Mihemed Elî, Efrîn

[email protected]

Rastiyeke guman tê de nîn e, ku her berhemeke folklorî hilberîna jiyaneke miştî, ezmûn, ked, êş, raperîn û neraziya li hemberî rewşa mayîn e. Heke mirov li van berheman bi hûrbînî mêze bike dê sedemên ku ew ji ber derketine holê bi kitekitî binase. Agir berê xwegermikirin û parastinê bû, çekên kevirî, hestî, û piştre ên hesinî pêdiviyên nêçîr û berxwedanê li dijî lawirên kovî û dirinde bûn. Xwedawend berhmên tirs û sawa ji nezaniyê bûn, nivîsîn paldêra vegotina hest û hizrên ku di sînga mirov de dikeliya bûn... Hemû berhem bêyî ku yeko yeko bên rêzkirin, bi teşeyên navborî derketine holê û ji ber ku pêdiviya wan girêdayî berdewamî û werarbûna jiyana mirov bûn, ew her tim mane û bi pêşketina mirov re peresîn bûne.

Lewre îro tê gotin, ku mirov bixwaze rastiya gelekî binase, bila li folklora wî temaşe bike, çimkî çiqas folklora wî kûr binase ewqas rastiya wî miletî penî û eşkere derdiveke holê. Ev rastî ne tiştekî nivar û hemdem e, lê vedigere kevintirîn dîroka rêkûpêk ya mirovahiyê. Di B.Z 669-627’an de, di serdema Keyayê Aşûrî Aşûrbanîbal de, ev rastî derdikeve holê, hingê Aşûrbanîbal Kîlxaneya Nîneva (pirtûkxaneya kilaveyên kîlî) li bajarê Nîneva avakiribû û di nisîvara ku bo boneya vekirina vê kîlxaneyê de nivîsîbû ku armanaca xwe ji vê pirojeyê ew e, ku mirovahî mifa ji afirandinên Sûmerî, Ekadî û Babîliyanan bike... Di vê helwesta Aşûriyan de dixuye ku çiqas rastiya ew gelên navborî di bermayên wan de mabû, ku Aşûriyan xwestibû nifşên pêşerojê jî sûdê jê werbigirin. Di serdemên nivar de jî, û nemaze piştî serdema hişyarbûnê (renaissance) de, zanyarên wê demê giraniyek pir mezin dane ser vekolandin û naskirina berhemên folklora bapîrên xwe ku çawa ponijîbûn û çawa gihîştibûn asta ku tê de dijiyan, nexasme, ew bi xwe ji ber desthilatdariya ola Xiristiyanî di serdemeke tarî re derbasbûbûn, lewre pêdiviya wan bi naskirina jiyana bapîrên wan hebû, û ev naskirin jî di naskirina folklor û bermayên wan de veşartî bû.

Di rêveçûna dîrokê de ev berhem bûn beşeke girîng ji kesayekî û gencîneya afrînerên xwe, ku bêyî ew bên xwendin û vekolandin, dê tişt ji dîrok û kesayetiya wan afrîneran neyê serwext bûn û pirsgirêk û girîftên heyî jî neyên çareserkirin.

Gelê Kurd jî wek hemû gelên din, xwedî folkloreke dewlemend e û gencîneya wî miştî berhemên ku wêneyeke rasteqîn ji hemû quncikên jiyana wî re derpêş dikin e. Lê tiştê balkêş ew e ku ev berhem mîna pirtûkine li benda xwendinê ne, pirtûkine ku hemû pirs û xwestekan dibersivînin, ji ber ku li ser ezmûn û xebata bi ked û dirêj ji alî bi sedan, bi hezaran mirovan  ve hatine nivîsîn. Kurd ji ber neheqiya ku li wan û dîroka wan bûye, ji xwendin û soraxkirina van pirtûkan bêpar mane, û mixabin heya ew kesên angaşt kirine ku dîrok û kesayestiya mirohahiyê li ser bingeheke bêlayane û abojetkîv dixwînin jî, xwe ji soraxkirina dîroka kurdan veguhestine û pute ji ber  sedemên mêtîngerî û siyasî bi vê dîrokê nekirine. Ev yek jî bi mebest pêk hatiye, çimkî Kurd îro beniyên hin miletên ku di dîrokê de wek kujerên şaritaniyan tên naskirin, û ji ber bextê kurdan ê reş, ev milet îro di stratejiya hêzên navnetewî ên desthilatdar de, bûne kartek ku li gorî berjewendiyên wan bikêr tên, lewre Kurd, dîrok û folklora wan bûne qurbanên vê teraziya bêyom û ji ber zext û nedadiya ku li wan dibe, îro bi bişaftin û qelînê re rû bi rû mane. Ji ber vê siyaseta hanê dîrokek dewlemend, çandeke ku rolekî mezin di afiranda çanda mirvanhiyê de lîstiye, roj ji rojê wenda dibe û xwedanên vê çandê ên ku ji kesayetiya xwe tên bidûrxistin, bê nasname û dîroka ku rastiya wan ji cîhanê re dinimîne, li holê bêçar mane, ew hîs dikin pirsgirêkên xwe pir in, lê nikarin çareyan bibînin, hewl didin şêwazên xelkê li xwe bipîvin lê ne pêkan e, cilên xelkê li laşê xwe dikin, lê ew tew bikêr nayên, dixwazin xwe bi şêweyekî puxte vebêjin, lê liva wan pûç bûye, destên wan giran bûne û zimanê wan lal bûye.

Li hember rewşeke wisa kambax, çi ji gelê kurd bi giştî û rewşenbîr û zanayên Kurd bi taybetî tê xwastin?? Ev pirs divê bi hişmendî û bi sebir bê bersivandin, ev hişmendî û sebir jî, girêdayî ked û xebateke ku pir westîbûn û xwedanê dixwaze ye, ev bersivandin dixwaze mirov li kok û damarên xwe vegere, wan ji nû ve av bide, giyan û çawîra li ser qebêl bûye paqij bike, ku ev kok û damar ji nû ve vejîn bibin û berên xwe carik din bidin û li pirsgirêka derketina Kurdan ji dîroka xwe, ji kesayetiya xwe xwedî derkevin bo carik din vegerin nav kaniyên dîrokê û bi ava xwe carike din deryaya mirovahiyê miştî afirandin bikin.

Kurd di vê gava xwe de dikarin sûdê ji ezmûnên miletên din werbigirn ku di heman rê re derbas bûne, pir milet li cîhanê ji ber ku bûbûn beniyên dagîrkeran çanda wan, dîrok û kesayetiya wan li ber mirinê bû, lê bi dasepand û vîneke xurt û rasteqîn van gelan karîbû hêmanên ku bersivê bidin pirsgirêkên xwe bi dest bixin û li kok û damarên xwe xwedî derkevin. Xelkê Fînlanda mînaka herî berbiçav e, ku mirov ji xwe re bike pêşeng û li ser gava wan bimeşe. Fînlanda bêtirî 600 sal di bin desthilatdariya Swêd de benî û dagirtî bû, pê re ew kete bin destê Rûsan, ên heman kiryarên Swêdiyan ku çand, ziman û dîroka Fînlandiyan qedexkiribûn, kirin, û her wiha gelê Fînî gihîşte despêka sedsala nozdehan, mîna gelê Kurd ne xwedî vîn, dîrok û kesayeta ku nîşana heyîna netewî û dergûşa çareserkirina pirsgirêkên mayîn e. Lê Fîniyan tew serê xwe ji rewşa heyî re netewandin û biryar dan ku li çand, dîrok û kesayetiya xwe vegerin û miletekî bi navê Fînî û welatekî bi navê Fînlanda vejîn bikin. Ji ber ku Zanyar û dilsozên Fînî zanîbûn ku dîrok û kesayetiya wan di folklor de veşartiye, ji sala 1835’an dest bi komkirina, helbest û sazên gelêrî kirin bi navê Kalevala berhemek ji alî Lönnrot ve derket û bû stûna hemû xebatên der barê folkor li Fînlanda. Di baweriya zanyarên Fînî de bû, ku hemû regezên hebûna netewa wan di folklor de bûn, ziman, hest, hizr, fêr û dab û hwd. Bi vî şêweyî û bi vê coşa Fîniyan, hemû berhemên folklora Fînî hatin komkirin û dahûrandin û di encamê de kesayetiyeke puxte derkete holê û hemû pirsgirêk û arîşeyên gelê Fînî çareser bûn û li dawiyê bûn xwedî vîneke azad û welatekî serbixwe, nexwe folklorbû ê ku ev mofirk di dîroka Finiyan de afirand, îro jî Fînlanda mezintirîn welatên ku zanîna folklor lê tê xwedin û dahûrandin û her wiha bûye yek ji pêşketîtirîn gelên cîhanê. Folklore navika netewa Fînî vejîn kir û piştî fînî li wê xwedî derketin, wê jî berhemên xwe ji wan re pêşkêş kirin û kok û daramên xwe jî xurt kirin, ku nema ji axa neteweya Fînî derkevin...

Li Kurdistanê, îro em di heman rewşa Fîniyan ya berî 200 sal re derbas dibin, em îro ne xwedî vîna xwe ne, welatê me dagirtî ye, ziman û çanada me qedexe ye û roj ji rojê şert û mercên ku bi ser têkbirina wan de dubare dibin, civaka me îro bi hezaran pisgirêk û arîşeyan re rû bi rû maye, em dibezin, vedilukumin, li çareyan digerin û wek min gotiye şêwaz û cilên xelkê jî li xwe dikin, lê bizavên me giş bêsûd in. Em Îro şevekûrî bûne, em liba dibin, lingên me li çareyan dikevin lê me hay ji wan nîn e! Îro çi ji bo me gerek e em rêya xwe nas bikin û çareyên xwe bibînin? Îro pêdivî ye em li wan xezne û gencîneyan vegrin û bînin ber hev, wan bikin pirtûk, kurs û daringên lêkolînan. Zimanê me di nav van berheman de ye, fêr, dab, têkiliyên civakî, danûstandina me bi hev re, danûstandina me bi miletên derdorî me re, evîna me ya rasteqîn, xwezaya me, çem, rûbar û xaknîgariya me, xwarin û vexwarina me, gotinên ku hestên netewî germ dikin, helwest û lehengiyên ku serê me bilind dikin, lorikên ku zarokên me bi aramî dikin xew, rêbazên ku dihêlin keçik û xortên me rast û dirust evîndar bin, alav û amûrên ku dihêlin em malên xwe ava bikin, cilên xwe şêwaz bikin, derûna xwe sererast bikin û dost û dijminên nas bikin... Ev hemî di tiştekî de veşartî ne û ev tişt jî li ber çav û destên her kesî ye, her kes dikare vî tiştî bibîne û kom bike, lê behiya me ew sazî û dezgehên Kurdî ne ku hem alav û hem jî dirav û lêkolîneran peyda bikin û em vê folklora xwe kom bikin, bicûrînin û bimiqatî û hişmendî dahûrînin û çareyan yeko yeko ji pirsgirêkên xwe re derxin ku li dawiyê em netewiya xwe û rastiya xwe deyînin ser dewsa rast û cihê rast û layîk di cîhana îroyîn de bigirin.

Dîkê rojekê be ne mirîşka salekê be

Axa bû ker cilika xwe çeneke ser

Bi sebrê bû mîrê misirê

Bûka salê qeşmera malê

.........

Mem û zîn ( evîn, lenhengî, dexesî, dijminê hundir)

Siyabemd û xecê( lezokî, Evîna rast, pozbilindî)

Gênc Osman( dilê ku sînorên qat û dewlemendiyê ji bo evînê dibirin, mêrxazî, zimanê rewan, zanebûna keça kurd...)

Çend xêzên zêrîn ji destana Gênc Osman û Naza Menên, ku bûyerên wê li herêma Efrînê qewimîne û du dildarên kurd yek ji bajarê Sîwazê (Gêncê leşker û reben) û yek jî ji herêma Efrînê (Naza Menên, keça axe û paçeyê Efrînê), di evîneke bihûştane û miştî kul û keser de li hev civandine...

Lê anê....

Lê anê bejin balavê Gêncî mi zirav e

Lê dayê bejin balavê Gêncî min zirav e ji tayê nêrgizê

Êlkane firqeta bayê eşqê lêdixê diçelqê û dihezê

Ne mila xuva bihata li kuderê  ne le kuderê..lê anê li qeza xetayê li ber pêla deryê û dengizê

…….

Mi dî dîsa xelkê narîn bankir go: were mere mekeve welatî tirka

Law law pişta xwe meda welatî Tirka Tirk î zalim e bêbext e Anadolî ye ji berê paşê da mîna marê kaşa ye heger  li tîna rowê bi mera dadê me ra nagînê siye

heger li siyê bi me ra dadê  mera ji siyê nayê dere

Law were mekev welatî va zalima welatî E'reba

Serî mi bi qurbano heger li rûçik û siwê wana vegere siwê wana seke destpêkê wana Xeyber e

………

Taqim û sîng û berê mi karê xezalê ji te ta kaxeze rûpel e him defter e

Law mere Gêncê mi mere

Taqim û sîngê mi karî xezalê ji te ra text e rewan e doşek e doşeme ye Gêncê mino him mere mere

Law mere Gêncê mi mere

Taqim û sîng û berê mi rebenê ji te ra cilik ji cilê Kurmanciye mitêlek ji mitêlê herîrî serî mi bi qurbano him jî per e

Law mere Gêncê mi mere

Taqim û sîng û berê mi karê xezalê ez bi qurbano ji te re buharek ji buharê rengîn e gul û gupikê lê têne dere

Law mere Gêncê mi mere

Di taqim û sîng û berê min da zoyê memika  mîna çayê xelat û sîpanê xa dane sere

Law memikê mi rebenê mîna çayê xelat û sîpanê xwe dane sere law law law law

Law mere Gêncê mi mere

Taqim û sîng û berê mi karê xezalê ji te re ne bûye helbik ji helbê mastî koçerlera li pozê yayla û zozana di ser ra qeymaqe di binira hîn î tere…….