olarak aydınlağa kavuşma-

mıştır.Sadece Tatlarin ve Güzelyurt (Gelveri) yeraltı şehirlerinde tuvalet bulunmuştur.

Bu yerleşim yerlerinde uzun süren olağanüstü zamanlarda kullanılmak üzere oturma birimleri, hatta mezarlık alanı bile bulunmaktadır. Bu mezarlıkların dini görevlilere veya önemli kişilere ait olup olmadığı konusu henüz açıklığa kavuşmamıştır.

Yeraltı yerleşimleri içinde hem havalandırma hem de haberleşme maksadıyla yapılmış

çoğu zaman yeraltı yerleşiminin tabanı ile bağlantılı bacalar bulunmaktadır.Bu hava-

landırma bacaları aynı zamanda su kuyusu olarak da kullanılmıştır.Bazı su kuyularının

ağız kısımları düşmanın suyu zehirlemesini önlemek için yeryüzü ile bağlantısızdır. Yeraltı yerleşimlerinin birbirine tünellerle bağlandığını iddia etmektense de bugün bunu doğrulayacak bir kalıntıya henüz rastlanmamıştır.

 

Tarihçe

Kapadokya Bölgesi'nde Prehistorik Döneme ait yerleşimler bulunmasına karşın bunla-

rın yeraltı şehirleri ile ilişkili henüz tam olarak saptanamamıştır. Ancak  Prehistorik Dönem insanlarının hiç olmazsa birkaç odadan ibaret yapay kaya sığınaklarında barınmış olmaları gerekmektedir.

Orta ve Geç Tunç Çağı' na ait kaya kabartmalarının  ve yazılı anıtların bölgede sıkça bulunması, ayrıca Hitit şehirlerindeki savunma sisteminde' Potern' adı verilen yeraltı

geçitlerine sıkça rastlanması ve ustaca yapılması nedeniyle yeraltı şehirlerinin yapı-

mında ya da genişletilmesinde Hititlerin de katkısı olduğu kanısı güçlenmektedir.

Hitit şehirlerinde bulunan gizli tüneller genellikle şehre yapılacak saldırılarda düşmanı pusuya düşürmek ve onları arkadan çevirmek için kullanılırdı. Bu yerleşim yerlerinin

bir kısmını Hititler oymuşsa askeri amaçlı olarak oymuşlardır. Bundan dolayı herhangi

bir arkeolojik buluntu ele geçmemesi normaldir. Ayrıca Hititlerden sonra gelen kavim

lerin de bu izleri yoketmesi söz konusudur.

Kapadokya Bölgesi'nde kuvvetli bir Hitit yerleşimi olmamasına karşın bölgedeki tüm antik yerleşimlerde Hititlerin kalıntılarına rastlamak mümkündür. Bölgede yaşayan Hititlerin yerleşim amacıyla yumuşak tüfü oyup yaşamaması için hiç bir neden yoktur.

Ayrıca Topada (Ağıllı) ve Sivasa yazılı anıtlarının hemen yanında yeraltı şehirlerinin

bulunması bu görüşü desteklemektedir.Özellikle Nevşehir civarında Roma Dönemi'ne

ait kaya mezarları da yeraltı yerleşiminin hemen yakınında olup onlar gibi geniş alan-

lara yayılmıştır. Hatta kaya mezar odalarında yer alan nişli klineler yeraltı şehirlerinde

de bulunmaktadır. Bu, Roma Dönemi halkının da yeraltı şehirlerinin yapımında bir rolü olduğunu göstermektedir. Yeraltı şehirlerine ait bütün bulgular M.S.5-10. yüzyıl-

lar arasına yani Bizans Dönemi' ne aittir. Genellikle  dini ve sığınma amaçlı olarak kullanılan yeraltışehirlerinin sayısı bu dönemde artmıştır. Bizans Dönemi'nde 7.yüzyıl

da başlayan Arap-Sasani akınları karşısında Kapadokya'da yaşayan Hıristiyan toplu-

luklar sürgü taşlarını kapatarak kendilerini savunuyorlardı. Düşman ise içerde kendini

pek çok tehlike ile karşı karşıya kalacağını bildiğinden daha çok su kuyularını zehirle-

yerek yerli halkı dışarı çıkartmak için çalışıyordu.

Selçukluların da bu yeraltı şehirlerinden yararlandıkları ve askeri amaçlıkullandıkları sanılmaktadır. Çünkü Kapadokya Bölgesindeki Selçuklu Kervansarayları bu yeraltı

şehirlerinin 5-10 km.uzağında bulunmaktadır.(Dolayhan Kervansarayı- Til Yeraltı Şehri, Saruhan Kervansarayı- Özkonak Yeraltı Şehri, Pınarbaşı (Geyral) Yeraltı Şehri

Ağzıkarahan Kervansarayı)

Yeraltı Şehirleri hakkında en eski yazılı kaynak Xenephon' un 'Anabasis' adlı kitabıdır

Xenephon, Anadolu' da ve kafkaslarda yaşayan insanlarınevlerini yerin altına oyduk-ları ve evlerin birbirlerine dehlizlerle bağlı olduğundan bahsetmektedir. Xenephon M.Ö.4.yüzyılda yaşadığına göre yeraltı yerleşimlerini en kesin bir şekilde bu döneme

tarihlemek mümkündür.

Bölgedeki en eski ciddi çalışmayı 1960-1970 yılları arasında yapan Alman Martin Urban ise yeraltı yerleşimlerini M.Ö.7.-8. yüzyıllara tarihlemektedir.

Sonuçta, elimizdeki mevcut bilgiler ışığında yeraltı yerleşimlerini bölgedeki ilk mede-

niyetlerle aynı zamana yani Prehistorik Döneme tarihlemek pek yanlış olmayacaktır.

Çünkü taş endüstrisini oldukça iyi bilen Prehistorik Dönem insanlarının basit aletlerle

yumuşak tüfü oyması zor değildir. Bu dönemde bir kaç odadan ibaret olan, Kapadok-

ya'ya gelen değişik topluluklar tarafından devamlı olarak genişletilen yeraltı yerleşim

leri, bir önceki kültürün tüm arkeolojik izleri yok edilerek bugünkü halini almıştır.

Ancak unutmamak gerekir ki yeraltı şehirlerinin en yaygın kullanımı Bizans Dönemi' nde olmuştur.

 

YERLEŞİM MERKEZLERİ

Kaymaklı yeraltı Şehri

Nevşehir' e 19 km.uzaklıkta, Nevşehir - Niğde  karayolu üzerindedir. 1964 yılında

ziyarete açılan yeraltı şehri, 'Kaymaklı kalesi' de denilen yerin altında bulunmaktadır.

Antik adı 'Enegüp' olan Kaymaklı köyünde halk, evlerini yeraltı şehrininyüze yakın tünelinin etrafına yapmıştır.Yöre halkı halen avlulara açılan bu tünellerden geçerek

yeraltı şehirlerinin uygun mekanlarını kiler, depo, ahır olarak kullanmaktadır.

Kaymaklı yeraltı şehri DerinkuyuYeraltı Şehri' nden gerek plan, gerekse kuruluş yö-

nünden farklıdır.Pasajlar dar, alçak ve eğridir.Halen 4 katı açığa çıkarılmış, mekanlar

daha çok havalandırma bacalarının etrafında toplanmıştır. Yeraltı şehrinin 1. katında ahır yer almaktadır. Bu mekanın küçüklüğü yeraltı şehrinin henüz temizlenmeyen alanlarında da ahırların varolması gerektiğini gösterir. Ahırın solundaki sürgü taşlı bir geçit vasıtasıyla kiliseye geçilir. Bu koridorun sağ tarafında günlük yaşam yeri olarak oyulmuş odalar bulunmaktadır. 2.kattaki kilise tek nefli 2 apsislidir. Apsislerin önün-

de vaftiz taşı, kenarlarda ise oturmaya yarayan platformlar yer alır. Bu kattaki mezarlık alanının kilisenin hemen yanında olması dini özellikleri olan kişilere ait

olduğu fikrini güçlendirir. Bu katta ayrıca oturma mekanları da mevcuttur. Yeraltı şehrinin en önemli mekanları 3. kattadır. Bu miktarda erzak depoları, şirahaneler ve mutfakların bulunduğu bu kattaki çok çukurlu andezit taş oldukça ilginçtir. Son araştırmalar neticesinde bakır cevherini öğütmede kullanıldığı anlaşılmıştır. Bu taş dışarıdan getirilmeyip yeraltı şehrinin inşası esnasında açığa çıkan tüflerin altındaki andezit lavlarındandır. İhtiyaç duyulduğu için işlevine uygun olarak 57 adet kırma ezme çukurları açılmıştır. Yaklaşık 10cm. boyutundaki bakır cevheri çukurları içine konur. Kırma taşı ile kırılarak ergitmeye hazır hale getirilir. Bu teknik Prehistorik

Dönemlerden beri bilinen bir yöntemdir.

Kaymaklı Yeraltı Şehrine getirilen bakır büyük olasılıkla Aksaray - Nevşehir arasın-

daki bir ocaktan getirilmiştir.(Bu ocağı Kapadokya Bölgesi' nin en eski yerleşimlerin-

den biri olan Aşıklı halkı da kullanmıştır.)

4.katta yeralan şırahanelerde bol miktarda erzak depolarının ve küp yerlerinin bulunması bu yeraltı şehrinde yaşayan halkın düzenli bir ekonomileri olduğunu gös-

terir. Yeraltı şehri henüz tam olarak temizlenmemesine ve sadece 4.katının açığa çıkarılmasına rağmen, bölgenin en büyük yeraltı yerleşimlerinden biri olduğu kesindir.

Çünkü küçük bir alana yayılan erzak depolarının sayısı gözönüne alındığında burada çok sayıda insanın yaşamış olabileceği ihtimalini güçlendirmektedir.

 

Derinkuyu Yeraltı Şehri

Nevşehir - Niğde karayolu üzerinde Nevşehir'e 29 km.uzaklıktadır. Derinkuyu Yeraltı şehrinin derinliği yaklaşık 85m.dir. Bu yeraltı şehri bir yeraltı şehrinde bulunan tüm özelliklere sahiptir.( ahır, kiler, yemekhane, kilise, şırahane v.s.) Ayrıca 2.katta mis -

yonerler okulu bulunmaktadır. Geniş bir alan olan okulun tavanı yeraltı şehirlerinde pek rastlanmayan beşik tonoz ile örtülüdür.

Salonun salondaki mekanlar çalışma odalarıdır. Yeraltı şehrinin 3 ve 4. katlarından sonra merdivenle doğrudan doğruya derinlemesine inilmekte ve alt katta bulunan haç planlı kiliseye ulaşılmaktadır.

Yeryüzü ile bağlantısı bulunan 55m. derinliğindeki havalandırma bacası,aynı zamanda

su kuyusu olarak da kullanılmaktadır. Alt kata kadar uzanan kuyulardan her kat yarar-

lanamaz, ayrıca istila anında zehirlenmeyi önlemek için bazı kuyuların ağzı yeryüzü ile bağlantısızdır. 1965 yılında Derinkuyu Yeraltı şehrinin halen yüzde onu gezilebilmektedir.

 

Mazı Yeraltı Şehri

Antik adı ' Mazata ' olan Mazı köyü, Ürgüp' ün 18 km. güneyinde, Kaymaklı Yeraltı Şehri' nin ise  10 km.doğusundadır. Vadininher iki dik yamaçlarında Erken Roma Dönemi' ne ait kaya mezarları bulunmaktadır. Platoda ise çok sayıda Bizans Dönemi'

ne ait mezarlar yer alır.

 Yeraltı şehri, derin vadide yer alan Köyün batı dik yamacına oyulmuştur. Değişik yerlerde 4 giriş tespit edilebilmiştir, asıl giriş düzensiz taşlardan örülü bir koridorladır.

Girişin tam karşısında sütunlu mekan ahırdır. Yeraltı yerleşiminin geniş alanlarına yayılan ahırlar, diğerlerinden farksızdır. Ancak bir ahırın ortasında kayadan oyulmuş,

hayvanların su içmesini sağlayan yalak bulunması diğerlerinden farklı özelliğidir. Ahırların çok sayıda olması hayvansal üretimin bolluğunu dolayısıyla refah seviyesinin yüksek olduğunu gösterir.

Ahırların arasında kalan bir mekan şırahane olarak kullanılmıştır. Tavan kısmında moloz taşlardan örülmüş üzümleri aşağıya doğru dökmeye yarayan bir baca yer alır.

Ahırlardan kısa bir koridor vasıtasıyla yeraltı şehrinin kilisesine ulaşılır. Bu mekanın

girişi sürgü taşı ile kapatılabilmektedir. Kilise apsisi, Kaymaklı Yeraltı Şehri' ndeki

kilisenin aksine uzun kenar köşesine oyulmuş, fasatı kabartmalarla süslenmiştir.

 

Özkonak Yeraltı Şehri

Avanos' un 14km.uzağında yer alan yeraltı şehri, İdiş Dağı' nın kuzey yamaçlarına volkanik granit bünyesi tüf tabakalarının oldukça yoğun olduğu yere yapılmıştır.Geniş alanlara yayılmış olan galeriler birbirlerine tünellerle bağlanmıştır.

Kaymaklı ve Derinkuyu yeraltı şehirlerinden farklı olarak katlar arası haberleşmeyi sağlayacak çok dar ve uzun delikler bulunmaktadır. Düzgün oyulmuş odaların girişleri

kapatıldığında havalandırma da bu dar ( 5cm.) ve uzun deliklerle sağlanmıştır. Yine diğer yeraltı şehirlerinden farklı olarak sürgü taşından sonra, tünel üzerine ( Düşmana kızgın yağ dökmek maksadıyla) delikler oyulmuştur.

Özkonak yeraltı şehrinde Kaymaklı ve Derinkuyu yeraltı şehrinde olduğu gibi hava bacası, su kuyusu, şırahane ve sürgü taşları bulunmaktadır.

 

Tatlarin Yeraltı Şehri

Nevşehir ili, Acıgöl ilçesinin 10 km.kuzeyinde, Tatlarin kasabasının ' Kale ' olarak adlandırdığı tepesinde yer alır. Yeraltı şehri ilk olarak 1975 yılında tespit edilmiş, 1991 yılında ziyarete açılmıştır.

Kale mevkiinde yeraltı yerleşiminin dışında pek çok kilise bulunmakta, ancak bunların büyük bir bölümü doğal nedenlerle yıkılmıştır. Asıl giriş kapısı yıkılmış olan yeraltı şehrine batı yönündeki iki mekan sayesinde girilebilmektedir. Yeraltı şehri, oldukça geniş alanlara yayılmış, ancak küçük bir kısmı temizlenebilmiştir. Halen iki katı gezilebilmektedir.

Mekanların büyüklüğü, erzak depolarının sayısının ve kiliselerin çokluğu normal bir yeraltı yerleşiminden ziyade askeri garnizon ya da manastır kompleksini akla getirir.

Girişten 15 metre uzunluğundaki kavisli bir koridor vasıtasıyla dikdörtgen planla geniş bir mekana ulaşılır. Girişteki 1,5 metre çapında ortası delikli bir sürgü taşı bu mekanın giriş çıkışını kontrol altına alınmasını sağlamaktadır. Sağ taraftaki nişin içinden aşağıya doğru oyulan ve halk tarafından  'Zindan' olarak adlandırılan mekanda 3 iskelet bulunmuştur. Tuvaletin de yer aldığı bu ana mekanın sağ tarafında kiler/ mutfak bulunmaktadır. Bu alanın Roma Dönemi' nde mezarlık alanı, Bizans Dönemi' nde de kiler olarak kullanılmış olması gerekmektedir. Çünkü bu odadaki nişler, yöre-

deki Roma Dönemi kaya mezarlarındaki -ölülerin yatırıldığı- nişlerden farksızdır. Ancak daha sonraki dönemlerde bu nişlerin tabanları oyulmuş ve içine erzak konulmuştur. İkinci girişte ahır yer alır. Daha önce erzak deposu olarak kullanıldığı şüphesiz olan bu geniş mekan sütunlarla desteklenmiştir. Tabanında beş adet ambar bulunmaktadır. Tavan kısmında yeraltı yerleşiminin başka mekanlarına ulaşılabilen havalandırma bacası yer alır. Birinci büyük mekan ile ikinci büyük mekan dar bir koridorla birbirine bağlanır. Zikzak biçimli bu koridorda tuzak ve bağlantıyı kesen sürgü taşı bulunmaktadır.

 

KAPADOKYA'DAKİ SELÇUKLU ESERLERİ

 

Anadolu Selçukluları' nın parlak döneminde Selçuklu Sultanları, yerleşim yerlerini düzenli bir yol şebekesi ile birbirine bağlatmışlar, köprüler, kaleler, hanlar, kervansaraylar, medreseler, camiler ve türbeler yaptırmışlardır. Bunlar daha çok sultan,

vezir ve zenginlerin yönlendirdiği vakıflar tarafından inşa edildiğinden sürekli olarak gelirleri bulunmaktaydı.

Selçuklular Arap ve İran sanat ve kültüründen büyük ölçüde etkilenmelerine karşın kendilerine özgü sanat anlayışına da sahiptirler.

 

CAMİLER

 

Ürgüp/ Taşkınpaşa Camii

Nevşehir, Ürgüp ilçesinin, Damsa köyü merkezinde yer alan Taşkınpaşa Camii, Karamanlılar Dönemi' ne aittir. Bugün beyaz badana ile boyanması nedeniyle çirkinleştirilmiş portali geometrik bezeli bordürlerle süslüdür. Kesme taştan inşa edilmiş Cami, kıble yönünde 3 nefli, on bir tonozla örtülüdür. Kemerler mermer başlıklı payeler  üzerine oturur. Camii' nin üzeri ise düz toprak damdır.

Halen Ankara Etnoğrafya Müzesi' nde sergilenen cevizden kakma tekniğinde yapılmış mihrabı bugüne kadar kalan tek ahşap örnek olması nedeniyle önemlidir. Mihrabın etrafındaki iki sıra bordür arabesk süsleme ve ayetlerle süslenmiştir.

 

Niğde Sungur Bey Camii

İlhanlı Sultanı Ebusaid' in hükümdarlığı zamanında Seyfeddin Sungur Ağa tarafından 1335 yılında yaptırılmıştır. Kesme taştan yapılmış, dikdörtgen Planlı Sungur Bey Camii, doğu ve güney portalleri ile mihrabının taş süslemeleri Selçuklu Devri özelliklerini arz eder. Süslemelerde kıvrık dallar arasında arslan, griffon başları, yırtıcı kuşlar, at, ceylan tasvirleri dikkat çekmektedir. Ayrıca güney portalinde, kapı kemerinin üzerindeçift başlı kartal tasviri ve her iki portalde yer alan gotik tarzındaki süslemeler ilginçtir.

Camii, orjinalde üçer basık kemerle destekli ve üç nefliydi. Daha geniş olan orta nef üç kubbe, yan nefler ise üçer çapraz tonozla örtülüydü. Camii, 18. yüzyılda yandığından dolayı üst örtü ağaç direklerle desteklenmiş,orjinal durumunu kaybetmiştir. Halen Niğde Dışarı Camii' nde bulunan sedef kakmalı ahşap minberinin kitabesinde, camii' nin Büyük Sultan Ebusaid zamanında, Seyfeddin Sungur Bey' in emriyle, usta Hoca Ebubekir tarafından yapıldığı yazılıdır. Sungur Bey Camii' nin çift minareli portalinin

olması, gotik ve islam sanatının birlikte görülmesi nedeniyle ayrı bir özelliğe sahiptir.

 

Niğde Alaaddin Camii

Klasik Selçuklu mimarisinin erken örneklerinden biri olan Niğde Alaaddin Camii, Alaaddin Keykubat zamanında, Abdullah Bin Beşare tarafından 1223 yılında yaptırılmıştır. Mimarı, Sıddık Bin Mahmut ile kardeşi Gazi' dir.

Doğu cephesinde bulunan ve duvar yüksekliğini aşan portali, bezemelerin en yoğun olduğu yerdir. Pek az boşluk kalacak kadargeometrik (yarım daire, yarım yıldız, sekiz kollu yıldız v.s.) motiflerle işlenmiştir. Portal nişi 7 sıra mukarnaslıdır. Niş üzerindeki 3 satırlık kitabe camiinin kim tarafından ve ne zaman yapıldığı hakkında bilgiler içermektedir. Kitabenin iki yanında bulunan iki kabartma araştırmacılar tarafından kadın başı yada arslan başı olarak yorumlanmaktadır. Basık kemerli giriş kapısının kemer taşlarının uçları testere dişi biçimindedir. Kuzeydoğu köşesindeki minarenin yanında,daha küçük ikinci bir portal daha bulunmaktadır.

Camii kareye yakın dikdörtgen planlıdır. Yapı iki sıradan dörder ayakla üç nefe ayrılır Diğerlerine nazaran daha geniş olan orta nefin tavanı dört mukarnas sırası ile örülmüş ve burada aydınlık feneri bulunur.

Mihrap önü tavanı yan yana üç kubbe ile örtülüdür. Batıdaki kubbe sekiz bölümlü mukarnaslı tromplara sahiptir. Doğudaki kubbe ise iki pandandif ve iki tromp üzerine oturur. Mihrap nişi beş köşeli ve mukarnaslıdır.

Alaaddin Camii, taş işçiliği, orjinal minaresi, iç mekandaki kubbe sayısının artışı ve aydınlık feneriyle Anadolu Selçuklu camiilerinn en iyi örneklerindendir.

 

KERVANSARAYLAR

Selçuklu Devri' ndeki ticarette en önemli üç unsur yol, kervan ve hanlardır. Uzun süren yolculuk esnasında kervanlar yorgunluklarını gidermek için akşam olduğunda bir handa konaklar, dinlenirdi. Gerek hayvanların gerekse kendilerinin ihtiyaçlarını giderdikten sonra yoluna devam ederdi. İlk kez Orta Asya' da Karahanlı, Gazneli ve Büyük Selçuklu Devleti zamanında görülen kervansarayların kökeni 'Ribat' adı verilen yapılardır. Daha önce askeri amaçlı olarak inşa edilmiş küçük boyuttaki bu yapılar, gelişerek daha büyük boyutta inşa edilmeye başlanmış, hem dini amaçla hem de yolcuların konaklamasında kullanılmıştır.

Özellikle Selçuklu Sultanlarından II.Kılıçarslan ve I.Alaaddin Keykubat dönemlerinde kervansaray yapımı çoğalmış, Güzergahların güvenliği devlet tarafından sağlanmıştır.Yolculuk esnasında zarar gören tacirin zararı da devlet tarafından tazmin edilirdi.Yanibir tür sigorta sistemi vardı. Gerek iç ticaret gerekse uluslararası ticaret gelişmişti. Böylece ekonomik açıdan güçlü olan Selçuklular siyasi açıdan da  güçlenmişti.

Kervansaraylarda yerli yabancı ayırt etmeksizin herkese 3 gün boyunca yiyecek, verilirdi. Ayakkabılar tamir edilir, fakirlere de yeni ayakkabı verilirdi. Hastalar tedavi edilir, hayvanların bakımı yapılır, gerektiğinde de nallanırdı. Dini ibadetlerini, genellikle avlunun ortasında bulunan ' Köşk Mescid' adı verilen mekanda yaparlardı. Genelde avlunun ortasında yer alan Köşk Mescit, kervansarayların en önemli bölümüdür. Kemerli bir kaide üzerine oturur. Avlunun etrafındaki mekanlar ise yatakhane, depo,hamam, tuvaletlerden oluşmaktadır. Bu mekanlardaki ısınma, mangal ya da tandırlar sayesinde, aydınlatma ise mum ve kandillerle sağlanıyordu. Tüm bu hizmetleri doktor,imam, hancı, erzak memuru, veteriner, atlı haberci, nalbant ve aşcıdan oluşan kervan-saray görevlileri yerine getirirlerdi.

Kapadokya bölgesi'ndeki kervansaraylarda, yapı malzemesi olarak volkanik orjinli kesme taş kullanılmıştır. Duvarları güvenlik açısından kalın bir sur duvarı gibidir. Selçuklu taş işçiliğinin en güzel örnekleri 'Taç Kapı' adı verilen girişlerinde görülür. Ejder, Arslan ve bitkisel motifler yoğun bir şekilde yapılmalarına karşın Kapadokya Bölgesi' nde daha çok geometrik bezemeler tercih edilmiştir. Kale kapısı gibi sağlam olan kapıları demirden yapılmıştır.

Bir günlük yol mesafesinde inşa edilmiş ( 30-40 km.)olan kervansaraylar, Antalya- Konya - Aksaray- Kayseri yönünden Erzurum- Tebriz'den geçerek Türkistan' a ; Karadeniz kıyılarından Amasya -Tokat- Sivas- Malatya- Diyarbakır üzerinden Irak'a kadar uzanırdı.

Kapadokya Bölgesinde yer alan kervansaraylar da doğu-batı, kuzey-güney yollarının kesiştiği yerde bulunmasından dolayı özellikle Kayseri ve Aksaray güzergahı arasında bunların en güzel örneklerini görmek mümkündür.

 

Aksaray Sultanhanı

Aksaray-Konya karayolu üzerinde Aksaray' dan 40 km.uzaklıkta, aynı adı taşıyan kasabadadır. 1228 yılında Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubad tarafından yaptırılan kervansaray, Selçuklu kervansarayların en güzellerinden biridir. Ortasında köşk mescidi bulunan dikdörtgen avluya muhteşem taç kapıdan girilir. Avlunun sağında revaklar, solunda depo ve odalar bulunur. Avlunun solunda ikinci bir taç kapıdan ahıra girilir. Burası sekizlerden dört sıra 32 ayakla birleşen sivri kemerlere dayanan tonozlarla örtülüdür. Bu kısmın aydınlanması dıştan koni içten kubbe olan 'Fener' in pencereleriyle sağlanır.

 

Ağzıkarahan

Aksaray- Nevşehir karayolunun 15.kilometresinde bulunan han, Selçuklu kervansaraylarının en iyi korunanlarındandır. Yapımına 1231 yılında Alaaddin Keykubat zamanında başlanmış, oğlu Keyhüsrev zamanında tamamlanmıştır. Taç kapının karşısında 4 kemer üzerine kurulan köşk mescit bulunur. Ağzıkarahan' ın kapalı bölümü diğer sultanhanlarında olduğu gibi taç kapının karşısında değil; yanda girişin solundadır.

 

Saruhan

Nevşehir' in Avanos ilçesinin 5km. güney doğusunda Ürgüp' ün ise 6 km. kuzeyinde, Damsa vadisinde yer alır. Han, Doğu- Batı bağlantısındaki Aksaray- Kayseri güzergahındadır.II.İzzettin Keykavus zamanında-belki de onun tarafından 1249 yılında yaptırılan Saruhan 2000 m2lik bir alanı kaplamaktadır.

Saruhan'da yapı malzemesi olarak sarı, kırmızımsı pembe ve açık kahverengi, oldukça düzgün kesme taşlar kullanılmıştır. Gerek anıtsal portalin, gerekse iç portalin kapı kemerlerinde iki renkli taşlar kullanılmış, böylece dekoratif bir görünüm sağlanmıştır.

Üst kısımları kısmen yıkılmış olan dış portalde diğer sultanhanlarında olduğu gibi daha çok geometrik süslemeler tercih edilmiştir. Kubbeli köşk mescidi ise diğer kervansarayların aksine anıtsal portalin üzerine yapılmıştır. Avluya bakan mescit kapısı mukarnaslı troplarla süslüdür. Geniş avlunun solunda çeşmeli bir revak, sağında ise konaklama ve hamama ait mekanlar yer alır. Revaklarda kullanılan bazı taşların üzerindeki küçük çizgiler taş ustalarının özel işaretleridir. Hayvanların ve seyislerin konakladığı holü Aksaray Sultanhanı ve Ağzıkarahan holunun benzeridir.

Pandantifleri üzerine oturan aydınlık kubbesi oldukça sadedir.

Üst kısımları yer yer yıkılan Han, 1991yılında restorasyonu tamamlanarak orjinal haline getirilmiştir. Sultanhanların en son örneklerinden olan Saruhan' dan sonra Selçuklu Sultanları han yaptırmamışlardır.

 

MEDRESELER

Selçukluların kültür, bilim ve sanat konularında elemanların yetiştirildiği yapılardı. Bugünkü orta ve yüksek öğrenimle aynı düzeyde eğitim veren medreselerde öğretim dört ana dalda yürütülürdü: Din ve hukuk, dil ve edebiyat, felsefe ve temel bilimler. Belli bir öğretim süresi yoktu. Kitap bitirme söz konusu olduğundan öğrenciler farklı zamanlarda öğrenimlerini tamamlardı. Eğitim sabah namazından sonra başlar, öğle namazına kadar devam ederdi. Öğrenciler daha sonra avlu etrafındaki çalışma hücrelerine çekilirlerdi. Genellikle salı, perşembe ve cuma günü tatil yapılırdı.

İlk  medreseler  camilere ve mescitlere bağlı, onların yanında ya  da içinde öğretime ayrılmış özel yerlerdi. Daha sonra Selçuklu sultanları kendi adlarına olduğu kadar eşlerinin adına da -çoğu tıp alanında öğrenim veren medreseler inşa ettirdiler.

Araştırmacılar, medrese mimarlığının kökenini Mısır' a ve Orta Asya' ya bağlarlar. XII.yüzyıldan itibaren görülen  Anadolu  Selçuklu  Medreseleri, açık ya da kapalı avluludur. Açık avlulu medrese tipi ise en yaygın olanıdır. Bunlarda tek, çift, üç ve

dört eyvanın yanı sıra avlu yerine, büyük bir kubbeyle örtülü merkezi bir mekanın bulunduğu medreseler de ikinci temel tipi oluşturmaktadır.

Kapadokya Bölgesi' ndeki önemli medreseler Kayseri' de Hunat Hatun Medresesi, Gıyasiye medresesi Nevşehir' de Taşkınpaşa Medresesi' dir.

 

Taşkınpaşa Medresesi

Ürgüp- soğanlı yolu kenarında, Ürgüp' ün 20 km. güneyindeki Damsa ( Taşkınpaşa )köyündedir. Karamanoğulları'na ait Medrese, 22.60x23.85m. ölçülerindedir.

Portali, mescitteki mihrabı, kapı ve pencereleri düzgün kesme taşlardan duvarları ise moloz taşlarla örtülüdür. Üst örtüsü tamamen yıkılmış olmasına karşın girişin hemen solundaki merdivenlerden en az iki katlı olduğu anlaşılmaktadır. Batı taraftaki portalinde görülen zengin taş işçiliği klasik Selçuklu üslubundadır. Portal, tamamen geometrik ve bitkisel motiflerle süslüdür. Girişin üstünde yer alması gereken kitabesi kayıptır. Basık kemerli girişin hemen sağında medresenin mescidi bulunur. Mihrabı portalde olduğu gibi zengin bitkisel motiflerle süslüdür. Üst kısım palmet dizileri, çift sıra bordürü ise bitkisel motiflerle bezelidir. Dikdörtgen planlı üzeri açık avlunun etrafında birbirinden bağımsız mekanlar yer alır.

 

TÜRBELER

Arapça ' üstü kubbe ile örtülü mezar'; Farsca' da çatısı kubbe biçiminde olan yapı' anlamında olan türbeler, sultanlar, emirler gibi önemli kişiler için yapılmış mezar anıtlardır. Türkistan' daki Türklere ait çadır sanatından esinlenerek mimariye uygulanmıştır. İslam öncesinde değişik ölü gömme gelenekleri olmasına karşın ölü önce yıkanır, daha sonra kefen giydirilirdi. Tabuta konan ceset ilkbahar ya da sonbaharda toprağa gömülmek üzere mumyalanarak çadırlarda bekletilirdi. İşte bu gelenek, anıtsal türbe yapılarının doğmasına neden olmuştur. İlk örnekleri tuğladan ya da taştan yapılan türbeler, daha sonra sadece kesme taştan yapılmışlardır. Ancak hem taş hem de tuğlanın birlikte kullanıldığı türbeler de çoğunluktadır. Birbirlerinden bağımsız inşa edildikleri gibi cami, medrese kompleksleri içine de inşa edilmişlerdir. Türbeler genellikle iki katlıdır. Merdivenle inilen alt kat türbenin kaidesini oluşturur. Ölünün mumyalanarak toprağa ya da lahite konulduğu hücre biçimindeki mezar odası burasıdır. Ziyaret ya da ibadet için kullanılan bu odada mihrap nişi olduğu gibi sembolik bir lahit de bulunabilir. Doğu, Batı, Kuzey yönünden olan gösterişli kapısına tekli ya da karşılıklı merdivenlerle ulaşılır.

Plan açısından dışta ve içte farklılıklar arzedebilen türbeler, çokgen, silindirik gövdeli olabildikleri gibi, kare kare planlı örnekleri de bulunmaktadır. Ancak kare planlı örnekler, XIII. yüzyıldan sonra görülür. Üst örtüsü iç kısımda kubbe, dışta ise konik veya piramidal çatılıdır. Yapının dış yüzeyi, kapısı, pencereleri, saçak ve çatısında oldukça zengin geometrik ve bitkisel süslemeler görülür.

Kapadokya Bölgesi' ndeki önemli türbeler, Kayseri'de Döner Kümbet, Hunad Hatun Türbesi, Çifte Kümbet; Niğde' de Hüdavent Hatun Türbesi, Ürgüp'te Taşkınpaşa Türbesi ve Altı kapılı Türbe' dir.

 

Döner Kümbet

Kayseri'de bulunan Döner Kümbet' in, 1276 ya da daha sonra yapıldığı sanılmaktadır.

Kapı üzerindeki iki satırdan oluşan mermer kitabede Şah Cihan Hatun için yaptırıldığı yazılıdır. Tamamen kesme taştan yapılan türbenin  tabanı kare planlı, dış yüzeyi on iki köşeli, iç kısmı ise silindir biçimindedir. Anıtsal bir çadırı andıran Döner Kümbet' in çatısı üzeri kabartmalarla süslü konik olarak inşa edilmiştir.

Portal cephesi üstünde insan başlı, kanatlı iki pars figürü arasında çift başlı kartal kabartması yer alır. Portalin solunda hurma ağacının üstünde çift başlı kartal ve iki tarafında birer arslan sağında ise hurma ağacı kabartması bulunmaktadır.

 

Hüdavent Hatun Türbesi

Niğde' de Selçuklu mimarisinin en güzel örneklerinden biri olan Türbe, Selçuklu Sultanı IV. Rükneddin Kılıçarslan' ın kızı Hüdavent Hatun adına Anadolu' daki İlhanlı egemenliği sırasında 1312 yılında yaptırılmıştır.Türbe yaklaşık 80 cm. yüksekliğinde sekizgen tabanlı, tavan ile gövde arası bir sıra mukarnas sıralı, sekizgen gövdeli ve onaltıgen başlıklıdır.

İki taraflı, üç basamaklı merdivenle ulaşılabilen giriş portali, Türbe' nin doğu cephesindedir. Kapının her iki yanında yer alan üzeri geometrik motiflerle süslü sütun ve başlığı yüksek kabartma olarak yapılmıştır. Aynı tipteki sütunlar gövdenin her köşe-sinde  de yer alır. Üst kısımlarda sekizgen gövde dışa doğru kırıklık yaparak ikiye bölünmüş; böylece sekizgen plan onaltıgene dönüştürülmüştür.

Türbe' de yüksek ve alçak kabartma olarak yapılmış, arslan, çift başlı kartal, karışık varlıklar ve bitkisel motiflerin arasına gizlenmiş insan tasvirleri dikkati çekmektedir.

Türbedeki dört arslan tasvirinden ikisi güneybatı cephesinde, yüksek kabartmalı, simetrik, arka ayakları üzerine oturur vaziyette; diğer ikisi ise batı cephesinde, alçak kabartmalı, birbirinin aksi yönde yürür durumdadır. Çift başlı kartal kabartması türbenin batı tarafında çatıya geçişi sağlayan tabur kısmındaki kemerli niş içine yapılmıştır.

Kanat uçlarının ejder biçiminde olması tipik Selçuklu stili özelliğidir.

Dört karışık varlık ise, ikisi türbenin güneybatı cephesindeki pencere kemerinin üstüne, diğer ikisi ise kuzey cephesindeki pencere üzerine birbirine simetrik olarak yerleştirilmiştir. Başları insan gövdeleri ise kuş biçiminde işlenmiştir.

Bu motifler Orta Asya Şaman inançlarına göre yeraltı ve gökyüzü yolculuğunda insanlara refakat eden kuş şeklinde koruyucu yaratıklardır.

 

KAPADOKYA SİVİL MİMARİSİ

 

19. Yüzyıl Kapadokya evleri yamaçlara, ya kayaların oyulması suretiyle ya da kesme taştan inşa edilmişlerdir. Bölgenin tek mimari malzemesi olan taş, yörenin volkanik yapısından dolayı ocaktan çıktığında yumuşak olduğundan çok rahat işlenebilmekte ancak hava ile temas ettikten sonra sertleşerek çok dayanıklı bir yapı malzemesine dönüşmektedir. Kullanılan malzemelerin bol olması ve kolay işlenebilmesinden dolayı yöreye has olan taş işçiliği gelişerek mimari bir gelenek halini almıştır. Gerek avlu gerekse ev kapılarının malzemesi ahşaptır. Kemerli olarak yapılmış kapıların üst kısmı stilize sarmaşık veyarozet motifleriyle süslenmiştir.

Evlerin kat aralarında bulunan konsolların araları bazen tek bazen de 2-3 sıralı rozet, yıldız, palmet, yelpaze, fırıldak ve stilize bitki motifleriyle doldurulmuştur.Çoğunlukla konsolların yüzeyi perde püskülünü andırır yüksek kabartma motifleriyle kaplıdır.

Evlerin pencereleri ikişer veya üçerli olup etrafları daha çok stilize bitki motifleriyle süslüdür. Pencereler 'kanatlı' ve 'giyotin' tarzda olmak üzere iki tiptir.

Her iki tip evlerde çok sayıda oturacak odalar, mutfak, kiler, depo, tandır, şarap-pekmez yapma bölümleri v.s.bulunmaktadır. Misafir odalarındaki nişlerde sıva üzerine boyalı bezemeler bulunmakta; genelde püsküllü perde motifinin altında çiçek doldurulmuş kulplu vazolar, su dolduran veya taşıyan bayanlar resmedilmiştir.

Yöresel mimarinin en ilgi çekici örnekleri 19. yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başlarına tarihlenmektedir. Bu ilginç mimari gelenek, Ürgüp, Ortahisar, Mustafapaşa, Uçhisar,Göreme, Avanos, Kayseri sınırları içindekiGüzelöz ve Hemen yanındaki Başköy, Ihlara Vadisi civarında Güzelyurt başta olmak üzere tüm Kapadokya kasaba ve köylerinde de görülebilmektedir.

 

KAPADOKYA GÜVERCİNLİKLERİ

İslam inancında güvercin, aileye bağlılığın ve barışın, hıristiyanlıkta ise Tanrı' nın ruhu' nun simgesidir.

Hemen hemen bütün vadilerin yüksek kısımlarına ya da peribacalarının üst kısımlarına inşa edilen güvercinliklerin yönleri genellikle vadilerin doğu ya da güney tarafına bakmaktadır. Güvercinler, kursaklarına doldurdukları tahıl tanelerini sindirebilmek için sık sık su içme gereksinimi duymalarından dolayı 'Su pınarlarının koruyucu kuşu'

olarak da anılırlar. Bu nedenle güvercinliklerde su kaynaklarına yakın yerlere inşa edilmişler.

Kapadokya Bölgesi' nde yer alan güvercinliklerin büyük çoğunluğu 19.yüzyılın sonları 20.yüzyılın başlarına tarihlenmekle birlikte, 18. yüzyılda yapılmış örneklere rastlamak da mümkündür. Pek çoğumuzun dikkatini çekmeyen bu küçük yapılar, Kapadokya Bölgesi' nde oldukça nadir olan İslam resim sanatını göstermesi açısından önemlidir.

Güvercinliklerin yapılış nedeni etinden ziyade gübresinden yararlanmak içindir. Yöre çiftçileri tarafından nesilden nesile bağ ve bahçelerde verimi artırmak i.in güvercin gübresi kullanılmış, bu nedenle çok sayıda güvercinlik inşa edilmiştir.

Güvercinlikler inşa edilirken 5-10 metre kareyi geçmeyen bir odacığın 3 kenarına  4-5 sıra halinde kuşların tünemesi ve yumurtlaması için küçük nişler (oyuklar) açılmış. gerektiğinde de boydan boya ahşap tünekler konulmuştur. Bu işlem fasatı yıkılan bazı güvercinliklerde kolayca izlenebilir. Güvercinlikler vadi seviyelerinden oldukça yükseğe inşa edildiklerinden ya içten oyulan bir tünel vasıtasıyla ya da merdivenler sayesiyle ulaşılabilmektedir. Başka tip güvercinlikler de manastır veya kilise olarak yapılmış kaya oyma yapıların girişleri ve pencere boşlukları kapatılarak kullanılmış olanlardır. Çavuşin Kasabası yakınlarındaki Çavuşin (Nicephorus Phocası) Kilisesi,Göreme' de Kılıçlar (Kuşluk) Meryemana Kilisesi ve Karşıbucak Vadisinde yer alan kiliseler buna en iyi örnektir. Bugün güvercinlik olarak kullanılmış manastır ve kilise fresklerinin sağlam kalmasını güvercinlere borçluyuz. Çünkü bu sayede freskleri olumsuz yönde etkileyen güneş ışınlarından ve insanlardan uzak kalmışlardır. Zira insanlar, güvercinliğe yılda sadece bir kez güvercin gübresini almak için girmekte, daha sonra duvarı tekrar inşa ederek terk etmektedirler.

Güvercinliklerin dış yüzeyi genelde yöresel sanatçı tarafından zamanın geleneğine ve sosyal yaşamına uygun olarak zengin bir bezeme ile süslenmiş; kullanılan boyalar da ağaçlar, çiçekler, yabani otlar ve demir oksit içeren topraktan elde edilmiştir. Ayrıca

güvercinliklerde oldukça yaygın kullanılan kırmızı renk, bölgeye has ' Yoşa ' adıyla tanınan bir toprak/çamur türünden elde adilmiştir. Yöre halkının ifade ettiğine göre beyaz boya, alçı ve yumurta akının karışımından yapılmakta, bu sayede güvercinlere ve güvercin yumurtalarına  ulaşmak isteyen sansar, tilki, gelincik v.s.gibi hayvanların ayaklarını kaydırarak tırmanmalarını güçlendirmektedir. Uçhisar Kalesi'nin batı tarafında yer alan güvercinliklerin büyük bir kısmına ise güvercini yırtıcı hayvanlardan korumak için kolay bir yol olan teneke veya çinko levhalar çakılmıştır.

Çok renkli boya ile süslenmiş güvercinliklerde yer alan motiflerde yöre sanatçılarının duyguları, düşünceleri, mesajları ve yaratıcılığı gizli. Yüzden fazla motifin üzerinde tespit edilebilen süslemeler, 18. ve 19. yüzyıda yaşamış Kapadokyalı sanatçıların basit, ancak mistik anlamlı olan motifleri tercih ettiklerini gösterir. Göreme, Çavuşin ve Zelve vadilerindeki güvercinliklerin hemen hepsinin sağ ve sol kenarlarında yer alan çark-ı felek motifleri, Anadolu' da görülen en eski motiflerdendir. Tarihsel açıdan dört rüzgar tanrısını temsil etmiş olmasına karşın günümüzde dönen dünyayı, dönen kaderi, feleğin ve aşkın çemberini simgeler. Üstünde kuş tünemiş hayat ağacı ve nar motifleri de çark-ı felek motifleri gibi yaygındır. Şaman geleneklerinden kaynaklanan hayat ağacı, öteki dünyaya geçişi sağlayan yol, üzerinde yer alan kuşlar ise ağaca bekçilik yapan ve bu yolculukta eşlik eden yaratıklardır. Cenneti, bolluğu ve bereketi temsil eden nar ise Anadolu'da tarih boyunca kutsal bir meyve olarak kabul edilmektedir. Aynı zamanda evliliğin devamlı olacağına, ailenin zengin, çocuklarının çok ve uzun ömürlü olacağına işaret eder. Yukarıda bahsedilen motiflerin yanı sıra bazı güvercinliklerde Eski Türkçe ile yazılmış kitabeler de yer almaktadır. Genelde güver-cinliğin yapıldığı tarih, ' Maşaallah ' ve ' Allah ' kelimeleri, nadir de olsa güvercinliğin

sahibinin kimliği ve mesleği belirtilmektedir.

Kapadokya Bölgesi güvercinlikleri en yoğun biçimde Uçhisar civarındaki vadilerde, Göreme- Kılıçlar ve Güllüdere Vadilerinde, Ürgüp Üzengi vadisinde, Ortahisar Balkan deresi ve Kızılçukur vadisinde, Nevşehir yakınlarındaki Çat vadisinde ve Kayseri sınırları içindeki Soğanlı vadisinde bulunmaktadır.