Portada

Imaxinario
Pequena guía dos seres máxicos de Galicia

Ismaíl pensa que os seres máxicos aínda residen nos contos populares de Galicia. Por iso, presentamos unha breve relación alfabética con algúns deses seres que están na imaxinación dos galegos.

Pero vivimos unha época marcada polos cambios: a informática e Internet, o dominio da televisión, a contaminación das terras e os mares, a desaparición de bosques e animais, a inmigración, a pobreza en moitas zonas do mundo. E cada vez son máis os que olvidan os mitos, as lendas e os contos...

Agora mesmo ninguén sabe canto tempo sobrevivirán os seres máxicos.

A | B | C | D | E | F | L | M | N | P | R | S | T | U | V | X | Z

anano
No imaxinario popular, os ananos son seres alegres e caseiros, e case sempre invisibles. Posúen longas barbas brancas e exercen desde lonxe un influxo máxico. Viven nas entrañas da terra, pero tamén nalgúns castros, penedos e grutas, e incluso no interior de vellas árbores.Crese que gardan inxentes cantidades de ouro. O escritor Álvaro Cunqueiro dixo que tamén gardan a nosa intelixencia, xa que é a maior riqueza que posuímos como mortais. [ Subir ]

biosbardos
Palabra galega que equivale aos espazos e entes imaxinarios. Son seres fabulosos que pode adquirir forma humana e entón mostránse como mozos fermosos, difíciles de apresar. Mirar para os biosbardos: mirar sen ver nada, sen decatarse daquilo que se mira. Pensar nos biosbardos: pensar nas Batuecas, estar en Babia, completamente distraído. [ Subir ]

bruxa
Hai algunhas diferencias entre bruxas e meigas, aínda que tanto unhas como outras estímanse dotadas de idéntico poder escuro. A bruxa é capaz de ocasionar dano a outros sen que a descubran, e pode transformarse en mosca ou araña para penetrar nas vivendas dos demais. A bruxería transmítese de nai a fillas, e tamén por adestramento e entrega ao demo. As bruxas e as meigas, segundo contan, ían aos seus aquelarres montadas en vasoiras. Así pasaba no Monte Neme, entre Carballo e Malpica. Nese lugar, e durante a noite de San Xoán, xuntábanse as meigas de Bergantiños para levar a cabo os seus rituais.
Pero a palabra meiga tamén posúe na nosa lingua a dobre significación adxectiva de enfeitizadora, que atrae, engaiola ou seduce. [ Subir ]

cadela
Sobre todo, a cadela das tetas longas. Aparición fantástica que adoitaba trasparecer na escuridade anunciando morte. Amosábase con apariencia de cadela de cor branca cuns tetos que lle arrastraban. Ouveaba coma un can, bailaba coma un carneiro, grallaba coma un corvo, ou choraba como unha choradeira das que acudían aos enterramentos. [ Subir ]

canouro
Espírito do campo, das fragas e das augas. O imaxinario popular atribúelle poder para causar danos materiais e espirituais, que acosan e atormentan a homes e mulleres nos soños e pesadelos das horas nocturnas. [ Subir ]

damas
As mitolóxicas damas, seres sobrenaturais, crese que son moradoras das augas e dos castros e gardadoras de fantásticos tesouros, xunto coas fadas, os ananos e os mouros. As damas exercen xeralmente unha acción benéfica; parécense moito ás boas fadas nos seus trazos e cualidades. [ Subir ]

dona
Espírito feminino das augas que, no imaxinario popular galego, está dotado dun enigmático poder para o ben e para o mal. As donas imaxinarias de Galicia moraban nos ríos e nas fontes, e aparecían por veces sentadas sobre unha pedra, debaixo da que se cría agochado algún tesouro. Peiteaban con peites de ouro os seus cabelos loiros, e percorrían pola noite os areais e as fragas bañadas pola luz do luar. En moitas ocasións, confundían a propósito aos camiñantes. [ Subir ]

encantado
As xentes teñen por encantados moitos lugares, como as covas, as furnas, as mámoas, os pardiñeiros dos vellos castelos derrubados, etc. En realidade, supoñen que son mansións de misteriosos seres ou de terribles males en repouso. [ Subir ]

encantamento
Os encantamentos, do mesmo xeito que os tesouros, son frecuentes no imaxinario galego. Ruínas, remansos de ríos, augas mortas de lagos e lagoas, están cheos de lendas que se viñeron transmitindo de xeración en xeración. Nuns lugares é a fermosísima dama que se amosa peiteándose con peite de ouro alí onde se garda un tesouro agochado. Noutros son o mouros que custodian os fantásticos haberes. E noutros é a galiña coa rolada que atrae ao camiñante no máis intricado do monte ou da fraga e desaparece por arte de encantamento no mesmo momento que a súa captura se cría cousa doada. [ Subir ]

escoler, nigromante, meigo
Adoita aparecer en casos como un xenio da treboada e dos tronos, e ás veces reviste a apariencia dun home vulgar. Estes seres son escolantes que perderon o xuízo por mor de moito estudiar, o que os fixo acadar a suficiente ingravidade para poder subir ás nubes nunha poeira que eles mesmos debuxan mexando antes na terra. A esa habilidade de poder voar ás nubes e transportar os tronos ao seu antollo deben as denominacións de tronantes e nubeiros. [ Subir ]

espíritos
O pobo galego creu nestes xenios misteriosos por influxo dos cales, segundo sexan bos ou malos, se desexa ou se teme algo. Os espíritos que forman o mundo do imaxinario popular galego son os seguintes:
Da casa: as almas, o canouro, o diaño, o tangomango e o tardo.
Do aire: os nubeiros e os tronantes.
Das augas: as donas, as lavandeiras, as sereas e as virxes.
Da terra: as damas, as fadas, o meigallo, o trasno, os encantos e os vedoiros.
Das covas: as lumias, as ouvas, os mouros e os negrumantes.
Dos campos e das fragas: a compaña, a estadea, o canouro e a fantasma. [ Subir ]

fada
No imaxinario de Galicia, ao igual que noutros sitios, amósanse en forma de mulleres. As fadas, damas, donas ou doncelas gardan e agochan celosamente os fabulosos tesouros e riquezas que, segundo a crenza popular, hai nos castros e demais monumentos prehistóricos do país. Gardan os tesouros enfeitizados; desfán os feitizos maléficos; bailan en rolda cando se xuntan; aliñan con peites de ouro os cabelos louros; séntanse nos penedos; perfuman as carballeiras co seu recendo a lavanda, ourego e incenso. Hainas que teñen poder para o ben, e hainas que o teñen para o mal. Por iso, crese nas boas fadas e nas malas fadas. [ Subir ]

fantasma, pantasma
Un dos espíritos ou ser sobrenatural do campo e das fragas. Adoita aparecer entre as sombras da noite, preto dos cemiterios ou das igrexas rurais, o mesmo que nas encrucilladas ou entre as árbores que bordean as corredoiras. Segundo din, é unha alma en pena que volve á terra para facer dano ou para pedir no seu favor. [ Subir ]

lumia
Monstros fabulosos que se dicía teren cara de muller fermosa e corpo de dragón que devoraba ou consumía aos homes. Supóñense moradoras das grutas e covas, desde onde saían a enfeitizar a quen se lles achegaba, atraéndoos para mellor exercer sobre eles o seu influxo malvado. [ Subir ]

María Castaña
Heroína luguesa que foi célebre no seu tempo polo seu afán de xustiza. Outros din que era unha muller vulgar e case rexeitable. [ Subir ]

Meco
Personaxe antigo a quen se lle botan as culpas dos males cometidos por todos. A palabra tamén servía para asustar aos fillos pequenos cando choraban. Segundo parece, o acontecemento real do meco sucedeu nas terras da península do Grove, en Pontevedra. [ Subir ]

meiga
A crenza nas meigas é mito central do noso imaxinario. Elas representan para o pobo o mal e o pecado, o danoso e o prexudicial. Todo o contrario á bondade e ao ben, feito polo que se diferencian das fadas. O característico da identidade das meigas é a vellez, acrecentada pola dureza, a crueldade e a vinganza, aínda que tamén ás veces son boas. Polo xeral, as xentes sinxelas témenas ou rexéitanas, pero tamén andan á súa procura, e acoden a elas por curaren algunha doenza ou por descubriren o porvir, xa que adoitan ser vedoiras. Atribúenselle sortilexios para a saúde, feitizos e meiguerías. Ao parecer, moitas meigas estaban dotadas dun poder sobrenatural, diabólico, para cabalgar de noite polos aires acarranchapernas en paos de vasoiras. [ Subir ]

mouro, moura
Ser sobrenatural e lendario que habitaba as covas e non pertencía ao mundo visible. Na cultura do pobo galego, os mouros constitúen unha tribo máxica, unha raza mítica. Así, os mouros ergueron co seu misterioso poder castelos e torres; a eles débense os riscos que se amosan gravados nalgúns penedos; eles construíron os monumentos prehistóricos envoltos en lendas. Tamén escavaron as covas e furnas; formaron as mámoas e os castros; abriron as fontes rústicas de auga clara, limpa e fría; foron os que traballaron os penedos xigantescos, debaixo dos que gardan os seus tesouros. Por último, teñen palacios nos que moran baixo terra, rodeados de ouro. [ Subir ]

negrumante
Tamén degrumante e legrumante. Son espíritos que viven nas cavernas e como xenios do aire que son toman por veces feitío humano. Son feiticeiros, tomados en mal concepto ou como inimigos do home. A crenza xeral, sen embargo, é que son xenios do aire aínda que por veces adoptan apariencia humana na terra. Nalgúns lugares chaman degrumantes aos espíritos da tempestade que vulgamente se coñecen como nubeiros. [ Subir ]

nubeiro
Especie de trasno ou espírito maligno, morador dos aires, a quen o imaxinario popular atribúe o poder de producir a treboada e dirixir os raios. Crese entre algúns campesiños que os nubeiros e as súas compañeiras, as nubeiras, son os que forman nas nubes o trebón para descargalo logo onde lles apeteza. O pobo considera que están dotados da facultade de distribuír os raios e producir os tronos, misión esta derradeira máis propiamente encomendada ós tronantes. [ Subir ]

papón
Tamén trasno e trasgo. Nas tradicións populares, é un ser fantástico que a crenza vulgar supón xigantesco. As nais que necesitaban atemorizar os fillos pequenos cando choraban e non querían durmir, adoitaban dicirlles: que vén o papón, que te come; ou que te come o papón. [ Subir ]

Pedro Chosco
A maioría das persoas imaxina a este ser como un home de barba branca, de xestos amables e palabras prudentes. Tense pola representación do soño e por amigo dos nenos, aos que fai durmir. [ Subir ]

rabeno
Este ente imaxinario, a xeito de sátiro, percorría as corredoiras silandeiras e os afastados lugares dos nosos montes e campos. Hai quen describe este ser fantástico como un home descorado, alto e delgado. [ Subir ]

serea
Existen en Galicia diferentes seres máxicos que moran nos ríos, nas fontes ou no mar. Destacan entre eles as sereas e os xacios ou homes peixe. [ Subir ]

sumicio
Este ser fantástico ven sendo polas artes diabólicas unha especie de trasno que posúe a teima de se apoderar dos obxecto ao disimulo, case no intre mesmo en que acaban de estar diante dos ollos e se necesitan usar, porque a súa única misión é a de se compracer en agochar as cousas cando fan máis falta aos humanos. [ Subir ]

sursuncorda
Meiga que rolda e vixía de noite os rueiros da contorna, mentres as demais compañeiras van aos seus aquelarres. [ Subir ]

tangaraño
Xenio maléfico que ataca os nenos, enfraquecéndoos ou deformándoos. [ Subir ]

tangomango
Tamén tángano ou mángano. Ser mitolóxico a quen atribúen certa doenza descoñecida, mentres outros din que é a mesma doenza. O único que se pode dicir de certo del é que se trata dun ser imaxinario, comprendido entre os seres causantes de preocupación ou de imaxinación, máis inofensivo ca danoso, como o son o tangaraño, o tardo e outros do noso imaxinario popular. [ Subir ]

tarasca
Tamén coca. Figura en forma de serpe monstruosa que nalgunhas poboacións galegas saía na procesión do Corpus. [ Subir ]

tardo
Espírito ou xenio xoguetón a quen se lle atribúen os pesadelos que algunhas persoas experimentan durante o sono. É doado de enganar porque é moi curioso e abonda con deixar riba dunha mesa do cuarto unha cunca de trigo, centeo, alpiste ou millo miúdo para que, levado da súa curiosidade, se entreteña en contar os grans, ao que é moi afeccionado. Pero como só sabe contar ata cen, ao chegar a este número perde a conta e volve empezar de novo. Deste xeito pasa toda a noite, ata que os reflexos do novo día o sorprenden, obrigándoo a desaparecer, porque só vive nas sombras nocturnas. [ Subir ]

témera
Un dos seres fantásticos que existen en recónditas comarcas de Ourense. Segundo contan nas aldeas onde foi visto,é un león que ten enfeitizado todas as cousas que se gardan agochadas no interior dalgún castro. [ Subir ]

trasno
Nas vellas crenzas, é un espírito nocturno. Como espírito da casa adoita facer estragos sen producir danos graves, pois todo o revolve e trastorna. Fai chocar no alzadeiro uns pratos contra doutros; enguedella os fíos dos nobelos que a muller prepara a carón da lareira; esperta aos rapaces cando máis durmidos están. Produce ruídos misteriosos no sobrado ou no faiado; trastorna os apeiros da espeteira; e como o sumicio, agacha as cousas para que non aparezan cando con máis interese se necesitan e procuran.
O poeta Vítor Vaqueiro explica que o trasno é unha especie de anano caseiro, algo semellante ao troll do norte de Europa. Loce grandes barbas e adoita vestir un pucho de cores variadas. [ Subir ]

tronante
Un dos seres do imaxinario galego que, segundo a crenza popular, produce os tronos. Os tronantes son compañeiros e cooperadores dos nubeiros, pois mentres estes son os que fan camiñar as nubes dirixindo os tronos e os raios, aqueles son os que forman o estoupido, golpeando nas nubes cos pés e son, ademais, os que producen o pedrazo e a sarabia. [ Subir ]

unicornio
Tamén alicornio. Animal fabuloso pertencente a diversas mitoloxías, que os antigos imaxinaron con apariencia de cabalo e cun corno recto na metade da fronte. Algúns contaron que tiña o corpo de cervo, a cola de león e que só a cabeza era de cabalo. O seu único corno tiña propiedades milagreiras. [ Subir ]

urco
Animal fantástico, especie de can negro, de extraordinarias proporcións, con cornos e orellas longas, a presencia do cal é considerada de mal agoiro. O urco habitaba nas beiras do río Lérez, na cidade de Pontevedra. A lenda do urco deu lugar nos anos 1877 e 1878 á celebración duns festexos de Entroido en honra do fatídico monstro. [ Subir ]

vampiro
Espectro ou cadáver que vai pola noite zugar pouco e pouco o sangue dos vivos. Morcego que se alimenta do sangue das persoas durmidas. [ Subir ]

xans
Procesión semellante á Santa Compaña pero que se diferencia desta en que non son pantasmas de mortos os que van nela, senón pantasmas de individuos vivos. Marchan en dúas fileiras e levan un cadaleito. Canto máis á beira do cadaleito vaian os membros das ringleiras, máis axiña morren. Os que van máis lonxe poden tardar ata tres ou catro anos. [ Subir ]

xenio
Os romanos designaban con este vocábulo un ser, un espírito elemental, unha forza creadora invisible que actuaba en todas partes e en todo. Tíñanse por tales os Silvanos, os Faunos, as Ninfas, os Lares, os Penates e os Manes. Os deuses tamén posuían os seus xenios, como así mesmo os lugares, as casas, os individuos, as familias, as cidades e os estados. No imaxinario galego rexístranse reminiscencias desta crenza. Así, os canouros, as lumias, os negrumantes, os mouros, os tronantes, os nubeiros, o tangaraño, etc., son outros tantos espíritos e xenios. [ Subir ]

xigante
Ser mítico ó que se atribúe grande estatura e que se supón morador dos castros, as fragas e as profundidades do mar. [ Subir ]

zarronco
Tamén zarrouco. Voz significativa dun insecto imaxinario e feo co que se asusta os nenos poñéndolles medo, o mesmo que co cocón. [ Subir ]

zucio
Tamén demoro. O diaño posuído do corpo dunha persoa, segundo a crenza popular. [ Subir ]

Bibliografía:

— Cuba, Xoán R., Antonio Reigosa e Xosé Miranda (1999): Diccionario dos seres míticos galegos, Vigo, Xerais.
— Cunqueiro, Álvaro (1984): Tesoros y otras magias [edición a cargo de César Antonio Molina], Barcelona, Tusquets.
— Fernández Valdehorras, Camilo (2001): Breviario enciclopédico. Letras, historias e tradicións populares de Galicia, A Coruña, La Voz de Galicia.
— Vaqueiro, Vítor (1998): Guía da Galiza máxica, mítica e lendaria, Vigo, Galaxia.