.:: HOME ::.|.:: ABOUT US ::.|.:: CONTACT ::.|.:: YOUR ACCOUNT ::.| .:: SEND YOUR OPINION ::. |

 

 

 

 

 

    MENU

Home

Photos

القسم العربي

Taybet

 

    LANGUAGE

See more Kurdish  language resources

    INTERNET

Getright

kurditgroup

PCkurd Tip

malpersaz

rojonline

linux-ku.com

wîndowsa Kurdî

jimarok.com

    CULTURE & NOVELS

Dastana tawîr Beg Pend

Kovara mehname

Kovara W

Tûrik

Sebrî Silêvanî

Ruanîn pirtûk Pend

    KURDISH REGIONS

Efrîn region

Amûde

Qamişlo

eDuhok

    ZIMAN AVRÛ YE

 

 

 

 

 .:: NAPOLEON BONAPORTE ::.

Dîrok

Napoleon Bonaparte (1769-1821) yek ji mezintirîn serokên Fransa ên piştî şoreşa sala 1789 an bû, ê ku damar û çemikên wê di civaka Fransa de bicih kirin.

Napoleon di 15î Tebaxa 1769an de ji malbateke Îtaliya xwenedan li girava Korsîka hat cîhanê, digel ku tu kesî ji mala Ponaparte karî leşkerî nekiribû; lê Napoleon ji şanzdeh saliya xwe de bû serbaz(lieutenant), ango bavê wî(Carlo) berevan (parêzer) bû, û bi doza serxwebûna Korsîka mijûl bibû. Lê piştî dagirtina Korsîka ji alî Fransa ve sala 1768an û ji ber ku ew bi xwe ji malbateke xwenedan bû, bavê wî tevle arîstokrîta (torina) Fransa bû, û bi bandora wî lawê xwe Napoleon di bin saya Qeralê Fransa loiusê XVI 16an li amojgeha leşkerî (Brienne û École) li Parîsê bi xwendin da.

Xwendina Napoleon ya leşkerî di sala 1785an de kuta bû, û bû serbaz II di beşê gulebaranê di sobara Fransa de. Piştî şoreşa Fransa dest pê kir, Napoleon di sala 1791an de di parêzerên netewî yên Korsîka de bû serheng (kolonêl), lê piştî Korsîka serxwebûna xwe danezan kir, Napoleon ligel malbata xwe revî Fransa û li wir bû Kapîtanê hêzeke Fransî a ku bajarê Toulon dorpêç kiribû, ji ber ku Toulon bi alîkariya gemiyên Birîtaniya li dijî Komara Fransa û şoreşa wê derketibû, li wir Napoleon bû şûngirê serokê beşê gulebaranê ê ku birîndar ketibû, û Karî alîkartiya Birîtaniya bişkanda û her wiha karî Toulon jinûve vegerînê bin axatiya Fransa.

Di encama vê serkeftinê de Napoleon hat xelat kirin û diyaroka wî ya leşkerî bilind bû, ango di 24 saliya xwe de bû serheng. Di sala 1795an de Napoleon serpêçîk li hember desthilata şoreşî li Parîs talan kir, û pêre ji Joséphine de Beauharnais zewicî—a ku yek ji jinebiyên qinareyê(guillotine) û diya du zarokan bû.

BARGEYÊN DESTPÊKÊ

Di sala 1796an de Napoleon bû serokê sobara Fransa li Îtaliya, û gelek generalên Austorî ligel hijmareke mezin ji leşkerên wan şikandin, heya Austoriya bêgav ma ku aşitiyê ji Napoleon bixwaze, lew re peymana Campo Formio hat morkirin, a ku ji mercên wê Hemî herêmên ji alî Fransa ve hatibûn dagirtin bidestên wê de bimînin.

Li bakur Îtaliya Napoleon qiraliya Cisalpine a ku paşê bi navê Italian hat naskirin afirand, û ji bo xurtkirina cihê xwe li Fransa Napoleon bi milyonan gencîneyên şer şandin Parîsê.

Di sala 1798an de, û di gavekê armanca xwe asteng û larkirina bazirganiya Birîtaniya bi Rojhilat re, Napoleon bargeyeke deryayî rêkir Misirê—a ku wê demê di bin destê Osmaniyan de bû û karî ew dagirta; lê serkeftina Napoleon pir dirêj nekir, çimkî piştî kurtedemekê gemiyên Birîtanî di bin seroketiya Nêlson de tengavê Abû-Qîr dorpêç kirin û karîn gemiyên Fransa tev bişewtandana; lê arîşanên (meneviyên) Nalopeon qet nizim nebûn digel ku têkiliyên wî bi hikûmeta navendî re li Fransa hatin birîn. Napoleon bi rêya zana û yasanas û lêkolînerên ku bi xwe re anîbûn Misirê pir ezgerî li wir çê kirin, berî hertiştî benîtî û feudalism rakir û dîroka Misirê ya Kevin vekoland, herweha ji cîhanê re yek ji dewlemendtirîn û kevintirîn şaristaniyên mirovantiyê pêşkêş kir.

Pêre Napoleon bargeyek şand Sûriyê ta rê li êrîşên Osmaniyan bigire, lê digel ku bargeya wî binkeftî bû; Napoleon riswatîk mezin gihand Osmaniyan dema ku leşkerên wan bi şêweyekî şermî şikandin. Di vê navberê de qompileyek (polt) ji alî Rûsiya, Austoriya û Birîtaniya ve li dijî Fransa dihat amede kirin.

ROLA NAPOLEON LI FRANSA

Piştî Napoleon nûçeya hevpeymana dijbertiya Fransa bihîst, wî biryar da ku vegere Fransa û general Klîbêr bû şûngirê wî li Misirê. Li Parîs, Napoleon beşdarî sêwiranek rûxandina hukûmeta Fransa bû, û ligel hevalan desthilat xist destên xwe. Bi vî şêweyî Napoleon pergalekî nû damezirand, û destûra bingehîn ya vî rêjîmî desteyeke bêsînor da serokê vî pergalî, belê ew jî Napoleon bû, ê ku wek Konsolê yekemîn hat naskirin. Di sala 1802an de destûra bingehîn hat dorandin û nivîsa xwe ya nû hêl da Napoleon wek Konsol heya mirinê, û di sala 1804an de ew wek imperator hat efser kirin. Belê ev guhertin bi terzekî dilxweş ji alî gelê Fransa ve dihatin pejirandin.

Di sala 1800î de, Napoleon cihê xwe xurt kiribû dema ku çiyayên Alps derbaskiribû û Austorî li  Marengo şikandibûn, pêre Peymana (aştiya Ewropa a giştî) mor kir—a ku çemê Rhine wek sînorên rojhilat yên Fransa nîşan kir.

Di sala 1801an de, Napoleon lihevhatina Concordat bi papayê Vatîkan re jî danî bû—a ku dilsarî bi dîwara Kasolîk ya Romanan re bi dawî kiribû, û aramiya hundir ya Fransa jî parastibû, piştî helwesta neyênî ya dîwara Kasolîk ji şoreşa Fransa.

Hemû ezgeriyên ku Napoleon afirandibûn li Firansa hatin pêşwazîkirin, her wiha hemû dibistan ketin bin zebirandina(kontrola) navendî ya hukûmetê, pergalê dadgehan hêsantir bû, û zagona Fransa hat standarkirin di Code Napoléon û şeş zagonên din ên ku mafên sivîl, azadiya olan û takemafên din yên ku şoreşa Fransa bidest xistibûn parastin.

ŞER Û VEKIRINÊN NAPOLEON

Di sala 1803an de, Birîtaniya bi kiriyarên tund yên Napoleon hat tûjikirin, û di encamê de şer di deryan de bi Fransa re hat jinûve despêkirin, û piştî du salan Rûsiya û Austoriya hevpeymaneke nû bi Birîtaniya re danîn, lew re Napoleon sêwiranên (pilanên) êrîşkirina Birîtaniya çekirin û leşkerên xwe berve hêzên Rûsî-Austorî birê kirin, û ew di cenga Austerlitz a 2î heyva berçile ya sala 1805an de şikandin.

Di sala 1806an de, Napoleon qiralya Naples dagirt û birayê xwe ê mezin Joseph kir qiralê wê, pêre Napoleon Komara Dutch guhart qiraliya Holanda û birayê xwe Louis kir qiralê wê, paşê berê xwe da mîrîtiyên Almanî û li wir konfêdrasiyona Rhine damezirand û xwe kir parêzerê wê.

Terz û kiriyarên Napoleon bêhna Birûsiya—mîrîtiya Almanî a tev mezin teng kir, lew re Birûsiya berê xwe da Rûsiya û vê re hevpeymanek danî, bo êrîşkirina Konfêdrasiyona ku Napoleon damezirandbûn; Lê Napoleon herdu leşkerên Birûsî û Rûsî li pey hev li cengên Jena, Auerstädt û Friedland pelixandin û peymana Tilsit bi Alexanderê I danî, peymana ku Napoleon tê de Mîrîtiya Birûsiya biçûktir kir.

Bo qutkirina têkiliyên Birîtaniya bi Ewropa re, Napoleon pergalê parezemîn (Continental system) damezirand, û bi rêya wê dorpêçeke aborî li dijî bazirganiya Birîtaniya bi Ewropa re danî, û ji ber ku Bortugal û
Spaniya piştevanên Birîtaniya bûn, Napoleon di salên 1807an û 1808an de ew herdu dagirtin û desthilatiya wan li birayê xwe û xezûrê xwe parve kirin, ango birayê wî Joseph bû qiralê Spaniya û xezûrê wî şûna Joseph li Naples girt.

Gelê Spaniya bi berxwedaneke çekdarî û tund pêşwaziya gihîştina Joseph a Îspaniya kir, vêça hemu serkeftinên Napoleon li wir tiştekî rêjeyî û demkî bûn, ango vê berxwedanê a ku paşê bi navê Peninsular War hatibû naskirin, bi alîkariya Birîtaniya ji gerîlên Îspanî re pênc salan berdewam kir û 300,000 leşker ligel hejmareke diravî nediyar ji Firansa daqirtand. Belê ev qamûşa ku pişta împeretoriya Firansa birîbû, çimkî piştî vê ziyanê Firansa nema karibû xwe jinûve wek berê li ser lingên xwe bisekine û hêdî hêdî hemû împeretoriya Firansa hilweşiya.

Di sala 1809an de Napoleon Austorî carik din li Wagram şikandin û herêmên Illyrian (ên ku niha beşek ji Kirwatiya, Sirbiya û Bonse-Hêrsêk in) xistin nav împeretoriya xwe, pêre dewletûkên Papal hilweşandin. Di vê navberê de Napoleon jina xwe Joséphine berda û ji keça împeretorê Austoriya ji malbata Habsburg zewicî, bi vî şêweyî Napoleon malbata xwe bi yek ji kevintirîn malbatên desthilatdar ên li Ewropa ve girêda.

Armanca Naopleon ji vê girêdanê ew bû ku zarê xwe ê di sala 1811an de hatibû dinê ji alî mîrîtiyên ku wî damezirandibûn ve bê pejirandin. li rex vê serkeftinê împeretoriya Napoleon jî di wê salê de gihîşt firehtir sînorên xwe, piştî xistina Bremen û Lübeck ligel Holanda nav împeretoriyê.

ROLA NAPOLEON LI EWROPA

Li qiraliyên ku Napoleon li Ewropa damezirandibû zagona Napoleon(Code Napoléon) hat bikar anîn. Feudalism û benîtî hat rakirin, azadiya olan ji bilî Îspaniya li hemû qiraliyan hat belav kirin. Ji her qiraliyekê re destûrekî bingehîn hat dayîn, tê de mafê dengdanê ji mêran re parastî bû, herweha terzê pergalê Fransa li wan qiraliyan jî belav bû. Bandora ezgeriyên Napoleon li van qiraliyan berdewam kir heya ku gel ji wan bi dûr ket dema ku zordestiya Napleon di komkirina bacan û serbaza leşkerî de diyar bû, lê gelê wan qiraliyan tu carî sûda ji zagonên Napoleon wergirtine nadar û înkar nekirin.

VEMIRANDINA ÇIRA NAPOLEON

Di sala 1812an de, Napoleonê ku hevpeymana xwe bi Alexander I re têkçûbû, êrîşek mezin li dijî Rûsiya dest pê kir, lê piştî kurtedemekê Napoleon ji wir vekişî, ji ber ziyanên mezin ên ku gihîştin sobara wî li Mosko.

Têkçûna Napoleon li Rûsiya wêrekiya Ewropiyan derxist holê, ango ew li dijî Napoleon bûn yek, lê digel ku Napoleon bi şêweyekî bê hempa şerê wan kir; ciyawazî di navbera Napoleon û generalên wî de tişkî jênerev bû. Di sala 1814an de şêwirmendên Napoleon nerazîbûna xwe li hember berdewamiya şer diyar kirin, piştî Ewropiyan berdana Napoleon a desthilatê ji lawê xwe re nepejirandin, Napoleon ji nûşkeve û bi şêweyekî bê mercî desthilat berda û li girava Elba li derya Sipî hat koç kirin. Pîreka Napoleon Marie Louise û lawê wî li şûn bavê wê Împeretorê Austoriya ketin zîndanê, Napoleon nema ew carik din dîtin.

Xuya ye ku bêhna Napoleon li koçberiyê teng bû, vêça di sala 1815an de ji girava Elba revî û gihîşt Fransa. Li Parîsê Napoleon dilê ew leşkerên ku hatibûn wî binçav bikin dizî, û jinûve desthilat kir bin destê xwe. Bo dilê hemû xelkê Fransa jinûve dagire, Napoleon destûrekî bingehîn nû û demokratîktir danî, her wiha cengînên Napoleon ên Kevin li dor wî kom bûn û piştevaniya xwe jê re diyar kirin.

Napoleon di destpêkê de banga aştiyê li Ewropiyan kir; lê wan li Napoleon wek mirovekê derzagon(outlaw) dinihêrîn, ji ber wê banga wî red kirin. Bêhna Napoleon pir teng bû û biryar da ku Ewropiyan peş bike, di encamê de wî bargeyeke mezin rêkir Belçîka, bargeya ku bi şikestina wî di cenga Waterloo 18 Hezêranê sala 1815an de kuta bû. Li Parîsê cemawerê Fransa gazîn ji Napoleon kir ku dest ji şer bernede, lê siyastmevanên Fransî desteka xwe ji Napoleon kişandin, lew re Napoleon revî Rochefort. Li wir Napoleon ji alî serokê hêza Birîtanî a cenga Waterloo, Bellerophon ve hat binçavkirin, û vê carê koçberî herêmeke pir dûr bû, ta nikaribe carik din vegere, Herêma koçberiya wî girava Saint Helena li başûrî girsava Atlantîk bû. Napoleon li wir heya mirina xwe di 5î gûlana sala 1821an de ma, pêre bi demekê laşê Napoleon vegerî Franas û di goristana Anfalid de bi aramî raz bû.

Rastî Napoleon wek ferezîk leşkerî, siyasî û ezgervanî bi laşê xwe çû, lê ew wek nîşan û hêma jêhatin û wêrekiyê ta roja îro ne tenê di hişê Fransiyan de, lê di hişê hemû jiyanê de dijî.

 

Mamoste Mihemed Elî , Metîna, Efrîn

efrin2615@hotmail.com

 

      LINKS

kaderland.net

kurdishworld

Hawlati newspaper

Peyama-Kurd

rizgari.com

Kurdishpoint.com

Ferheng.org Tip

Netkurd.com

 

 

Malpera Kurdî (coming soon)

 
    POLL
    KURDISH FIGURES

Celadet Bedirxan

Cegerxwîn

    PROMISING SITES

y

 

 

 

.:: HOME ::.|.:: ABOUT US ::.|.:: CONTACT ::.|.:: YOUR ACCOUNT ::.| .:: SEND YOUR OPINION ::. |

 

kurdishclub.com ©

[email protected]

 
1