Mihemed Elî, Efrîn

[email protected]

Di serdema ku Ereb tê de bûbûn dewlet û desthilatdariya xwe li ser bingeheke Îslamî ava kiribûn, girîngiyeke mezin dabûn zimanê Erebî, ku bibe zimanekî rêkûpêk û hemû devokên wî li ser bingehekê an jî zimanekî yekgirtî saz bikin. Tevî ku Quran wê çaxê hatibû berhevkirin jî, lê tew ne rast e ku Quran bi zimanekî  rewan û saz wek yê îro hatibû nivîsîn. Na, zimanê Quranê hingê zimanekî şikestî û miştî bêjeyên biyanî bû(bêyî ku em têkevin ka çawa û ji bo çi!). Zimanê erebî ê ku îro li ber destên me ye di rêveçûneke dûr û dirêj re derbas bûye ta gihîştiye vê qonaxa îroyîn. Ziman jî bûnewereke ku li gorî dem, nîr, ked û mercên tê re derbas dibe werar dibe, û her çiqas rêbazên zanistî û aqilyane bên bikaranîn ewqas ziman xurt dibe û zû pêş dikeve.

Ji fêr û daba dewsgir û mezinên Ereban bû ku ji bo zimanê xwe pêş bixin, yan bixwe û yan jî zarokên xwe dişandin jîngeh û wargehên xavî ên ku êl û eşîrên wan lê dijiyan. Muwiya Bin Abî Sifyan Lawê xwe Yazîd bi salan li nav koçerên Ereb bi cih kiribû ku fêrî zimanê rewan û rasteqîn bibe. Heya wê çaxê digotin ku Qureyîş gencîneya zimanê Erebî ye, û Qureyîş jî bixwe ji koçerên Ereban bûn(piraniya wan).

Li Îngilîstanê jî, li gorî hemû çavkaniyên girêdayî Zimanê Îngilîzî, dema ku Îngilîzan xwestibûn zimanê xwe li ser bingeheke rêzimanî durist bikin, bêgav mabûn xwe pispêrin civakên xavî û veder, û bi sorax, pîvan û wergirtina rêjeya herî bilind der barê mijareke zimanî de pir rêbaz ji zimanê xwe danînin û hêj li ser dimeşin. Nexwe ji bo mirov zimanê xwe baş binas û rêbezeke baş jê re dîne û pirsgirêkên rêzimanî çareser bike, pêdivî ye ew vegere kok û damarên xavî, civak û bikarhênerên ku hêj zimanê xwe bi teşeyekî xoza û jixweser bi kar tînin û hêj ponijîna resen li cem wan nemezixîye.

Kurdî jî wek zimanekî jîndar di heman rewşê de ye. Îro ew hêdî hêdî bi pêş ve diçe û berga danûstandinên xwe bi derdora xwe re fireh dike. Lewre pêdiviya Kurdî bi bingeheke resen û yekgirtî heye, ku nema li mijarên biçûk vegere, lê bide pey şopa zimanên ku berê bi deh qatan ketine pêş wî û bi wan re têkeve pêşbaziyê. Mixabin îro li ser vê bingehê bi zimanê kurdî re nayê danûstandin û ev jî seqetîk û taqeke ku neyê xetimandin dê her biçe fireh bibe ta qonaxek bê û em ê nema karibin wê bixetimînin. Kurdî wek tiştê tu dixwazî sorax bikî, dibe tu di qada wî de hazir bî û rû bi rû vê re bidî û bistînî, tew nabe tu bi sed kîlometran ji zimanê Kurdî dûr bî û tu rê û rêbazan li zimanê kurdî li gorî, nêrîn, pêşdîtin û nirxandinên kesayetî û seqet lê bar bikî. Zimanzanê Kurd divêt dakeve qada zimên, divêt li nav êl û zozanan û li warên herî dûr û biçûk bigere û zimanê Kurdî bişopîne. Mijarek çiqas biçûk be, divêt li bêtirî herêmekî bê soraxkirin, nêrînên cu bi cur li ser bên bihîstin, pê re divêt ev wekhevî û cihêwazî bên beramberkirin û di encamê de rêjeya herî bilind bê pejirandin, jixwe ziman malê gel e, ne yê takekesan e, û biryar biryara gel e. pêdiviya Kurdî bi artêşa zimanzanên kurd heye ku li herêmên cur bi cur belav bibin, biçûktirîn komikên nişteciyan sorax bikin û lêpirsîna xwe bimeşînin, ev xebat li her çar parçeyên kurdistanê û di nav herêmên yekdevok jî pêdivî ye, çimkî ji gundekî heya yê din ciyawazî çêdibe, jixwe armanc bidestxistina rêjeya herî bilind ya livehkirinê ye. Xebatên hanê dem û keda bêhempa dixwazin, lê xem nake dema ku akam hêjayî vê keda mirov be. Lê pêdiviya me bi saziyên netewî û zanistî ku hem lêçûn û hem jî xebatkaran li xwe bigirin heye, Enstîtuyên kurdî, wek Enstîtuya kurdî li Parîsê, Stenbolê Berlîn, Brûksel û hwd, dikarin bi vî karî rabin.

Girêdayî vê pêşeka hinekî dirêj, berî çend rojan Mamoste Amed Tîgrîs nivîsarek di malpera amidakurd de der barê cînavkên Kî û Kê de weşandibû. Mamoste der barê van herdu cînavkan de tiştine pir baş derpêş dike,  ew diminîne ku ev herdu cînav girêdayî komikên cînavkên kesîn in( ez, tu, min, te, ew, wî, em me ...). Rast e ew wisa ne û bi heman şêwazên wan tên bikaranîn jî, ango li gorî peywir û cihê xwe di hevokê de tên guhertin. Lê ez dixwazim hinekî li ser nivîsara wî zêde bikim, ku ev cînavk digel ku kesîn in, ew nêtar in, ango zayenda wan nîn e, ew rastî li gorî cînavkên kesîn tên tewandin, lê wek min got taybetiya wan ew e ku nêtar in û dişibin IT, YOU Înglîzî û ON ya  Fransî...

Niha Em dibêjin Kî dizane û kê xwarin rijandibû, em tew pute bi zayenda wan nakin. Her wisa ev du cînavk di tewandinê de jî wek ên kesîn tên tewandin, nimûne:

Ez nanî dixwim(niha, gerguhêz), min nan xwar(borî, gerguhêz)

Ez diçim(niha, negerguhêz), ez çûm(borî, negerguhêz)

..

 Kî nanî dixwe(cînavk nêtar e, û lêker gerguhêz e, dem niha ye)

Kê nan xwar(cînavk nêtar e, lêker gerguhêz e, dem borî ye)

Kî diçe( cînak nêtar e, lêker negerguhêz e, dem niha ye)

Kî çû( cînak nêtar e, lêker negerguhêz e, dem borî ye).

Wek dixuye Kî û kê  teqez girêdayî rêbaza cînavkên din in, ango di dema niha de wek kirde natewin lê wek bireser ditewin, û her wisa di dema borî de,  heke cînavka lêkerê gerguhêz be, ew ditewe û kî dibe kê, wek çawa ez dibe min. Lê heke lêkera kî negerguhêz be, wek ez di dema borî de jî natewe( ez diçim, ez çûm). Nimûneyên din:

Kî kê dibîne (niha gerguhêz), kê kî dît ( borî gerguhêz).

Kî dibeze ( niha, negerguhêz), kî bezî( borî negerguhêz)

Belê di vir de pevdorandin (reciprocation) jî çêdibe, ango biresera di dema niha de tewandî ye, di dema borî dibe kirdeyê biresera netewandî ye, a ku di dema niha de kirde bû.

Ez te dibînim —>  Te ez dîtim

Dibe min mebesta xwe bi şêweyekî ewqas pisporane derpêş nekiribe jî, lê armanca min ji vê nivîsarê ew e, ku mirov li pirsgirêkên rêzimana Kurdî li jîngehên herî xavî û veder bigere û hemû quncikên zimên li ku û çawa tê bikaranîn ronî bike û li ser lêkolînan çêbike, ne şerm e, em ji nexwendevanan û kal, pîr şivan, cotkar zarok …û hwd bipirsin, jixwe ev rêbazeke zanistî ye, û li hemû saziyên zimanî li seranserî cîhanê tê bikaranîn.

 Diya min jineke 60 salî ye, tew hey ji rêziman, xwendin û nivîsînê nîn e, lê dema ew diaxive sedîsed, cînavkên navborî, bi şêweyekî rast û durist bi kar tîne û egera ku şaş bike an jî li ber hevokê û tewandina lêker û cînavkan bisekine sifir e. Ji vê yekê re dibêjin ponijîna xavî, hişê ku ji bilî kurdî nizane bi tu şêweyên mezixî jî naponije, berevajî nifşên ku li dibistanên dagîrkeran dixwînin û çiqas angaşt bikin jî, lê bi zimanê serdest diponijin û li Kurdî werdigerînin. Ez jî yek ji wan im…