DICIONÁRIO BILÍNGÜE NAS LÍNGUAS PAUMARÍ E PORTUGUESA

Dicionário Paumarí

Nota Explicativa
Perfil Gramatical
Índice das Quatro Partes
Lista de palavras em Paumarí

Lista de Palavras na Língua Portuguesa

à tarde
 safini A.b.4

abacaxi
 'anana A.g.1
 kajarori A.g.1

abaixando
 patxa- A.c.15; C.c.2

abaixar-se
 'bajo- C.b.1
 hasi- C.c.1

abaixo da nuca
 kaijobasa- B.a.12

abanar
 karoja- A.e; B.k.9

abandonar
 ahoroaha- D.q
 hari B.k.4
 hoja- C.a.3
 hokahi- D.q
 va'i pahini- B.k.4; D.g

abano
 maravi B.g.10

abdômen
 jaha- B.a.12
 kaijo- B.a.12

abelha
 bahina A.f.6.ii
 boma A.f.6.ii
 mahi A.f.6.ii

aberto
 arabikhai- B.k.13
 'bavi- B.k.13
 kharakhara- B.k.13

abertura
 ava A.g.3

abiorana
 koadoro avani A.g.4

abíu
 omari kaavana A.g.4

abóbora
 joroma A.g.1

aborrecer-se
 aitapia- D.i
 kaja'oria- D.i

aborto
 'boro- B.c; B.k.7

abraçar
 jara'ba'ba- B.a.8; C.c.2

abrigo
 amokhi- B.i
 gora B.i
 papiri B.i

abrir
 arabikhai- B.k.13; B.m.1
 a'itha- B.a.4
 bodi- B.a.16
 'bakhani- B.k.13
 'bavi- B.a.3; B.k.13
 di- B.k.6
 kharakhara- B.k.13
 ro'da- B.g.11
 siro- A.f.7; B.k.7
 tata-/taa- B.k.13
 vira- B.k.13

abrir os olhos
 mara- B.a.1

abscesso
 'dafoi B.c

ação do peixe
 'dara- B.g.3
 'doro'doroki A.f.7
 ki'boki'bo- A.f.7
 siririha- Af.7

ação homossexual feminina
 saroda- B.a.21

acabar
 hari B.k.4
 ihimi- B.k.4
 jari- B.h

açacu
 kaharaha avani A.g.4

açaí
 jaka'o A.g.2
 parai A.g.1
 parai avani A.g.4

acalmar
 athi- D.j
 obarari- D.k

acanhado
 ipahihi D.g
 nahamara- D.g
 va'i ka'iri- D.g

aceitar
 gathani- B.k.1
 poari- B.k.1; D.k

acenar
 'davi- B.a.9

acender
 bonaha- A.e
 ha'di- A.e

acender fogo
 siho B.h

acertar
 jaha- D.e
 ragari- B.k.17
 sohi- B.g.3; B.k.1; B.k.17; C.a.1

aceso
 ha'di- A.e

achar
 'biro- B.a.2
 jaha- D.c
 karaga- B.k.1
 nokho- B.k.1
 rifari- B.k.1
 rimorimo- B.a.9
 sohi- B.k.1; C.a.1

achar graça
 haha- D.e
 ihi- D.o
 va'i 'bana- D.e

achatado
 sa'bi- B.k.7

acidentar-se
 ahida- B.b.3

acocorar-se
 hasi- C.c.1
 sarada- C.c.1
 sorokoto- B.a.10

acompanhar
 ipohi- C.a.1
 kanabidi- C.a.1

aconselhar
 va'i honaria- D.a
 va'i kaabanahi- D.a

acontecer
 namitha- B.k.20; D.n
 niha- D.n
 pohimaja- D.n

acordado
 noki- B.a.20

acordar
 hoki- B.a.20
 nokho- B.a.20
 noki- B.a.20; D.k
 vaga- B.a.20

acostumar
 va'i 'o'ani- D.o

acreditar (não)
 jari'da- D.a

açúcar
 asokara B.h

acumular
 a'ba'di- A.c.3

acusar
 akaragana- D.i
 anaathidanoarari- D.i
 athi- D.r.2

adaptar-se
 va'i 'o'ani- D.o

adiar
 ibavi- A.b.5

adicionar
 akoda'aha- B.h
 kabodi- A.c.7
 karamaka- B.h
 obafi- B.h

adivinhar
 akahomara- D.a; D.r.2

adolescente
 doro- B.b.2

adorar
 kanamasivi- D.c

adormecido
 akarisana- B.a.13

adotar
 'diha- B.k.1
 isa- B.f.5; B.k.1

advertir
 bana D.p
 kaabani- D.r.2

afastar-se
 akara'o- C.a.1; C.a.2
 sanana- C.a.1

afeição
 kanamasivi- D.c

afiar
 sajo- A.c.10

afluente do rio
 vaini A.a.1

afogar
 ahida- B.b.3

afrouxar
 firo- B.k.11

afundar
 aasia- B.m.3
 horo- C.b.2
 o'o- C.b.4
 'o- B.m.7
 -risi- B.m.7

agarrar
 'boro- A.c.4
 japo- B.a.9

agitar
 rokoroko- A.d; B.k.9
 thabo- C.b.1

agonia
 va'i jahari- B.c; D.f

agora
 hida A.b.5

agradar
 va'i jaha- D.e; D.g

agravar
 aisika- B.c

agredir
 ba- B.a.21; B.k.21
 saka- B.k.5

água
 bahi A.b.2
 paha A.a.1; A.a.2; A.b.3; A.d

água entando
 'bokho- B.m.4

água mexendo
 'dika'dika- A.c.17

água rasa
 pasapasa- A.c.15

aguardar
 anibani- D.d

agudo
 txo'di- A.c.5; A.c.10

aguentar (não)
 va'i rada- D.i

águia
 kokoi na'bahaha A.f.2

agulha
 'avi B.g.12

ainda
 asia A.b.5
 -jana A.b.5
 -roni A.b.5

ajeitar
 ibavijaha- B.k.16

ajoelhar
 jo'o- C.c.1

ajoelhar-se
 kajo'atha- B.a.10

ajudar
 akodia- B.g.2; B.k.15
 'dakhamanani- B.k.15
 kajoamora- B.k.15
 oga- B.k.15; D.k

ajuntado
 joroni- C.a.4
 ma'iri- A.c.5

ajuntamento de núvens
 bahi A.b.2

ajuntar
 ahoroaha- D.q
 ajokoa- C.a.4
 dora- C.a.4
 joi- C.a.4
 jora- C.a.4
 joroni- C.a.4
 kajorokoko- B.a.9
 nako'isa- C.a.4
 vakara'ba'ba- A.f.7; C.a.4

ajustado
 hori- A.c.7
 jaha- A.c.5
 sohi- A.c.5

alagação
 paha A.a.1

alagado
 'ahabodi- A.c.2; A.d

alagar
 aasia- B.m.3
 hanamori- B.m.7
 ji'bini- A.d

alargar
 'bavi- A.c.4

alcançar
 kaitonia- B.a.8; B.k.1; C.a.2

alegrar
 va'i jaha- D.e

alegre
 anava'ijaja- B.k.24
 khai- D.e
 va'i jaha- D.e
 va'i joroni- D.e
 va'i tharathara- D.f

alencór
 kamokia A.f.2

alguém
 abono B.g.2
 nahina A.c.18

alguém na popa
 hanahana- C.b.1

alguém que não fala
 bodi- khanaha- D.i

alguidar
 kamoti B.j
 moko B.e.1

alguma coisa
 nahina A.c.18

alimentação
 'bai- B.h
 'domaha- A.d; B.h
 karamaka- B.h
 kharo- B.h

alinhavar
 daadada- B.g.11
 khoikhoi- B.g.11

aliviado
 va'i jaha- D.e

aliviar
 arafaifai- B.a.9; B.c

alma
 abono- B.e.3
 'abataihi B.e.3
 bajadi B.e.3

almoçar
 'bai- B.h

alto
 a'ani B.j
 'daari- A.c.5
 nama A.c.15
 rajo- A.c.5

altura
 nama A.c.4; A.c.15

aluno
 'ojomo'i- B.g.2

âmago
 ava A.g.3

amamentar
 joho B.a.12; B.a.15

amanhã
 'afokajoma A.b.5

amansar
 athi- D.j

amar
 nofi- D.c

amarelo
 kori- A.c.6
 notxoro- A.c.6

amargo
 arapa- A.c.8

amargura
 va'i fai- D.i

amarrado
 aho- B.k.12; C.c.1
 avithini- B.k.12; C.c.1
 dabo- B.k.12

amarrar
 aho- B.k.12; B.m.7
 avithini- B.k.12
 dabo- B.k.12
 kava- B.k.12
 ro'da- B.k.18

amassar
 a'bajo- B.k.18
 'boro- B.a.9
 dojo- A.c.7
 ra'bi- B.k.18
 sa'bi- B.k.18

amassar (não)
 'dara- B.a.9

ambos
 'bama- A.c.3
 'bami- A.c.3

ameaça de chuva
 bahi A.b.2

ameaçar
 garigari- D.i
 jarajara- D.i
 kanajajori- D.h

amedrontar
 fini- D.g

amiga/o
 va'ahi B.f.2

amizade
 nofi- D.c

amolar
 sajo- A.c.10

amolado (não)
 mogomogo- A.c.10

amolecer
 'domi- A.c.19; B.h

amontoar
 roiroi- B.g.7

amostra
 namitha- B.k.14

anágua
 'bami- B.d

anajá
 kokarisi avani A.g.4

ananás
 'anana A.g.1

andando curvado
 tojotojo- B.c

andar (maneiras diferentes)
 adaha- C.a.1; C.b.1
 'bira- C.b.1
 'biri- B.m.7
 dai- C.b.3
 dajadaja- C.b.1
 dosi- C.b.1
 jomada- B.g.5
 jo'o- C.b.1
 kavanama- B.a.9
 ka'iri- C.b.1
 matha- C.c.1
 rairai- A.d
 roi- C.b.2
 siririha- C.b.1
 sonosono- C.b.1
 tiratira- C.b.1
 tisasa- C.b.1
 vatxi- C.b.1
 vii- C.b.1

andar (não)
 ava- B.m.7

andiroba
 janirava avana A.g.4

andorinha
 paraparasi A.f.2

anel
 sa'a- B.d

anêmico
 kori- B.c

ângica
 atavaripa kaavani A.g.4

ângulo
 sohi- C.c.1

animado
 khai- D.e
 va'i joro- D.e
 va'i joroni- D.e

animal
 igitha A.f.1
 pamoari B.e.3

animal específico
 kosikosi A.f.1

ano
 badara A.b.3

anoitecer
 jomini- A.b.4

anotar
 avatha- D.r.5

anta
 arabo kabomani A.f.1
 'daama A.f.1; B.e.3

antebraço
 vadi- B.a.8

anteontem
 hida A.b.5

antepassado
 ija'ari B.f.2

anteriormente
 -jora A.b.5

antes
 -'imidia A.b.5
 miro'a C.c.3
 viaha- A.b.5; C.c.2

antes da madrugada
 safini A.b.4

antes da meia-noite
 joma A.b.4

antigamente
 -biinini A.b.5
 'bo'da A.b.5
 kha- A.b.5
 mahi A.b.5
 pamoari A.c.18

anú
 jomahi kakamoa A.f.2

anum
 kosoro A.f.2

anzol
 ikoaka B.g.4

ao lado
 'diha- C.c.2
 i'oari- C.c.2

ao longo
 -mia/-miaha C.d.2

ao redor
 harara- C.c.2

aonde
 hana- D.r.7

apagar
 'bira- B.k.8
 mokhi- A.e

apalpar
 aabada- B.a.9; B.k.22
 kainamaha- B.a.9
 rogorogo- B.a.9
 txaga- B.a.9

aparado
 gathi- B.a.9

aparar
 agathani- B.k.22

aparência
 noki- B.k.20

aparência de algo
 dana- A.c.6
 jahari- A.c.7
 noki- A.c.18
 pamoari- B.k.20
 pora- A.c.6

apedrejar
 agaha- B.g.3; B.g.5

apertado
 a'ara- B.k.11

apertar
 'boro- A.c.4; B.k.11
 'dakha- B.k.13
 'dokho- B.k.11
 kara- B.a.8; B.k.11

apitar
 raboi- A.c.17; B.a.16

aplicar injeção
 rahoa- B.c; B.k.19

apodrecido
 'batha- A.c.7

apoiar
 'dakhamanani- B.k.15

apontar
 jarajara- D.i
 namitha- D.b
 nokho- B.a.9
 rajo'i- B.a.9

apóstolo
 adaha- B.g.2

aprender
 banafo- D.b
 'da'di D.b
 'ojomo'i- B.g.2; D.b
 simosimo- D.b

apressar-se
 kava'ijorajora- A.c.16

aprontar fogo
 nokho- A.e

aprontar-se
 ibavijaha- B.k.16

aprovar
 jaha- D.c

aprovar (não)
 abavi- D.c

aproximar-se
 ka'iri- B.g.5
 maakari- C.a.1; C.c.2

apunã
 kavabo B.e.2
 kavabo avana A.g.4

apurinã
 vipurina B.f.1

aquecer-se
 ragi- A.f.7

araçá
 dororo kaavani A.g.4
 jako'i A.g.2
 jako'i kaavani A.g.4

araçá-braba
 'do'ba'da kaavani A.g.4

aracu
 'avida A.f.4

aracuã
 varataoko A.f.2

aranha
 baka'dororo A.f.6.iv
 moka'a'a A.f.6.iv

arapapá
 karababa A.f.2

arara-amarela
 kara'imaro A.f.2

arara canindé
 aroda A.f.2

arari
 jobara A.f.4

arco
 ara'bisi- B.g.3
 kodahi B.g.4

arco-íris
 katopahiari A.b.2

ardendo
 aova- A.e
 'aova- B.c

arder
 ahoso- B.a.13; B.c
 marara- B.a.13

areia
 kaasi A.a.2

argumentar
 anaathidanoarari- D.i

ariá
 vaiso A.g.1

ariramba
 ma'donari A.f.2
 thatha A.f.2

arirambazinha
 ki'di'di A.f.2

arirambinha
 ma'donari A.f.2

arma
 sa'ai- B.k.5

armadilha
 tapajo B.g.4

armar
 jara- B.g.3
 vini- B.g.3; B.g.5

aroá
 bako B.e.1

arpão
 jomidi B.g.4

arpoar
 saka- B.g.3; B.k.5

arquear
 khajo- B.k.18

arquejar
 va'i haroro- B.a.16

arraia
 'bo'dani A.f.4
 mapiva A.f.4

arrancar
 rako'da- C.a.5
 rasoha- B.g.7; C.a.5

arranhar
 hirihiri- B.k.8
 jamari- B.a.9; B.k.8
 jarara- B.k.8

arrastar
 gathi- B.a.9; C.b.3
 rahoka- C.b.3
 ra'bani- C.b.3

arrastar-se
 'oraha- B.b.2
 sanana- C.a.1; C.b.1

arrebatar
 jaimo- B.a.9
 japo- B.a.9

arrebentado
 'barara- A.c.7

arrepender-se
 ka'da'digaria- D.f; D.i

arriar
 arabo A.a.1
 khono- C.b.4

arrombar
 ahoro- B.k.5

arrotar
 kasonomi- B.a.15

arroz
 aroso A.g.1

arrumar
 ibavijaha- B.k.16

artéria
 aboha- B.a.17
 ama- B.a.14
 hagihi B.a.17

aruá
 gaho A.f.5

aruanã
 bajara A.f.4

arumã
 'dono A.g.2

árvore
 ava A.g.3

asa
 bihi- A.f.7
 vadi- B.j

áspero
 jaro- A.c.10

aspirar
 'biro- B.a.2; B.a.16; B.c; B.e.2

aspirar rapé
 hirohiro- B.a.2; B.e.2

aspirar tabaco
 hajiri B.e.2

assaltar
 da- B.k.5

assar
 kai- A.e
 kodanaha- B.h
 sasa- B.h
 siho A.e; B.h
 khoro- A.e

assassinar
 abini- B.b.3
 ahida- B.b.3; B.k.7

assento
 jo'o- B.a.12

assim
 isika! D.r.6
 ni- A.c.18

assistir
 amagatha- B.b.1
 kanori- B.e.2

assoalho
 gora B.i
 oba B.m.2
 -ria/-riaha C.d.2
 -riama'o C.d.2

assobiar
 fiaa- D.r.1
 fiia- A.c.17
 fiofio- D.r.1
 foofoo- B.a.3; B.a.16; D.r.1
 itho- D.r.1
 'itho- B.a.16
 koko- A.c.17

assoprar
 foofoo- B.a.3
 karafo- B.a.3

assustar-se
 aakoja- D.g
 rapata- D.g
 tafafa- D.g
 va'i kadihi- D.g

ata
 abakaomi avana A.g.4

atacar
 da- B.k.5

atar
 dabo- B.k.12

até
 'oada- A.b.5

atemorizar
 fini- D.g

atenção
 nokho- D.k

atender
 thara- D.k

atiçar
 karafo- B.a.3
 txaga- B.a.9

aticuã/ticoã
 sia'ara A.f.2

atingir
 kaitonia- C.a.2

atirar
 agaha- B.g.3
 kara'oha- B.g.5
 osona- B.g.3
 saka- B.g.3
 simosimo- B.g.3
 tabo- B.g.3

atolar
 di'o- C.b.2
 horo- C.b.2

atrair
 anava'ijaja- B.k.24
 kaboro- D.h

atrapalhar
 agithi- B.k.21; D.r.1
 akaimaisiki- B.k.3
 kanajajori- D.h
 mada- B.k.2

atrás
 jo'o- C.c.2
 matha- C.c.2

atrasar
 agathini- B.k.21; B.k.23

através
 -fia/-fiaha C.d.2

atravessado
 aka'darisa- C.c.1
 -risi C.d.2

atravessar
 -fiani/-fianaha C.d.2

aumentar
 a'ba'di- A.c.3
 'bavi- B.k.13
 doro- A.c.3; B.k.10

ave
 igitha raboki A.f.2

aversão
 idiii! D.r.6

avisar
 moni- D.r.2

avô
 'arahoda B.f.3

avó
 'arahoni B.f.3

axila
 masiri B.a.8

azar
 'bajihi- B.e.2

azedo
 txatxa- A.c.7
 txika'da- A.c.8

azia
 'aova- B.c

azul
 kori- A.c.6; D.r.4

bacaba
 kajaviro avani A.g.4

bacurau
 vanapapao A.f.2

bacuri
 babadi ko'i avana A.g.4
 bodi avani A.g.4
 nosoma avani A.g.4

bainha
 'dama- B.d
 'dani- B.g.11
 makari B.d; B.g.12
 sa'a- B.d

baixo
 doso- A.c.15
 pasapasa- A.c.15
 patxa- A.c.15

balão sem ar
 pipapipa- A.c.7

balaio
 varaja B.g.10

balançar
 dari- C.b.2
 daro- B.m.5; C.b.2
 hapohapo- C.b.2
 ho'doho'do- B.k.9; C.b.2
 matha- C.c.1
 vinovino- C.b.2
 viro- C.b.2

banana
 a'di- A.c.14
 baa'di A.g.1
 kari- A.c.7
 sipatihi A.g.1

banana-baía
 patxahai A.g.1
 patxahari A.g.1

banana-chifre-de-boi
 kahidari A.g.1
 sa'a bobihari A.g.1

banana-comprida
 kiririha A.g.1
 varajoari A.g.1

banana-costela-de-boi
 baharo A.g.1
 sa'a bobihari A.g.1

banana-ladrão
 anosonirivana A.g.1
 anosorosoro A.g.1

banana-maçã
 'da'bo A.g.1
 'da'bohai A.g.1

banana-najá
 kharo A.g.1

banana-peroá
 piroa A.g.1
 pirova A.g.1

banana-prata
 sa'a bobihari A.g.1

banana-roxa
 satomi A.g.1

banana-São-Tomé
 satomi A.g.1

banana-sapo
 sapo A.g.1

bananeira
 sipatihi A.g.1

banco
 atira B.j
 kasara B.m.2

banho
 kana- B.d; B.e.2

banquinho
 jo'o- B.e.1

barata
 va'ba'ba A.f.6.iv

barato
 kaidiva- A.c.7; B.g.1

barba
 savi- B.a.6

barbatana
 ava- A.f.7
 vadi- A.f.7

barranco
 ipa'ita A.a.1

barriga
 kaijo- B.a.12

barro
 nami A.a.2

barulho
 kamokamo- A.c.17
 saa- A.c.17
 thoro- A.c.17
 txitxi- A.c.17
 xixixi- A.c.17

batata-doce
 sipari A.g.1

bater
 agaha- B.g.5
 'bakhani- B.k.5
 'bana- B.k.5
 da- B.k.5
 'dai- B.k.5
 hanamori- B.m.7
 hoahoa- B.g.5
 jori- B.k.5
 oba- B.g.3; B.k.5
 pata- B.k.5
 -risi- B.m.7; C.d.2
 saka- B.g.3; B.g.5; B.k.5
 tabo- A.d; B.g.3
 tahai A.c.17
 tata-/taa- B.k.5
 too- B.a.9; B.k.5

bater na porta
 too A.c.17; B.a.9

bater palmas
 hoahoa- B.a.9
 pata- B.a.9

bebê
 nosoro- B.b.2

beber
 'avi- A.d; B.a.3; B.a.15
 ko'do- B.a.7

bebericar
 hiroro- B.a.15

bebida alcoólica
 kavi B.h

beija-flor
 koisi A.f.2

beijar
 ramosi- B.a.3
 txo- B.a.3

beiju
 a'o B.h

beira
 a'iri- C.d.2
 -foni/-fonaha-/-fonahana C.d.2
 kaasi A.a.1
 -misi/-misaha C.d.2
 -mori/-moraha C.d.2
 -nai/-najaha C.d.2
 paha A.a.1

beliscar
 karadifi- B.a.9; B.k.21
 kiro- B.a.3
 ko'dira- B.a.9; B.k.21

bem
 haja- B.c
 jaha- A.c.7

bem-te-vi
 i'doki A.f.2
 sipiniri A.f.2

berne
 moho A.f.6.iii

besouro
 jaisi A.f.6.iv
 vaso A.f.6.iv

bexiga
 jokha- B.a.18
 kathorothoro A.f.7

bicar
 kajaoro- A.f.7; B.a.3
 txagaha- A.f.7

bicho-de-pé
 hapata A.f.6.iv; B.c

bico
 arapao B.g.4
 bono- A.f.7
 joima B.g.4

bico-de-brasa
 tavikororo A.f.2

bico-de-pato
 pokonori A.f.4

bifurcado
 sana- A.c.5

bílis
 kariokha- A.f.7; B.a.15

biorana
 va'dano kaavani A.g.4

bloquear
 'bo- B.k.13

boca
 bodi- B.a.3; B.a.16

boca do igarapé
 vaha A.a.1

bocejar
 agaaga- B.a.16
 hahao- B.a.19
 va'agaga- B.a.19

bochecha
 'ba'da- B.a.5

bodó
 boodo A.f.4

bofetada
 kajoiri- B.k.5

boi
 'daama kahidari A.f.1

boiar
 arako- C.b.1
 'dori- C.b.1
 'doro- A.d; C.b.1

bola
 rimorimo- A.c.5
 siriga B.g.14

bolha
 aada'ba- B.k.7
 a'bajo- B.k.7
 ridani- B.k.7

bolinhas
 rimorimo- A.c.5

bolso
 masi'aha- B.d

bom
 jaha- A.c.7
 makhani- D.p

bombear
 raga- B.k.9

borboleta
 kamokokojo A.f.6.iv

borbulhar
 boa- A.f.7
 'bisi- A.f.7
 kitxo- A.f.7

borda
 ida- B.j
 ihi- B.g.9

borracha
 siriga B.g.14

botar ovo
 arokhori- A.f.7
 nafa- A.f.7

boto
 'basori A.f.1

boto-branco
 'basori A.f.1

boto-preto
 'basori A.f.1

boto-tucuxi
 vaikajaro A.f.1

boto-vermelho
 'basori A.f.1

brabo
 va'i jokojoko- D.i

braço
 vadi- B.a.8

braço-de-moça
 vadi 'bako'bako A.f.4

branco
 bokho- A.c.6; D.r.4
 boro- B.k.7
 pora- A.c.6; D.r.4
 vafori- A.c.6

branco do olho
 nokho- B.a.1

branquinha
 mabari A.f.4

brasas
 siho A.e

breu
 ajava A.g.3
 ijori B.e.1

brilhar
 vaga- A.c.7

brincadeira
 bado- B.l

brincalhão
 ihivadi- D.r.2

brincar
 bado- B.l
 hoja'oari- B.l
 imafora- D.c
 kasivana- B.l

brindeira
 kavavi A.f.4

brinquedo
 kasivana- B.l

broca
 kapa A.c.7; A.f.6.iii

brotar
 mova- A.g.3

buraco
 ahoro- B.k.5
 hodi- B.g.7; B.i

buriti
 sinari avani A.g.4

buscar
 gai- C.a.1
 joi- B.g.5
 ka- C.a.1
 kha- C.a.1

buscar remo
 vanami- C.a.1

caba
 bajara 'ba'da A.f.6.ii
 'da'di- B.j
 dikosi ino A.f.6.ii
 honori kanabidi A.f.6.ii
 jinabo A.f.6.ii
 moiroro A.f.6.ii
 ootava kajinabo A.f.6.ii

caba-de-igreja
 janavi A.f.6.ii

cabaça
 doro A.g.3
 vao A.g.3

cabeça
 'da'di- B.a.5
 matha- C.c.1

cabeça-de-veado
 madiaro ahoni A.g.4

cabeceira
 jo'do- B.j
 jo'o B.j

cabeceira do rio
 vaini A.a.1

cabelos
 afa- B.a.6
 'da'di- B.a.6
 vaxtovatxo- B.a.13

caber
 arajoma- A.c.3

cabo
 aho- B.j
 ava- B.g.9; B.j
 si'aha B.j
 vadi- B.j

caburé-coruja
 fofo A.f.2

cacão-de-fogo
 baka'dao'dao A.f.2

caçador
 araba- B.g.2

caçar
 araba- B.g.5
 avimarahi- B.g.3
 kasa- B.g.5

cacau
 babadi kadoi A.g.4
 kanaka avani A.g.4
 kasi'i kadoi ahoni A.g.4
 'ojoro kadoi avani A.g.4

cacau-de-jacaré
 doi avani A.g.4
 katiriri avani A.g.4

cachaça
 kavi B.h

cacheado
 rasirasi- B.d

cacho
 'da'di- A.g.3

cachoeira
 paha A.a.1

cachorrão
 vanari A.f.4

cachorro
 jomahi vaovaoha A.f.1

caçula
 'aforonihi- D.c

cacuri
 tapajo B.g.4

cada um
 -nana A.c.3

cadáver
 aba'o- B.a.14

cadela
 masi'dori A.f.4

café
 kafi B.h

cair
 aabada- C.b.4
 adafana- C.b.4
 adari- C.b.4
 akadai- C.b.4
 aka'darisa- C.b.4
 ida-/idarari-/idarifa- C.b.4
 jo'o- C.b.4
 ka- C.b.4
 kahama- C.b.4
 kajo'atha- C.b.4
 khono- C.b.4
 nabo'a- C.b.4
 rifari- C.b.4
 roa- C.b.4
 sorokoto- C.b.4
 soti- B.g.3
 tabo- C.b.4
 tharara- B.g.3
 varara- C.b.4
 va'i- C.b.4
 voroni- C.b.4

caititu
 mirisi A.f.1

cajá
 joro avani A.g.4

caju
 'ibanari A.g.1
 viro ka'ibanari avani A.g.4

calado
 viso- B.k.2

calafetar
 'asa'asa- B.m.5

calango
 banahi A.f.3.iii
 'ba'dana A.f.3.iii
 koronaro A.f.3.iii
 vaibo A.f.3.iii

calango-d'água
 jamori A.f.3.iii

calar-se
 viso- D.r.1

calça
 sirora B.d

calcanhar
 'dama- B.a.11

calçar
 ibavi- B.d

calcinha
 sirora B.d

caldo
 a'ba- B.h

calendário
 masiko A.b.3

calmo
 daba- D.o
 ko'ari- D.o
 va'i ka'iri- D.o
 va'i maini- D.o
 viso- B.k.2

calo
 jaka B.c

calor
 adaradara- B.a.13
 afa- A.c.1
 siho A.e

camaleão
 jovana A.f.3.iii

camarão
 akaso A.f.5

caminhar
 adaha- B.b.2

caminho
 hagihi B.m.1
 -rimanani/-rimananaha C.d.2

camisa-de-meia
 karikari A.f.4

cana
 kana A.g.1

canafifi
 bahimorobo avani A.g.4

canal
 -rimanani/-rimananaha C.d.2

canapu
 motomoto A.g.2

canaraí
 tikarohi A.g.2

canarana
 mosori A.g.2

cangati
 ma'o A.f.4

cangati-buraco
 soroaba A.f.4

cangati-preto
 boodo A.f.4

caniço
 ikoaka B.g.4

canoa
 hagi B.g.4
 hagi- B.m.2; B.m.7
 javarata B.g.4; B.m.2
 kanava B.g.4; B.m.2

cansaço
 koi- B.a.19; B.c

cansado
 faja- B.a.19
 koi- B.a.19

cantar
 ahia- B.e.2; D.r.1
 jaha- B.e.2
 moro B.e.2; B.l; D.r.1

canto do galo
 kokodi- A.c.17

capansa
 kapahasa avani A.g.4

caparari
 jomahi koro A.f.4

capim-navalha
 sisibo A.g.2

capitari
 vanajo A.f.3.ii

capivara
 kahajo A.f.1

caporana
 'daroba avani A.g.4

capturar
 japo- B.a.9

carão
 karao A.f.2

cará
 adaki A.g.1
 sarapata A.f.4
 siraba A.f.4

cará-açu
 hinaba A.f.4

cara-branca
 hotobara A.f.4

cará-cabeludo
 'iirori A.g.1

cará-de-ramo
 bava'i A.g.1

cará-do-ano
 'iirori A.g.1

cará-inhame
 'iirori A.g.1

caracol
 gaho A.f.5
 piroro A.f.5

caranguejeira
 moka'a'a A.f.6.iv

caranguejo
 ajotoro A.f.5

carapaça
 ida- A.f.7

carapanã
 aso'di A.f.6.iv
 bitha A.f.6.iv
 majorai A.f.6.iv
 makhoroi A.f.6.iv

carara
 barara A.f.2

carazinho
 moroko'i A.f.4

carga
 dai- B.g.3

cari
 joriro A.f.4

cari-preto
 mokho'do A.f.4

cari-sem-costela
 mokho'do A.f.4

carizim
 ma'isa A.f.4

carne
 ajoina A.f.7
 ima- A.f.7; B.a.14
 kaakanava A.f.7
 kaka'a- B.h

caro
 kaidiva- A.c.7; B.g.1; D.p

caroço
 'ba'da- A.g.3
 hoko B.c

carrapato
 kajapa A.f.6.iv

carregar
 dai- C.b.3
 jado- C.b.3
 kaiba'i- B.g.2; B.g.13; C.b.3
 kavajama- C.b.3
 kobari- C.b.3

carta
 athi- D.r.5

cartucho
 katoxo B.g.6

carvão
 siho A.e

casa
 gora B.i
 moaba B.i

casa para butão
 ibavi- B.d

casar
 abohira- B.f.5
 akara- B.a.21; B.f.5
 gamo B.a.21; B.f.5
 hoja- B.f.5
 makhira B.a.21; B.f.5

casca
 asafi- A.g.3
 ava A.g.3
 'aroa- A.f.7
 nafa- A.f.7

cascavel
 makha mii A.f.3.i

cascudo
 mabari 'darahai A.f.4

casqueira
 kavasi avana A.g.4

castanha
 moi'di A.g.3

castanheira
 moi'di avana A.g.4

catando
 kama'i B.k.1

cataratas
 nokho- B.a.1

caule
 ava A.g.3

causar
 veja página 7 do perfil gramática A.c.1

causar um defeito
 aisika- B.k.7

cavaco
 siho A.e

cavalete
 viridi- B.a.2

cavar
 hodi- B.g.7; B.i
 khomakhoma- B.g.7
 khori- B.g.7; B.m.1

caveira
 'da'di- B.a.5

cedo de manhã
 -kajoma A.b.4
 vaga- A.b.4

cedro
 katatopi kaavani A.g.4

cego
 kamaodoroha- B.a.1
 nokho- B.a.1
 sajo- A.c.10

centopéia
 jarori A.f.6.iv

cerca
 kavasiribani- B.g.7

cercar
 kavasiribani- B.g.7
 -ribani C.b.1

cérebro
 amosi- B.a.14
 'da'di- B.a.5

cernambi
 sanarabi B.g.14

cerrado
 'daja- A.g.3

cerrar
 'boro- B.a.9

certamente
 bona D.p

certeza
 vakaijoka- D.a

certeza (não)
 simosimo- D.b

certo
 arajoma- A.c.3
 makhani- D.p

cesta
 jamaxi B.g.10
 varaja B.g.10

céu
 nama A.b.1; A.b.2

céu da boca
 kaagari- B.a.3

chama-se
 oni- B.f.4

chamado da anta
 fiia- A.c.17

chamar
 amina- D.r.2
 baranaha- D.r.2
 foofoo- B.a.3
 kaboa'i- D.r.2
 oni- B.f.4

chamejar
 avoosi- A.e

chão
 -ma'o C.d.2
 -riama'o C.d.2

chapéu
 xapiva/sapiva B.d; B.g.10

chateado
 garigari- D.i
 kai'doka- D.i
 kaja'oria- D.i
 ka'da'digaria- D.f; D.i
 va'i ai'doka- D.i
 va'i 'iri- D.i

chateia
 ihivadi- D.r.2

chato
 txapa- A.c.5

chefe
 ka'da'di- B.g.2

chegar
 'dori- C.b.1
 hi- C.a.2
 kaikahi-/kahikahi- C.a.2
 kha- C.a.2
 'o- C.a.2

cheio
 dai- A.c.13
 ji'bini- A.c.13; B.k.10
 raboi- B.a.16

cheirar
 'biro- B.a.2
 ramosi- B.a.2

cheiro
 'batha- A.c.9
 jaha- A.c.7; A.c.9
 katxarara- A.c.9
 kosori- A.c.9
 kotxori- A.c.9
 mahoro- A.c.9
 masoro- A.c.9
 matxoro- A.c.9
 ma'ana- A.c.9
 ma'ara- A.c.9
 misasa- A.c.9
 mitxa- A.c.9
 poni- A.c.9
 sara- A.c.9
 siika'da- A.c.9
 sina- A.c.9
 va'do- A.c.9

chiar
 'borororo- B.c
 maraara- A.c.17

chifre
 morobo- A.f.7

chinelo
 xinela B.d

chocado
 va'i barobaro- D.g

chocar
 akadai- A.f.7

choque
 bisibisi- B.a.13; B.c
 oba- B.k.5

chorar
 asara- D.f
 nokho- D.f
 va'i ami'ami- D.f

chover
 kharari- A.b.2

chupar
 domidomi- B.a.3
 hirohiro- B.a.2
 hisihisi- B.a.3
 koko- B.a.3
 raboha- B.a.3
 soso- B.a.3
 txo- B.a.3

chutar
 aka'dira- B.a.9
 'dama- B.a.11

chuva
 bahi A.b.2

chuviscar
 'diri'diri- A.b.2
 txiotxio- A.b.2

cigana
 jajahori A.f.2

cigarra
 'diriri A.f.6.iv
 korokoro A.f.6.iv
 visi A.f.6.iv

cilíndrico
 roa- A.c.5

cílio
 nokho- B.a.1

cima
 nama C.c.2

cinco
 sa'ai A.c.3

cinta
 jarari- B.d

cintura
 jarari- B.a.12; B.d
 makari B.g.12

cipó
 aho- A.g.4
 joroko'o kaavani A.g.4
 makava ahona A.g.4
 okopi ahoni A.g.4
 tapi kaahoni A.g.4
 viro abanini A.g.2

cipó-abé
 'darasa kaahoni A.g.4

cipó-de-tica
 'dama abohana ahoni A.g.4

circular
 'doro- A.c.5

círculo
 kapakapa- A.c.11
 roa- A.c.5
 sohi- A.c.5
 tibibi- A.c.5

ciúmes
 abavi- D.c

clara
 nafa- A.f.7

coalhar
 tharara- A.c.10

coberto
 anosoro- A.c.3
 'ahabodi- C.c.2
 boso- A.c.7
 paha A.d

cobertor
 karahoba- B.d; B.j

cobertura
 gora B.i

cobra
 mabidiri A.f.3.i
 makha A.f.3.i
 sinari kaipi A.f.3.i
 vajatoma A.f.3.i

cobra-cipó
 ahoi kamakha A.f.3.i

cobra-coral
 'bakororo A.f.3.i
 kanarava kaipi A.f.3.i

cobra-vermelha
 aroda kaipi A.f.3.i

cobreiro
 joribana B.c

cobrir
 afa- B.i
 'dama- B.k.14
 'da'di- B.i
 karafoa- B.k.14
 karahoba- B.k.14

coçar
 'dira'dira- B.a.13
 farara- B.k.8
 rakira- B.k.8

cócegas
 foroforo- B.a.9; B.a.13
 rasiki- B.a.9; B.l

coceira
 'dira'dira- B.c

coco-da-anta
 mai'da avana A.g.4

coice
 danana- C.b.2

coisa
 amonaha- B.g.2
 nahina- A.c.18

coito
 akara- B.a.21

coivara
 koivara- B.g.7

colados
 athana- B.k.23

colapso
 dari- B.c
 rifari- B.c

colar
 matha- B.d
 'ohi B.d

colher
 bodi- B.j
 kojira B.j

colher
 agathani- B.g.14
 bada- B.k.1
 bahina B.e.2
 joi- B.g.7
 pavakari- B.g.1

cólica
 jakhavi B.c

colidir
 vigari- B.k.5

colmar
 'da'di- B.i

colo
 ba'ona B.a.12

colocar
 aabada- B.a.9
 aho- B.g.3
 aragari- B.d
 a'ara- C.a.5
 ba- C.a.5
 bavi- B.g.14
 ba'atha- B.g.13
 'dakha- C.a.5; C.c.1
 gaa- C.a.5
 gai- B.m.7
 gari- C.a.1
 hihavi- C.a.4
 hoja- C.a.5
 ibavi- C.a.1; C.a.5
 jara- B.g.3; B.g.5
 joro- C.a.4
 ka- C.a.1; C.a.5
 ka-va-substantivo-ha- C.a.5
 kha- C.a.4
 nama B.i; C.a.5; C.c.2
 nokho- A.e
 obai- B.a.9
 pamo- B.a.9; B.h
 ragi- B.d; C.a.5; C.c.1
 roi- C.c.1
 sa- C.a.5
 sara'ba'da- C.c.1
 vithi- C.a.5

cólon
 kaijo- B.a.12

coluna
 roi- C.c.1

coluna vertebral
 bakori avani B.a.12

com
 'diha- C.c.2
 hoja- C.a.3
 khama A.c.3

coma
 nahina B.c; D.m

combater
 dano- B.k.5

combinar
 ajokoa- A.c.7; B.k.20

começar
 kama'da- B.k.4

começar a entender
 akhara- D.a

comer
 ahaba- B.h
 'bai- B.h
 ha- B.a.3; B.a.15; B.h
 ima- B.k.6
 kai'da- B.h
 pamo- B.a.9
 rojorojo- B.h
 thova- A.f.7
 txika'da- A.c.8
 txina- B.h
 vahi'a- B.h
 va'i jora- B.h

comestível
 ha- A.c.7; B.h

comestível (não)
 khamokhamo- B.h

comida
 bisibisi- B.h
 'bai B.h
 dajo- B.h
 'domaha- B.h
 karafoa- B.h
 karagoa- B.h
 kiivi B.h
 kodanaha- B.h
 pamo- B.a.9
 piririka- B.h
 sagasaga- B.h
 siho A.e; B.h
 taratara- B.h
 vai'ami- B.a.15

como
 niha- D.n; D.r.7

companheira/o
 'bami- A.c.3
 ipohi- B.f.2

comparação
 khama B.k.20
 rajomi B.k.20

compatível
 ajokoa- A.c.7
 jaha- D.e

completar
 anokhomi- B.k.4
 a'di- B.k.4
 ji'bini- A.c.13

completo
 abono- A.c.13

comprar
 abosi- B.g.1
 pavakari- B.g.1

compreender
 obai- D.b

comprido
 -bakosi/-bakosaha C.d.2
 'oada- A.c.5; A.c.15
 raroraro- A.c.5
 toro- A.c.15
 vira- A.c.5; A.c.15

comprimir
 kadai- B.k.18
 sa'bi- B.k.18

comunicativo (não)
 va'i ka'iri- D.o

conceber
 a'dakha- B.b.1

concha
 topava B.g.10

concordar (não)
 abavi- D.c

confiar
 vakaijoka- D.a
 va'i poni- D.a

confiar (não)
 imahida- D.g

conformar-se
 kanabidi- D.f

confundir
 kidakida- B.k.9

confuso
 va'i kidakida- D.m

conhecer
 oga- D.b

conjuntivite
 nokho- B.c

conseguir
 akapihi- B.k.1
 sa'adai- B.g.1

conseguir (não)
 akapihi- B.k.17

conselho
 'damo- D.i
 kaabani- D.r.2

consertar
 jaha- B.k.16
 jokara- B.k.16

conservar
 'bo'da A.c.7

consistência
 athana- A.c.19
 fodofodo A.c.19

constantemente
 -bakhia A.c.3

construir
 amonaha- B.k.3

contar
 amina- D.r.2
 moni- D.r.2
 namitha- D.r.2
 ni- D.r.2
 rajoma- D.b

contas
 'ohi B.d

contente
 khai- D.e
 va'i forafora- D.e
 va'i jaha- D.e

conter
 akadai- D.m
 'ba'da- A.g.3
 ka-substantivo- B.k.1

conteúdo
 daavani- A.c.13

continuamente
 'oada- A.b.5

continuar
 akava'ipako- B.k.4

contra parede
 sara'ba'da- C.c.1

contração
 dano- B.a.18
 kha- B.a.18
 'oma- B.a.18

contrário ao fato
 vaha D.p

controlar
 avi'onani- B.e.2
 sa'a- B.a.9
 va'i honaria- D.a

controlar-se (não)
 akadai- D.m

contusão
 ama- B.c
 'boro- B.c; B.k.7

conversar
 athi- D.r.2
 ni- D.r.2
 vara- D.r.2

convidar
 amina- D.r.2
 kaboa'i- D.r.2
 kanori- B.e.2

convulsão
 rai'a- B.c

cooperar
 poari- D.k

copa
 ava A.g.3
 mii- A.g.3; B.j

copiar
 amova- B.k.3; B.k.20; D.r.5
 gathoha- D.r.2
 va'i banani- C.a.1

côr clara
 'ora- A.c.6; B.a.13

côr-de-rosa
 ama- A.c.6
 nadara- A.c.6

côr viva
 notxoro- A.c.6

coração
 kanabidi- A.f.7; B.a.17

coração-de-jabuti
 matari avani A.g.4

coração-de-negro
 viro abanini A.g.2

coragem (não)
 imahida- D.g
 va'i 'o'ani- D.g

corda
 aho- B.j
 va'a B.g.4

corelinha
 jonipi A.f.2

coró-da-noite
 koro A.f.2

coroa
 kajamari B.g.10

córova
 korava A.g.2

corpo
 abono- B.a.12

correr
 gari- C.a.1
 jora- A.d
 ki'daraha- C.b.1

corrigir
 asohi- D.r.2
 sohi- B.k.16

corró
 vaago A.f.4

corta-água
 onimanari A.f.2

cortar
 akara'arari- B.k.6
 aradia- B.h; B.k.6
 'bakha- B.k.6; B.k.7
 'boa- B.g.9; B.g.11; B.k.6
 di- B.k.6
 'dai- B.k.6
 'daka- B.g.7
 'daka'daka- B.g.13; B.k.6
 'daro- B.h
 firi- B.k.6
 hado B.k.6
 'itxa- B.k.6
 jarari- B.a.9; B.g.14
 khao- B.k.6
 oba- B.k.6
 saro- B.k.7
 siriga B.g.14
 tata-/taa- B.k.6

cortar-se
 sii- B.k.6

corte
 makari B.g.12

coruba
 'dokhona B.c

corujão
 ja'ba'ba A.f.2

coruja
 bobo A.f.2
 kavikavi A.f.2

corujinha
 jorokoko A.f.2

coser
 dorodoroha- B.g.11
 joi- B.g.11

costa
 ida-/idarari-/idarifa- C.c.1

costas
 ida- B.a.12
 kaijobasa- B.a.12
 sa'a- B.a.8

costelas
 ka'ahai kaava- A.f.7; B.a.12

costume
 hoja- D.n

costurar
 khoikhoi- B.g.11
 rokho- B.g.11

cotovelo
 amabokho- B.a.8

couro
 'da'di- B.a.5

cova
 kharakhara- B.g.7
 khomakhoma- B.g.7
 khori- B.g.7

coxa
 kabaha- A.f.7; B.a.10
 katona- A.f.7

cozido
 kai- A.e; B.h
 'domaha- B.h

cozinhar
 dajo- B.h
 'domaha- A.d; B.h
 siho A.e; B.h

crânio
 'da'di- B.a.5

cravo
 sakoima B.c

crescer
 avijava- B.b.2
 joho B.a.15
 jo'do- A.g.3

criança
 badia B.f.3
 isai B.b.2; B.f.2
 madinava B.f.3

criar
 avijava- B.b.2; B.f.2

cru
 ama- B.h

cruz
 sana- A.c.5

cúbio
 kajara A.g.2

cubo
 katararara- A.c.5

cueca
 sirora B.d

cuia
 vao A.g.3

cuidado
 vajafori- A.c.16

cuidar
 akadava'a- B.g.2; B.k.15; D.k
 kahinanika- B.k.15
 kaijahita- B.k.15
 nahina D.k

cuiú-cuiú
 viko A.f.4

cujubinho
 kojoi A.f.2

culpar
 mada- D.i
 osani- D.i; D.r.2
 osa'aha- D.h

cumprir
 va'i poni- D.a

cunhada
 'ananini B.f.3

cunhado
 ajabona B.f.3
 makhidava B.f.3
 vabo B.f.3

cupim
 atohai A.f.6.i
 mogoro A.f.6.i

cupuaçu
 makaporo A.g.1; A.g.4

curar
 aihota- B.c
 jaha- B.c

curica
 korititi A.f.2
 tarabaro A.f.2

curimatã
 kapiripa A.f.4
 sakarira A.f.4

curimatazinho
 samora A.f.4

curioso
 na'dohi- D.b; D.k

curto
 moko- A.c.15
 rijo- A.c.15
 toro- A.c.15
 txapi- A.c.5

curuba
 'dokhona A.f.6.iv

curva
 toki- A.c.5; C.d.2
 vakhiriri- B.g.9

curvado
 tono- B.k.18
 'daari- A.c.5

curvar
 khajo- B.k.18

curvar-se
 aasia- C.c.1
 tari- A.c.5

cuspir
 akatxoro- B.a.3
 i'ba- B.a.3; B.a.15
 tho- B.a.3; B.a.15

cutia
 jao'oro A.f.1

cutiara
 kosokoso A.f.1

cutucar
 raga- B.k.9; B.k.19
 txaga- B.a.9

dançar
 'bani'bani- C.b.2
 khajo- B.e.2; C.b.2

danificar
 ahida- B.b.3; B.k.7

dar
 abosi- B.g.1
 gahina- B.k.1; B.k.2
 isa- B.f.5
 no'a- B.k.2
 oga- D.k
 sa'adai- B.g.1
 va'i poni- D.h
 va'iga- B.k.1

dar paulada
 da- B.k.5

dar a luz
 'bana- B.a.18; B.c

dar algo para fazer
 va'i ka'iri- D.o

dar fruta
 bono- A.g.3

dar parte
 sorara- D.h

dar pontapé
 'dama- B.a.11

dar-se
 imafora- D.c

dar um aperto
 sa'a- B.a.9

dar um laço
 dabo- B.k.12

dar uma olhada
 noki- B.g.2

dar valor
 jaha- B.g.1
 kaidiva- D.p

data
 mahi A.b.5

de banda
 aka'darisa- C.c.1
 robani- C.c.1

de bruços
 'bisoni- C.c.1

de cabeça para baixo
 'da'di- C.c.1

de joelhos
 jo'o- C.c.1
 kajo'atha- C.c.1

de manhã
 safini A.b.4

de meio dia até uma hora
 safini A.b.4

de novo
 -'iana A.c.3

de um lado
 pita- A.c.13

de valor
 kaidiva- A.c.7

debaixo do braço
 masiri- B.d

debilitado
 aisika- B.c

decidir
 vara- D.r.2
 va'i kaabanahi- D.a

declive
 daro- C.c.1

decolar
 ka- C.a.1

decorar
 'da'di D.b

decote
 makari B.d; B.g.12
 matha- B.d

dedo
 'dama- B.a.11
 maatibo B.c
 sa'a- B.a.9

defecar
 kia- B.a.15

defeito
 aisika- B.k.7
 jahari- A.c.7; B.k.7

defender
 ava'ijoa- B.k.15
 kaabani- B.k.15

defender-se
 jari'da- B.k.15
 kaabanahi- D.g

deformado
 ja'bija'bi- B.c

defumar
 kabasika- B.h

deitar
 dafa- C.c.1
 dari- C.b.2
 ida-/idarari-/idarifa- C.c.1
 jago- B.a.19; C.c.1
 jorai C.c.1
 'oma- C.c.1
 robani- C.c.1

deixa
 jakaho D.r.3
 jakana D.p; D.r.3

deixar
 ajaroha- A.c.3; A.c.13
 hoja- C.a.3; C.a.5
 ka'ipo'oa- C.a.5
 kha- B.g.3
 va'aha- B.k.23; C.a.2; D.k
 va'i pahini- B.k.4; D.g

deixe
 ba'isika! D.r.6

delegado
 sorara B.g.2

demônio
 bajadi B.e.3

demorar
 agathini- B.k.23; D.l
 viso- B.k.2; B.k.23

dente
 ino- B.a.3

dentro
 'ahabodi- C.c.2
 bodi- C.c.2
 jaha- B.a.12
 -jama'o C.d.2
 -mi-/-maha C.d.2

dentro de curto prazo
 mitihi- A.b.5

depois
 naothi- A.b.5

depois de amanhã
 'afokajoma A.b.5

depressão
 da'bani- C.c.1
 va'i jahari- D.f

derradeiro
 'aforonihi A.c.3; C.c.3; D.c
 nini- C.e

derramar
 ahovari- A.d; B.k.10
 ka'dava- B.g.14
 kitxo- A.d

derreter
 'dibi- B.h
 'domi- B.h
 sasa- A.d; B.h

derrotar
 ba- B.k.21

derrubar
 adari- C.b.4
 jori- B.k.6
 oba- B.g.7; B.k.6

desacreditar
 jari'da- D.a

desagradável
 karamona- D.i

desamarrar
 kokhari- B.k.12

desaparecer
 'biri- B.a.1; B.k.20
 viso- B.k.2; B.k.20

desaparelhado
 sokosoko- A.c.5

desaprovação
 akaa! D.r.6

desarmar
 sa'ai- B.k.5

desatar
 khano- B.k.12
 kokhari- B.k.12

descansar
 koi- B.a.19
 'da'di B.a.19

descascar
 ganiha- B.g.9; B.k.8
 giririha- B.g.13
 hirihiri- B.a.13; B.k.8
 rifarifa- B.k.8
 risi- B.g.13; B.k.8
 vatxo- B.k.8

descendente
 ija'ari B.f.2

descendo
 -fi C.d.2
 -ra C.d.2
 -rari/-raraha C.d.2

descer
 aka'darisa- C.b.4
 gari- C.a.1
 haroro- C.b.1
 hiriri- C.d.2
 jo'o- C.b.1

descobrir
 rifari- B.k.1

desconfiar
 va'i poni- D.a; D.r.2

descontrolado
 va'i hari- D.l; D.o

descosturado
 'barara- B.k.7

descrença
 jari'da- D.a

descuidado
 kahinanika- D.l

desejar
 ajokoa- D.c
 ihiponi- D.c
 nofi- D.c

desenganchar
 'dakha- B.k.12
 kha- B.k.2; B.k.12
 khano- B.k.12

desenhar
 jiri- D.r.5

desenho
 jiri- B.g.9; D.r.5
 kari- A.c.11
 thirithiri- A.c.11

desenterrar
 khori- B.g.7

desfazer
 tharara- B.k.3

desfiar
 bisibisi- B.h

desgostar
 imajahari- D.i
 va'i fai- D.i

desgosto
 akaa! D.r.6
 eeeer! D.r.6

desgraça
 'abataihi B.e.3
 pohimaja- D.n

desidratado
 asaaka- A.c.2

desigual
 katararara- A.c.5
 sokosoko- A.c.5
 toro- A.c.15

desistir
 akava'ipako- B.k.4
 ani- C.a.2
 va'i pahini- B.k.4

desligar
 ka'oaha- B.k.13
 ra'do'bi- B.k.18

deslizamento
 txononono- C.b.4

deslizar
 tisasa- C.b.1

deslocado
 txigi- B.c

deslocar
 kha- C.a.5

deslocar-se
 gira- C.a.1
 sanana- C.a.1

desmaiar
 rai'a- B.c
 va'i horoa- B.c

desmanchar
 'dibi- B.h
 tharara- A.c.10

desmantelar
 tharara- B.k.3

desmoronar
 adafana- B.k.7; C.b.4
 'bakha- B.k.7

desnivelado
 tira- A.c.5

desobediente
 morobo- D.l
 va'i bodina- D.q

desocupado
 ahoroa- A.c.13; B.a.18; B.k.10

desordem
 rifira- B.k.16

desorientado
 va'i akamada- D.m

despachar
 thara- D.k

despedir
 amina- D.r.2

despejar
 ahovari- A.d; B.k.10

desperdiçar
 kavithima- B.k.2

despertar
 noki- B.a.20
 nokho- B.a.20

despregar
 khano- B.k.12

desprender
 kha- B.k.12

desprezar
 ihimora- D.i; D.l
 ihiponiri- D.i

destampar
 'bakhani- B.k.13

destruir
 ahida- B.b.3; B.k.7
 ihimi- B.k.4; B.k.21

desuniforme
 katararara- A.c.5

desviar
 agathani- B.k.22

desviar-se
 osona- D.h

devagar
 vajafori- A.c.16

devolver
 joi- C.a.1

devolver (não)
 aisika- B.k.2

dez
 sa'ai A.c.3

dia
 a'itha- A.f.7
 mahi A.b.4; A.b.5

dia de descanso
 mahi A.b.4

diarréia
 jakhavi B.c

diferente
 ajokoa- A.c.7
 hoariha A.c.3

difícil
 ma'onaha- A.c.7
 niha- D.p

dificuldade
 nabidi- B.c

diminuir
 'boro- A.c.4
 'ofiarari- A.c.4
 patxa- D.r.1
 pa'itxi A.c.4
 rijo- A.c.15

dinheiro
 jiniro B.g.1

direção
 a'ini- C.d.1
 baramo- C.d.1
 -ja C.d.1
 -mari/-maraha C.d.2
 safini A.b.4
 -thima/-thimaha C.d.2

dirigir
 sohi- B.m.7

disciplinado
 va'iha- D.k

discutir
 anaathidanoarari- D.i
 athi- D.r.2
 vara- D.r.2

disputar
 athi- D.r.2

dissolver
 vasa- A.d; B.k.8

distrair
 va'i sa- D.a; D.h; D.l

distribuir
 ravina- C.a.4

dito
 mona D.p
 ni- D.r.2

dividir
 biisi- B.g.9
 'dani- B.k.6
 pita- B.k.6; C.a.4
 saro- B.k.7

dizer
 amina- D.r.2
 athi- D.h; D.r.1; D.r.2
 dioni- D.r.2
 gathoha- D.r.2
 ihivadi- B.l; D.r.2
 mada- B.k.20
 namitha- B.k.20
 ni- D.r.2
 va'i jaha- D.e
 va'i poni- D.r.2

dobrar
 damo- B.k.18; C.c.1
 'dani- B.g.11; B.k.7; B.k.18; C.c.1
 ja'biriri- B.a.8; C.b.2
 matha- C.c.1
 toki- C.d.2

doce
 txina- A.c.8

doença
 kavamoni B.c
 nahina- D.m

doente
 aakofi- B.c
 aaviko- B.c
 jahari- A.c.7; B.c
 kavamoni B.c
 rifari- B.c

doido
 bajadi- D.m
 va'i hari- D.l

dois
 'bama- A.c.3
 'bami- A.c.3
 khama A.c.3
 -mi-/-maha C.d.2

dor
 ahoso- B.c
 arâ! D.r.6
 'bana- B.a.18; B.c; D.f
 jakhavi B.c
 kasaona- B.c
 ma'abono- B.c
 raga- B.c
 rogo- B.c
 so'dini B.c
 txaga- B.c
 txigi- B.c

dormente
 akarisana- B.a.13
 sado- B.a.13

dorminhoca
 vaokhoro A.f.2

dormir
 vadi- B.a.19

dourado
 koviri A.f.4

durar
 'bo'da A.b.5

durável
 'bo'da A.c.7; A.c.14

duro
 'borororo- A.c.10
 'dakha- A.c.10; B.k.9
 'dara- B.k.11
 kharokharo- A.c.10

dúvida
 koda D.p
 va'i kha- D.a

duvidar
 kakosa- D.a
 va'i sa- D.a

e
 jaboni A.c.3

elasticidade (não)
 jokhojokho- A.c.5

elevação da pele
 bodo- B.c
 rimorimo- B.c

em
 kani C.c.2

em cima
 nama C.c.2

em pé
 'da'di- C.c.1
 gaa- B.b.2; C.a.3; C.c.1

embaixo
 jo'o- C.c.2
 nabo'a- C.c.2

embalar
 viro- C.b.2

embaralhar
 kidakida- B.k.9

embarcar
 'dama- B.m.7

embira

veja envira

embora
 o-/a-/ri- C.d.1

embotado
 mogomogo- A.c.10
 padapada- A.c.5

embriagado
 kahano- B.c

embrulhar
 karafoa- B.k.14

emendar
 jokara- B.k.12; B.k.16

emoção
 va'i ami'ami- D.f

empapar
 'domi- A.c.19

empolado
 khoro- A.e
 pava- B.c

empregado
 honaria- B.g.2

emprestar
 ka-na-substantivo B.k.2
 ka-na-substantivo- D.k
 riha- B.k.2

empurrar
 anasonomi- C.b.3
 da'aha- B.k.18
 'darara- C.b.3
 'dokho- B.k.11
 hanahana- C.b.1
 rokojoho- C.b.3

encaixar (não)
 hori- A.c.5

encalcar
 da'aha- B.k.18

encalhado
 'oma- C.a.3

encarnado
 nadara- A.c.6

encerrar
 anokhomi- B.k.4

encher
 'avi- A.d; B.a.15
 ahovari- A.d
 dai- A.c.13; B.k.10
 ji'bini- A.c.13; B.k.10
 raboi- B.a.16

enclítico
 -a C.c.2

encoivarar
 'daka- B.g.7

encolher
 jago- A.c.5; C.c.1
 ja'biriri- C.b.2; C.c.1

encomenda
 honaria- B.g.1; D.r.2

encontrar
 jora- B.k.1

encontrar-se
 karaga- B.k.1
 rajoma- C.a.4

encostar
 dasa- B.k.22
 ibavi- C.a.1
 kama'da- B.m.7
 ko'ofi- B.m.7
 ma'iri- A.c.4
 'o- B.m.7
 -risi- B.m.7

encruzilhado
 sana- A.c.5

encurvado
 tari- C.c.1
 vakhiriri- A.c.5
 vako- A.c.5
 vatxi- A.c.5

endemoniado
 bajadi- D.m

endireitar
 bono- B.m.7
 joi- B.c

endurecer
 'dakha- A.c.10

enfaixar
 dabo- B.k.12

ênfase
 dano- A.c.7

enfeite
 raborabo B.d

enfiar
 aho- B.k.12
 a'ara- C.a.5
 ogarisari- C.a.5
 rada- B.g.11
 rokho- B.g.11; B.k.12
 saka- B.k.5

enfrentar
 gafani- B.k.5

enganar
 -'badara D.h
 korijana- B.g.2; D.h; D.r.2

enganar-se
 jari'da- D.a
 vaniha- D.a; D.h
 va'i poni- D.a

enganchar
 agithi- B.g.3
 jamari- B.k.8
 rahoka- C.b.1

engasgar-se
 baori- B.c
 hiro- B.a.7; B.a.16

engatinhar
 'bajo- C.b.1

engolir
 kidafi- B.a.7; B.a.15
 kida'aha- B.a.7; B.a.15
 ko'do- B.a.7; B.a.15

engravidar
 isa- B.a.18

engrossar
 athana- A.c.19
 'dakha- A.c.10
 odo- A.c.5; A.c.14

enjoado
 aitapia- D.i
 imajahari- D.i
 va'i rada- D.i
 va'i radaada- D.l

enlameado
 a'ba- A.c.2

enquanto
 kaba'i A.b.5
 'oada- A.b.5
 -roni A.b.5

enrolar
 damo- B.k.18; C.c.1
 katapa- A.f.7
 rasirasi- B.d
 ro'da- B.k.18; C.c.1

enrugado
 dojo- A.c.7
 pava- B.c
 ramarama- A.c.7

ensinar
 dano- D.b
 ima- D.b
 namitha- D.b; D.r.2
 oga- D.b
 'ojomo'i- B.g.2; D.b
 sohi- C.a.1

entender
 morobo- D.b
 obai- D.b
 oga- D.b
 va'i maroni- D.b

enterrar
 'dama- B.g.7; B.k.14
 khori- B.g.7

entortado
 tono- B.k.7

entortar
 ridani- B.k.7
 vakhiriri- A.c.7

entrada
 katha- B.i

entrando água
 'ahabodi- B.m.7

entrar
 'dama- B.m.7
 -fi C.d.2
 horo- C.b.2
 kha- C.a.2
 o'oi- C.a.2

entre
 harara- C.c.2
 -nia C.d.2

entregar
 ka- C.a.1
 kha- B.a.9; B.k.2; C.a.1
 va'aha- B.k.2

entregar-se
 va'aha- B.k.2; D.k

entupir
 'bo- B.k.7; B.k.13

envelope
 bavi- B.j

envergado
 vira- A.c.5

enviar
 karona- C.a.1

envira
 arapahapahana avana A.g.4
 jado avani A.g.4
 jokori avani A.g.4
 kajororo avana A.g.4
 makha kagari avana A.g.4
 pioto avana A.g.4

enxada
 ixada B.g.8

enxame
 vakara'ba'ba- A.f.7

enxergar
 vaga- B.a.1

enxerido
 rigariga- D.l
 va'i hari- D.l

enxugar
 afora- A.c.2
 a'ba- A.c.2
 joha- A.c.2

epiderme
 asafi- B.a.13

época da chuva
 ooniba A.b.3

época da vazante
 amoro- A.b.3
 kaasi A.b.3

errado
 mada- D.h
 makhani- D.h

errar
 hanamori- D.b
 mada- B.k.2
 ragari- B.g.3; B.g.5; B.k.17; D.r.2

errar (não)
 sohi- B.k.16

erupção
 anosoro- B.c

erva-daninha
 hogoi A.g.2

esbarrar
 va'dori- C.c.1

esbofetear
 kajoiri- B.k.5

escabiose
 jarojaro- B.c

escada
 gora B.i
 kara'ina B.i

escaldar-se
 kai- B.c

escamar
 'davi- B.h

escapar
 aihota- B.k.2; C.a.2
 ihota- B.g.3; B.k.2
 khano- C.a.2
 saari- C.a.2

escapulir
 afano- C.b.4; A.c.10
 sanana- C.b.4

escarnecer
 ihimora- D.i

escarrar
 akhaa- B.a.7

escola
 gora B.i
 'ojomo'i B.i

escolher
 gathogatho- B.k.1

esconder
 ahoja- B.k.14; B.k.20; D.h
 'bajo- C.b.1

escorpião
 akoro A.f.6.iv

escorregadio
 fano- A.c.10
 mono- A.c.10

escorregar
 sanana- C.b.4

escorrendo
 -rakosi/rakosaha C.d.2

escorrer
 gaari- A.d
 sororo- A.d

escrever
 amonaha- B.g.2
 avatha- D.r.5
 jiri- D.r.5

escurecer
 bahi A.b.2
 jomini- A.b.4
 mithani A.b.4

escuro
 baki- A.b.4
 bara- A.c.6; D.r.4

escutar
 mitha- B.a.4
 morobo- B.a.4
 namitha- D.r.2
 vaga- B.a.4

escutar (não)
 kai'doka- D.i
 morobo- D.b

esfarrapar
 khao- B.k.6

esfera
 'doro- A.c.5
 roa- A.c.5

esforçar-se
 dada- D.k
 dano- D.k

esfregar
 gini- B.a.9; B.k.8
 raviso- B.k.8

esfriar
 pahisiri- A.c.1

esguichar
 atxororo- A.d

esmagar
 'boro- B.a.9
 kadai- B.k.18
 sa'bi- B.k.18

esmurrar
 kajoiri- B.a.9

esôfago
 nabidi- A.f.7; B.a.15

espaço
 ava A.g.3
 hori- A.c.5
 nama A.b.1

espaçoso
 hara- A.c.5; A.c.7

espalhado
 ajokoa- C.a.4
 arafara- C.a.4
 hoaraha- C.a.4
 kha- C.a.4
 -oni/-onaha C.d.2
 rifirafira- C.a.4

espantar
 daba- B.g.3; D.o
 ka'bara- D.g

espectro
 bajadi B.e.3

espelho
 hikori B.d; B.j

espera
 hari'a kaho! D.r.6

esperar
 agathini- B.k.21
 akavida- D.g
 anibani- B.g.3; B.g.5; B.k.1;D.d
 haja- B.k.23; D.d
 jomada- B.g.5
 nokha- C.a.3; D.d
 rada- C.a.5
 va'i ga- D.a; D.d
 va'i gairi- D.d
 va'i poni- D.a
 va'i vidavida- D.o
 va'i 'o'ani- D.g
 va'iga- B.k.1
 viaha- C.a.3

esperto
 thara- D.k

esperto (não)
 va'i maini- D.o

espia mulher
 jobara A.f.4

espicaçar
 toatoa- A.f.7
 txagaha- A.f.7

espingarda
 kara'oha- B.g.6

espinha
 sakoima B.c

espinhaço
 bakori avani B.a.12

espinho
 jaro- A.f.7; A.g.3

espírito
 abono- B.e.3
 'abataihi B.e.3
 bajadi B.e.3
 gathani- B.e.3
 itavari B.e.3
 jakhavi B.e.3
 ma'onaha- B.e.3
 pitai B.e.3
 siriga B.e.3
 toba B.e.3

espirrar
 adisa B.a.2; B.c

espocar
 akafona- B.k.19

esporão
 vadi- A.f.7

esposa
 gamo B.a.21; B.f.2; B.f.3

esposa do irmão
 'adia B.f.3

espreguiçar-se
 a'dakarahi C.c.1

espremer
 ra'bai- B.k.18

espuma
 thoro- A.d

esquecer
 ariaka- D.j
 va'i ma'onaha- D.a
 va'i visoni- D.a
 va'i 'birini- D.a

esquentar
 afa- A.c.1; B.h
 a'ba- B.h
 ragi- B.g.9

esquentar-se
 ragi- A.c.1; C.a.5

esquilo
 jopisisi A.f.1

estação da chuva
 paha A.b.3

estação da enchente
 paha A.b.3

estação da seca
 badara A.b.3

estalar
 itho- A.c.17
 toko- A.c.17

estampido
 a'itha- A.c.17

estar
 a'ini- C.d.1
 banini- C.d.1
 baramo- C.d.1
 hoja- A.c.18; B.k.20; C.a.3

estar de molho
 ba'atha- B.g.13

estar na espera
 va'i gairi- D.d

estável
 'dakha- B.k.9
 kara- B.k.9

esteira
 'bi'ba B.g.10
 jorai B.g.10
 kahami B.g.10

estender
 arafara- C.c.1
 ragi- B.d; C.c.1
 vira- B.a.9

esticar
 ara'bisi- A.c.7; B.g.3; B.k.18
 ara'ina- A.c.7; A.f.7; B.g.3; C.c.1
 a'dakarahi C.c.1
 'biko- A.c.5
 'bitxa- A.c.5; C.c.1
 jara- B.a.9
 vira- A.c.5; B.a.8; B.a.9; B.k.13; C.b.2; C.c.1

estimar
 jaha- B.g.1
 kaidiva- D.c; D.p

estimular
 jora- A.c.16

estirão
 imiinaha A.a.1

estirar
 jara- B.a.9

estômago
 kaijo- B.a.12

estragar
 'batha- A.c.7; A.c.9
 'baxa- A.c.7
 sara- A.c.7; A.c.8

estreitar
 'boro- B.a.9

estrela
 boviri A.b.1

esvaziar
 ahoroa- B.k.10
 'dora- A.d; B.m.5

exalar odor
 sina- A.c.9

examinar
 aabada- B.a.9
 kainamaha- B.a.9

exato
 hai 'oamani! D.r.6

exausto
 va'i ihimi- B.c

excessivo
 arafia- A.c.3

exclamação
 abî! D.r.6
 aha! D.r.6
 akihai! D.r.6
 atxî! D.r.6
 haabî! D.r.6
 hai 'oamani! D.r.6
 hajoo! D.r.6
 inia mani khama D.r.6
 jakaho D.p

existir
 hi- A.c.18

expectativa
 aisati D.p
 jokoa D.r.3
 va'i poni- D.a; D.h

expelir
 arokhori- B.a.18

experimentar
 abani-/bana- B.a.3
 kaijo'a- D.p

extremidade
 jo'do- B.j
 jo'o B.j
 morobo- B.g.9

extremo
 matha- B.a.7
 nokhofia- B.k.4

fabricar
 amonaha- B.k.3

facão
 tarasara B.g.8

faca
 hado B.g.8; B.j

face
 nokho- B.a.5

falar
 amina- D.r.2
 athi- D.h; D.i; D.k; D.r.1; D.r.2
 athijaha- D.r.2
 bodi- khanaha- D.i; D.r.2
 ihivadi- D.r.2
 kaathijaha- D.i
 kahi- D.r.2
 morobo- D.r.2
 ni- D.r.2
 ro'da- D.r.2
 vara- D.r.2
 va'i jokojoko- D.i
 va'i ka'iri- D.k
 va'i 'iri- D.i

falso
 -'badara D.h

faltar
 kainamo- B.k.17
 va'i horini- D.c
 va'i saroni- D.c

fardo
 roa- B.d

farejar
 'biro- B.a.2

farfalhar
 khira- A.c.17

farinha
 damadama- B.h
 dojo- B.h
 karagoa- B.g.13; B.h
 kiivi B.h

farofa
 athora- B.h

favor
 kajoamora- B.k.15

fazenda
 makari B.d; B.g.12

fazer
 amonaha- B.g.2; B.k.3
 amova- B.k.20
 asohi- D.r.2
 bada- B.g.2; B.k.3
 baimana- D.i
 ka-substantivo-ha- B.g.1
 ka-substantivo-ha B.k.2
 ka-substantivo-ha- D.k
 pohimaja- D.n
 thara- D.k

fazer as pazes
 ariaka- D.j

fazer a volta
 -ribani/-ribanaha C.d.2

fazer de conta
 nokho- D.i
 va'i jaha- D.e; D.g
 va'i radaada- D.l
 va'i visoni- D.a

fazer ir embora
 akoja- C.a.2

febre
 afa- A.c.1; B.c
 barava B.c

fechar
 'bo- B.a.3; B.k.13
 'boro- A.c.4; B.k.13
 'dakha- B.k.13
 ja'biriri- B.a.9; C.b.2
 ka'oaha- B.d; B.k.13
 ra'atha- B.m.5
 tapa- B.k.13

fechar os olhos
 modo- B.a.1

feijão
 fijao A.g.1

feitiço
 kaijora- B.e.2

feito
 amonaha- B.k.3

feito de
 pamoari- B.k.20

feixe
 bava A.g.3

feliz
 rigariga- D.e
 va'i jaha- D.e

fêmea
 -'anani B.f.1; B.f.2

fera
 tapo'ija A.f.1

ferida
 baijo B.c
 'diririri- B.c
 hirihiri- B.k.8
 sii- B.c

fermentar
 katxarara- A.c.9

ferrão
 vaka'i A.f.6.iv

ferramenta para cavar
 nami B.g.8

ferver
 boa- A.d; B.h

festa
 akara- B.f.5
 akodari- B.e.2
 'daama B.e.2
 gari-/gaari- B.e.2
 ihinika B.e.2
 roa- B.e.2
 siri B.e.2

fezes
 io/ijo- B.a.15; B.c

ficar
 ajokoa- C.a.4
 'diha- B.k.1
 gaa- C.a.3
 hoja- A.c.18; B.k.20; C.a.3
 jono- A.f.7

ficar com pena
 va'adi- B.k.15

ficar sentido
 va'i rogoni- D.f

fígado
 va'i- A.f.7; B.a.15

filha mais nova/filho mais novo
 kajo'o B.f.3

filha mais velha
 'adia B.f.3

filha/filho
 isai B.f.2; B.f.3

filho
 isa- B.f.5

filho mais velho
 'aajo B.f.3

filhote
 koviri pororoha A.f.4

fim
 jo'do- B.j
 jo'o B.j

finado
 kohana B.b.3

fingir
 -'badara D.h

fino
 'diririri- A.c.5; A.c.7
 txapa- A.c.5

fio
 va'a B.g.4

firme
 'dakha- B.k.9
 kaara- A.c.7
 kara- B.k.9

fitar
 vada- B.a.1

fixar
 asarapata- A.c.5
 athana- B.k.23
 kara- B.k.11; C.a.4

fixo
 dosi- C.c.1
 'dakha- B.k.9
 kara- B.k.9
 kha- C.a.4

flamengo
 jonipi A.f.2

flatulência
 magaki B.c
 va'i ahirihiri- B.c

flauta
 'afo'afo B.e.1; B.l

flecha
 abiha B.g.4

flechar
 ka'da'di- B.g.3
 vini- B.g.3

flexível
 'bako- A.c.7; A.c.10

flor
 ava A.g.3
 mova- A.g.3

flutuante
 ava B.i

flutuar
 arabo- C.c.1
 'doro- A.d; C.b.1
 rairai- A.d

fofoca
 amonaha- B.g.2
 athi- B.g.2
 vara- D.r.2

fogo
 aova- A.e
 bonaha- A.e
 ha'di- A.e
 khoro- A.e
 siho A.e; B.h

fôlego
 va'ikhami- B.a.16; B.c

folha
 ava A.g.3
 korava A.g.2; B.g.10
 sobo- A.g.3

fome
 vai'ami- B.a.15; B.k.21

fonte
 arabo A.a.1
 kajoa A.a.1

fora
 banini- C.d.1

forasteiro
 jara B.f.1

força
 adodo- B.k.24
 arokhori- A.f.7; B.a.18

forçar
 avadadami- B.k.24

forma
 katararara- A.c.10
 rajo- A.c.5
 rimorimo- A.c.5
 ropiropi- A.c.5
 tibibi- A.c.5

formiga
 kapohi A.f.6.i
 mabosi A.f.6.i
 mothoi A.f.6.i
 txika'da'da A.f.6.i

formiga-correição
 kasadari A.f.6.i

forno
 siho A.e

foro
 hiri A.f.2

forrar
 abodi'a- B.g.9; B.g.13
 so'oro B.g.13

forte
 dano- A.c.7
 'dakha- B.k.7
 kaara- A.c.7

fósforos
 parita/palita A.e; B.j

foto
 amova- B.k.20

foz do igarapé
 vaha A.a.1

fraco
 aaviko- B.c
 noranora- B.c

frágil
 saka- A.c.7
 txaka- A.c.7

frango-d'água
 babadi ka'arakava A.f.2

franzido
 'bitxa- B.g.11
 hiriri- A.c.5
 ri'diri'di- A.c.5

franzir
 nokho- D.f
 ramarama- D.f

fraturado
 'dani- B.k.6

freguês
 pamoari B.g.2

frente
 jara'ba'ba- C.c.2
 -nanava C.c.3
 viaha- B.j; C.a.3; C.c.2

frequentemente
 -bakhia A.c.3

frestas
 hori- A.c.5

frieira
 joki B.c

frio
 pahisiri- A.c.1

fritar
 piririka- B.h
 sasa- B.h

frouxo
 koro- B.k.11
 noranora- B.k.9; B.k.11
 pava- B.k.11
 pipapipa- A.c.7

fruta
 ava A.g.3
 bono- A.g.3
 ihi'ai A.g.3

fruta específica
 hanamari avana A.g.4
 makava ahona A.g.4
 migafi avani A.g.4
 nokhosirima A.g.3
 'otho ahoni A.g.4
 visi A.g.4

fugir
 akara'o- C.a.1; C.a.2
 bo'di- B.g.2
 oga- C.a.1

fuligem
 siho A.e

fumaça
 oji- A.e; B.g.14
 siho A.e

fundo
 a'daima- A.c.4; B.c
 jo'o- B.g.9; B.j

fura-barreira
 bi'i kakajamari A.f.2

fura-orelhas
 vadami A.f.6.iv

furar
 akhara- B.k.7; B.k.19
 ara'itha- B.k.19
 raga- B.k.19
 rahoa- B.g.3; B.k.19
 txaga- B.a.9; D.r.4

furo
 ikonopia A.a.1

furtar
 bo'di- B.g.2; B.k.1; D.h

furúnculo
 'dafoi B.c

futuro
 bana D.p

gafanhoto
 'omavari A.f.6.iv

gaivota
 tihi A.f.2

gaivotinha
 tikiri A.f.2

galho
 ava A.g.3
 'daka'daka- B.k.6
 mii- A.g.3; B.j

galinha/galo
 'arakava A.f.2

galo do mato
 matiroro A.f.2

galo-da-campina
 mati A.f.2

gambá
 sakara A.f.1

gamela
 joko'o B.e.1

ganhar
 'ogaajari- B.k.1

garça
 maha A.f.2
 pati A.f.2

garganta
 nabidi- B.a.7

gargarejar
 rokoroko- A.d; B.a.3; B.k.9

garoar
 magimagi- A.b.2

garra
 'dama- A.f.7

gavião
 koikoiro A.f.2
 kokoi A.f.2
 makava A.f.2
 masinaja A.f.2
 ma'di'di A.f.2
 sabira A.f.2

gavião-panema
 ka'dara A.f.2

gavião-real
 majabiro A.f.2

gavião-tótó
 hoitina A.f.2

gelo
 paha A.d

gema
 nafa- A.f.7

gemendo
 bodi- B.c

gêmeo
 kasoiki B.f.2

gemer
 abararia- D.f; D.r.1

gengibre
 matarakaja A.g.1

gente
 ija'ari B.f.1

gerar
 isa- D.q

gestante
 isa- B.a.18
 kajahavido- B.a.18

gesto
 'davi- B.a.9

gia
 vira A.f.3.v

giguitaia
 kasi'ana A.f.6.i

girar
 roi- C.b.2
 viriri- C.b.2

glândula no rabo
 kamahomahoni A.f.7

glândulas
 masiri B.a.8

globo ocular
 nokho- B.a.1

gogo
 arabasa ahona A.g.4

gogó
 nabidi- B.a.7

gogó-de-sola
 romiromi A.f.1

goiaba
 haposa kaavani A.g.4
 kaira A.g.1

goleiro
 hoihoi A.f.2

golpe
 sii- B.c; B.k.6

golpear
 jori- B.k.5

goma
 mahiraha B.h
 ona- A.g.3; B.g.13; B.h

gongo
 kapa A.f.6.iii

gordo
 basina A.c.5

gordura
 basina B.a.14; B.h
 kaka'osini A.f.7

gostar
 imafora- D.c
 imajaha- D.c
 jaha- D.c
 kaidiva- D.c
 kanamasivi- D.c
 nofi- D.c

gostar (não)
 akaathi- D.c
 karamona- D.i
 makhani- D.h
 va'i arafai- D.b

gostaria que fosse
 vaha D.p

gosto de mofo
 mahoro A.c.8

gostoso
 ma'ara- A.c.8

gotejar
 kabo- A.d
 sororo- A.d; B.k.7

governo
 abono B.g.2

grão
 kaasi A.a.2

grande
 karaho A.c.4

grandes
 na'baha- A.c.3; A.c.4

grávida
 isa- B.a.18
 kajahavido- B.a.18

graviola-braba
 saba'o sa'a avana A.g.4

grilo
 piisiri A.f.6.iv

gripe
 oho- B.c

grisalho
 apako B.a.6

gritar
 abararia- D.f; D.r.1
 baranaha- D.r.2
 'bara- D.r.1
 kamadia- D.r.1
 txaararaha- D.g

grito
 abararia- D.f
 ahamarararini A.c.17
 'bara- D.r.1
 ho! D.r.6
 txaararaha- A.c.17

grosso
 motha- A.c.19
 odo- A.c.5

grunhir
 hiihihaki A.c.17

guarda
 sorara B.g.2

guardar
 akadava'a- B.k.15
 aka'aajoha- B.k.1
 'aani- B.k.1
 ibavijaha- B.k.16; D.k
 kaijoka- B.h
 ka'ipo'oa- B.k.1
 koparija- B.k.1
 naha- B.k.1
 vaga- B.k.1

guelra
 ahari A.f.7

guia
 adaha- B.g.2
 vajorami B.g.2

guiar
 aho- C.a.1
 banani- C.a.1
 kavanama- B.a.9
 sohi- B.g.2; C.a.1

gume
 ino- B.j
 ridani- B.k.7

gusano
 adafi A.f.6.iii

harmonia
 ajokoa- B.k.20

haste
 jomidi B.g.4

hemiplegia
 abini- B.c

hérnia
 hoko B.c

herpes-zoster
 joribana B.c

histérico
 txaararaha- D.g; D.m

hoje
 hida A.b.5
 kaba'i A.b.5

homem
 makhira B.f.2
 pamoari B.e.3

horizontal
 -manani C.d.2
 -riama'o C.d.2

idade
 akhara- B.b.1
 doro- B.b.2

idoso
 'bo'da B.b.2
 na'arihavi- B.b.2

igarapé
 vaha A.a.1

Igarapé Branco
 Jomahi kavaha C.f

Igarapé do Macuriã
 Kona kavaha C.f

ignição
 ha'di- A.e

ignorância
 oga- D.b

igual
 ajokoa- B.k.20

ilha
 kajoviri A.a.1

ilhar
 borohi- B.k.23
 borohi C.a.3

imaginar
 va'i bodi varani- D.a
 va'i sohini- D.b
 va'i varani- D.a

imergir
 haroro- C.b.1

imitar
 banafo- D.b

imoralidade
 hoja- D.q

impaciente
 va'i arafai- D.b
 va'i vidavida- D.o

impedir
 agathani- B.k.22
 daani- C.a.3
 nadaba- D.l
 tapa- B.k.13
 va'aha- B.k.23

impetigo
 samosamo- B.c

impingem
 sakahai B.c

impossível
 niha- D.p

inambu-galinha
 hoojororo A.f.2

inambu-relógio
 hoojororo A.f.2

incerteza
 va'i kha- D.a
 va'i sa- D.a

inchaço
 jaro'barara B.c

inchado
 rafo- A.c.7; B.c
 rimorimo- B.c
 thora- B.c
 txigi- B.c
 va'i a'barara- B.c

inchar
 ahirihiri- A.c.2
 athorani- A.c.2
 thojathoja- B.c

inclinação
 arabo A.a.1

inclinado
 dafa- C.c.1
 dosi- C.c.1

inclinar
 aasia- C.c.1
 daro- C.c.1
 dosi- C.c.1

inclinar-se
 dari- C.b.2
 fori- C.c.1

incomodar
 kai'doka- D.i
 ka'bara- D.l
 va'i ai'doka- D.i; D.l

incomodar (não)
 va'iha- D.k

incompatível
 jahari- D.f

inconsciente
 nahina B.c

incontável
 rajoma- D.b

incrédulo
 jari'da- D.a

indeciso
 va'i ra'banaha- D.a

independente
 vakaijoka- D.a

indigestão
 magaki B.c

índio
 joima B.f.1

indistinto
 ma'onaha- A.c.7

indo atrás
 -'afo C.d.2

infecção
 samosamo- B.c

infelicidade
 va'i jahari- D.f
 va'i mokarani- D.f

infeliz
 va'i mokarani- D.f
 va'i rogoni- D.f

informação
 namitha- D.r.2
 va'i sohi- D.r.2

informar
 moni- D.r.2
 va'i sohi- D.r.2

ingá
 aroadoko avana A.g.4
 kajororo avana A.g.4
 kosiribi avana A.g.4

ingá-leite
 konaba avana A.g.4

ingerir
 'avi- B.a.15

iniciar
 kama'da- B.k.4

início
 -biinini B.f.2

injeção
 rahoa- B.c; B.k.19

inquieto
 sikisiki- B.c
 va'i garigari- B.c

inseto
 igitha A.f.6.iv
 pohimajahi A.f.6.iv

insípido
 pahi- A.c.8

insistir
 avadadami- B.k.24

instável
 dosi- C.b.1
 ho'doho'do- B.k.9
 noranora- B.k.9
 vinovino- C.b.2

instrução
 va'i sohi- D.r.2

insuficiente
 kapihi- B.k.24
 vaabisakari- A.c.3

intã
 bako A.f.5
 harota A.f.5
 topava A.f.5

inteiro
 abono- A.c.13

intenção
 jakana D.r.3

interesse
 ihiponi- D.c

interesse (não)
 ihiponiri- D.l

interrogativo
 -mani- D.r.7

interromper
 agathini- D.l
 daba- D.o
 nadaba- D.l

intervalo entre contrações
 koi- B.a.18

intestino
 kaijo- A.f.7; B.a.12; B.a.15

intrometido
 rigariga- D.l

inundar
 'ahabodi- A.c.2; A.d
 paha A.d

inveja
 akabai- D.c

inventar
 mada- B.k.20

inverno
 paha A.b.3

inverter
 'da'di- C.c.1
 ida-/idarari-/idarifa- C.c.1
 kha- C.a.5
 nami- C.c.1

invireira-bolacha
 mathamathani avani A.g.4

ir
 gafani- D.i
 -ha C.a.1
 ipohi- C.a.1
 jora- A.c.16
 ka- C.c.3
 kavanamaha- C.b.3
 kha- C.a.1; C.c.3
 maakari- C.a.1
 nokho- B.a.1
 roi- C.b.1
 sohi- C.a.1
 vanavana- B.a.1

ir atrás
 adaha- B.g.5
 gafani- D.i
 joi- B.g.5; C.a.1; C.c.3
 jomada- B.g.5
 ki'daraha- C.b.1
 naothi- C.c.3

ir lá
 va'i joroni- D.e

ira
 ihamahi- D.i
 kaja'oria- D.i

irara
 nami saba'oni A.f.1

irascível
 'damo- D.i

irmã mais nova/irmão mais novo
 kajo'o B.f.3
 xoni B.f.3

irmã mais velha
 'adia B.f.3
 ba'ai B.f.3

irmão do pai
 bi'i B.f.3

irmão mais velho
 'aajo B.f.3

irregular
 katararara- A.c.5

irritar
 va'i ai'doka- D.i
 va'i jokojoko- D.i

isca
 ihiaba B.g.3; B.g.4
 kaboro- D.i

israelitas
 ija'ari B.f.1

itã
 'dakhini B.e.1

itaúba
 ita'iva avana A.g.4

jaburu
 javira A.f.2

jabuti
 'ojoro A.f.3.ii

jacamim
 vanajoti A.f.2

jaçanã
 'daki'daki A.f.2

jaçana
 vanajoti A.f.2

jacaré
 kasi'i A.f.3.iv

jacaretinga
 vahajari A.f.3.iv

jacitara
 hama ahoni A.g.4

jacu
 kanari A.f.2

jacundá
 kaaroma A.f.4

jacuraru
 koronaro A.f.3.iii

jamamadi
 jamamadi B.f.1

jamaru
 doro A.g.3

janela
 katha- B.i

jantar
 mitha'a- B.h

japim
 siro A.f.2

japó
 jooha A.f.2

japu
 koribobo A.f.2

jaraqui
 kosiva A.f.4
 ma'daro A.f.4

jararaca
 koaka makha A.f.3.i

jararaca-açu
 koaka makha A.f.3.i

jarina
 kokarisi avani A.g.4

jaruara
 jamamadi B.f.1

jaticá
 arapao B.g.4

jatobá
 ijori A.g.3; B.e.1

jatuarana
 komamoti A.f.4

jaú
 vajahima A.f.4

jeito
 'bako- B.b.2
 'daari- A.c.5

jeju
 boona A.f.4

jenipapo
 binoki avani A.g.4

jerimum
 joroma A.g.1
 joromo A.g.1

João-de-barro
 poto A.f.2

joari
 javara avana A.g.4

joelho
 kajo'atha- B.a.10

jogar
 agaha- B.k.2
 athororo- B.g.3
 ba- C.a.5
 hokahi- B.k.2; C.a.4
 ka'dava- A.d
 osa'aha- B.g.3; C.a.4
 osona- B.g.3; B.k.2; C.a.4
 o'boni- A.e
 tabo- A.d

jogar-se
 dari- C.b.2

jorrar
 atxororo- A.d

judeus
 ija'ari B.f.1

juma
 joima B.f.1

jundiá
 kaadi A.f.4

junta
 amabokho- B.a.8
 toko- B.c
 vadi- B.a.8

juntas
 jaro- B.a.14

junto
 ajokoa- C.a.4
 anafaro- D.c
 i'oari- C.c.2
 -jabana A.c.3
 jora- C.a.4
 joro- C.a.5
 joroni- C.a.4

juriti
 kamoa A.f.2

jutaí
 di'i avana A.g.4


 -ha C.d.1

lábio
 bono- B.a.3

lábios
 ihi- B.a.3

ladeira
 arabo A.a.1

lado
 atha- B.j
 -bakosi/-bakosaha C.d.2
 banini- C.d.1
 i'oari- C.a.5
 -mi-/-maha C.d.2
 nama C.c.2
 -ninikhama C.d.2
 nobanija C.d.1
 oa'dori- B.j
 -rabakosi/-rabakosaha C.d.2

lado da terra
 arabo C.d.2

lado de lá
 -nini C.d.2

lado do mato
 jama C.d.2

ladrão
 bo'di- B.g.2

lagarta
 adafi A.f.6.iii

lagarta-de-fogo
 'asasai A.f.6.iii

lagartixa-da-água
 tibobo A.f.3.iii

lagarto
 koronaro A.f.3.iii

lago
 'dako A.a.1

Lago Joroha
 Joroha C.f

Lago Sivakoriha
 Sivakoriha C.f

Lago Branco
 Inaviha C.f

Lago Cai n'água
 Isabanaha C.f

Lago Cerrado
 Vinipi Karaho C.f

Lago Comprido
 Moaba ka'dako C.f

Lago da Piranha
 Bano ka'dako C.f

Lago das Cobras
 Kasipaha C.f

Lago de Chaga
 Joroha pa'isi C.f

Lago Redondo
 Mapariha C.f

lágrimas
 nokho- B.a.1

lama
 ka'baka'ba- A.a.2

lambedor de-olhos
 boroviro A.f.6.iv

lamber
 abani-/bana- B.a.3
 bana- D.r.4

lamentação
 maha! D.r.6

lamentar
 abararia- D.f
 ka'da'digaria- D.f

lamentar-se
 va'ibodi- D.f

laranja
 naraja A.g.1

largo
 rabodi- A.c.15
 sapasapa- A.c.5
 sa'basa'ba- A.c.5
 tabataba- A.c.5

larva-do-pau-boeiro
 adafi A.f.6.iii

látex
 ava A.g.3
 doha- A.g.3

latir
 kakahai- A.c.17
 vao- A.c.17

lavadeira
 soko- B.g.2

lavar
 rokoroko- B.a.3
 soko- A.d; B.d; B.g.2; B.g.13
 vasa- A.d; B.k.8

lavrar
 khori- B.g.7
 sapasapa- A.c.5

leira
 roiroi- B.g.7

leishmaniose
 baijo B.c

leite
 siriga B.g.14

lembrar
 nako'di- D.a
 va'i daadada D.b
 va'i hoki- D.a
 va'i ma'onaha- D.a
 va'i visoni- D.a
 va'ibodi- D.f

lembrar (não)
 va'i akamada- D.m
 va'i maroni- D.b
 va'i 'birini- D.a

leme
 ba'ona- A.f.7
 jakoma B.m.2

lenha
 siho A.e; B.h

leque
 maravi B.g.10

ler
 athi- D.r.2

lesão
 vaokhoro A.f.2

lesma
 ma'ori A.f.5

leste
 safini A.b.4

levantar
 gama- C.c.1
 jarajara- C.b.2
 nabiini- C.a.5

levantar-se
 gaa- C.a.5
 gama- C.c.1
 vii- C.b.1

levar
 adaha- C.a.1
 arabo- C.b.3
 banani- C.a.1
 bo'di- B.k.1
 dai- C.b.3
 gai- C.a.1
 gari- C.a.1
 ka- C.a.1
 kavanamaha- C.b.3
 kha- C.a.1
 maakari- C.a.1
 mada- B.k.20
 o'oi- C.a.2
 'o- B.m.7; C.a.1
 sa- C.a.1; C.a.5
 sa'adai- B.g.1
 sohi- B.g.2
 va'i banani- C.a.1

levar sem permissão
 kaibora- B.k.21

leve
 hori- A.c.12
 thojathoja- A.c.19

libélula
 porota A.f.6.iv

libertar-se
 'dakha- B.k.12
 kha- B.k.12

líder
 ka'da'di- B.g.2

liderar
 akarafo- B.e.2

ligação
 -fia/-fiaha C.d.2

ligar
 arabikhai- B.k.13
 rada- B.k.24
 ra'do'bi- B.k.18

ligar (não)
 radaada- D.i
 va'i visoni- D.a

lima
 pahihari A.g.1

limite
 nokhofia- B.k.4

limoso
 hojo- A.c.10
 pihopiho- A.c.10

limpar
 bada- B.g.3; B.h
 baro- A.c.7; B.g.7
 jaha- A.c.7; B.g.2; B.g.7; B.k.16
 ka'dava- A.d

língua
 abani- A.f.7
 abani-/bana- B.a.3
 athi- D.r.2

linha
 va'a B.g.4; B.g.12

linha irregular
 makha C.b.1

líquido
 a'ba- A.c.2
 'biho'biho- A.c.19
 hio B.a.18
 ima- B.a.14
 motha- A.c.19

liso
 baro- A.c.10
 mono- A.c.10
 txononono- A.c.10; A.c.19

listrado
 boararahaki A.c.11

litoral
 -baoni C.d.2
 -foni/-fonaha-/-fonahana C.d.2

livre
 gatha- B.k.12
 kha- B.k.2
 khano- B.k.12; C.a.2

locação
 hii- C.d.1

locomover-se
 adadi- C.b.3

logo
 -'imidia A.b.5
 jora- A.c.16
 mitihi- A.b.5

lombriga
 'doki A.f.6.iii

longe
 napaja C.c.2; C.e

lontra
 paha kasaba'oni A.f.1
 saba'o A.f.1

louco
 bajadi B.e.3

louva-a-deus
 majopa A.f.6.iv

lua
 masiko A.b.1; A.b.3

luar
 masiko A.b.3

lugar
 arabo A.a.1
 ibavi B.i
 -javari/-javaraha C.d.2
 kani C.c.2
 ka'iri- B.g.5
 nokho- B.k.14
 -oni/-onaha C.d.2

lutar
 dano- B.k.5

luz
 dana- A.c.6; D.r.4
 vaga- A.c.7

mãe
 mia B.f.3; B.f.5

mãe-da-lua
 vapaori A.f.2

mãe-d'água
 paha B.e.3

mão
 aniaja C.d.1
 jamo'oro- B.a.9
 jasoja C.d.1
 sa'a- B.a.9

macaco-barrigudo
 vi'dori A.f.1

macaco-cairara
 amakari A.f.1

macaco-da-noite
 baka'da'di'da'di A.f.1

macaco-de-cheiro
 ja'da'di A.f.1
 txitxi- A.c.17

macaco-guariba
 kavina A.f.1; B.e.3

macaco-parauacu
 jamako A.f.1; B.e.3

macaco-prego
 dikosi A.f.1

macaco-preto
 katanari A.f.1; B.e.3

macaco-suim
 'ibisi'di A.f.1

macaco-velho
 jamako A.f.1

macaco-zoguezogue
 rokoroko A.f.1

macaqueiro
 jado avani A.g.4

maçaranduba
 kosi'ivi avani A.g.4

maçarandubeira
 kosi'ivi avani A.g.4

maçarequinha
 'daki'daki A.f.2

maçarico
 hoihoi A.f.2
 tojoro A.f.2

maçariquinho
 tirotiro A.f.2

macaxeira
 akoda'aha- B.h
 simaka A.g.1

machado
 jori B.g.8

machucar
 ahaha- B.c; B.k.7; B.k.21
 'boro- B.c; B.k.7
 kasaona- B.c; B.k.21

macio
 makhomakho- A.c.10

macucau
 makokoa A.f.2

madeira
 arapahapahana avana A.g.4
 ava A.g.3

madrugada
 -kajoma A.b.4
 vaga- A.b.4

maduro
 anosoro- A.c.14
 a'di- A.c.14
 hada- A.c.14
 nosoro- B.b.2
 odo- A.c.14

magoar
 va'i fai- D.i

magro
 txapi- A.c.5
 virada- A.c.5

maior
 na'baha- A.c.4

mais
 -jana A.b.5

mal
 aakofi- B.c; B.k.21
 jahari- A.c.7
 makhani- D.h

mal feito
 jahari- A.c.7

mala
 abiri B.j

maldizer
 va'i jokojoko- D.i

maltratar
 bada- B.k.21
 jahari- B.k.21; D.i

mamãe
 mamai B.f.3
 mia B.f.3

mamar
 domidomi- B.a.3
 joho B.a.15

mambira
 hiva A.f.1
 nama kahivani A.f.1

mancar
 dokhiri- C.b.1

mandar
 akara'o- C.a.1
 amina- D.r.2
 honaria- B.g.2; D.r.2
 karona- C.a.1

mandi
 korio A.f.4

mandi-manteiga
 makobiro A.f.4

mandi-molho
 kavarapi A.f.4

mandi-manteiginha
 tihi kaboma A.f.4

mandioca
 boda A.g.1
 damadama- B.h
 dojo- B.h
 'dama- B.g.7
 khorokhoro- A.c.14

maneira
 ni- A.c.18

maneira de pescar
 ka'daboi B.g.3
 osa'aha- B.g.3

maneira de se mover
 'biririri- A.f.7
 jokho- B.c

manga
 makari B.g.12
 vadi- B.d

mangar
 ogaraha- D.i; D.r.2

manguarí
 kanarava A.f.2

manhã
 safini A.b.4

maniva
 bava A.g.3

manixi
 manisi avani A.g.4

mapará
 jabajo A.f.4

maracanã
 masaja A.f.2

maracujá
 vadi karakara kaahoni A.g.4

Marrahã
 Maraha C.f

marajá
 avisoso avana A.g.4

marca
 asi'di- B.a.13
 jarara- B.k.8

marcar
 rajomi- B.k.20; D.r.5

marcar data
 mahi A.b.5

margem
 -foni/-fonaha-/-fonahana C.d.2
 ihi- A.c.5

Maria-de-barro
 poto A.f.2

Maria preta
 bakasamora A.f.2

marido
 makhira B.a.21; B.f.2; B.f.3

marimari
 maramara kaavani A.g.4

mariposa
 kamasiri A.f.6.iv
 maka A.f.6.iv

mariscador
 abono B.g.2
 araba- B.g.2

mariscar
 abaisana B.g.3

maropá
 viro ka'ibanari avani A.g.4

marreca
 majoiriri A.f.2

marrom claro
 maro- A.c.6

marrom escuro
 bara- A.c.6; D.r.4

mascar
 gami- B.a.3

mastigar
 gami- B.a.3
 kharo- B.a.3; B.h

mata
 jama A.a.1

matamata
 mara A.f.3.ii

matar
 abiha B.g.5
 abini- B.b.3
 ahida- B.b.3

material
 raba- B.g.10

matrinxão
 mamori A.f.4

matupiri
 matobiri A.f.4

maúba
 sisiri avana A.g.4

mecânico
 ibavijaha- B.g.2

medicar
 iha- B.c

medir
 rajoma- D.b

medo
 abî! D.r.6
 akakarodi- D.g
 fini- D.g
 haabî! D.r.6
 imahida- D.g
 imari- D.g
 rapata- D.g
 va'i ka'iri- D.g

medo (não)
 va'i ka'iri- D.g

medula
 amosi- B.a.14

meia-idade
 bodi- B.b.2
 'bo'da B.b.2

meia-noite
 'bo'da A.b.4

meio
 bodi- C.c.2
 -misi/-misaha C.d.2
 -nia C.d.2

meio crescido
 doro- A.c.4

mel
 a'ba- B.h

mela-bigode
 abami kaahoni A.g.4

melancia
 barasia A.g.1

melhor
 aihota- B.c
 haja- B.c
 jaha- A.c.7

melhorar
 hoki- B.k.15
 viso- B.k.2

membrana
 viridi- B.a.2

mendigo
 jiniro B.g.2

menear-se
 rogi- A.f.7; C.b.2

mensageira/o
 adaha- B.g.2
 kha- B.g.2
 moni- B.g.2

mensagem
 athi- D.r.2; D.r.5

mentir
 athi- D.h
 ihimora- D.i
 korijana- D.h; D.r.2

mentiroso
 korijana- B.g.2

mercadoria
 inisika B.g.1

mergulhão
 okojoa A.f.2

mergulhar
 ha'boi- C.b.1
 karagoa- A.f.7
 khinima- A.d
 kia'aha- C.b.1
 rabara- B.k.1; C.b.1
 ragoa- C.b.1
 si'boi- C.b.1

meruim
 'ataviso A.f.6.iv

mês
 masiko A.b.3

metade
 daavani- A.c.13
 jarari- A.c.13; C.c.2; C.e
 -rari/-raraha C.d.2

meter
 aabada- B.a.9

meu bem
 ima'ihi B.f.3

mexer
 abani- A.f.7
 bada- B.g.2; B.k.21
 danana- C.b.2
 fiofio- B.k.9
 raviravi- B.a.9

mexer (não)
 'oma- B.a.18

mexerico
 va'i bodina- D.l

mexilhão
 harota A.f.5

miçanga
 'ohi B.d

migalha
 mora- B.h

milho
 jaro'oa A.g.1

militar
 sorara B.g.2

mingau
 kojahari B.h

minhoca
 doomi A.f.6.iii

miolo
 amosi- B.a.14
 'da'di- B.a.5

misturar
 athora- B.h
 kabodi- A.c.7; B.h
 sagasaga- B.h
 vasa- B.k.8

miúdo
 ma'iri- A.c.4

moça
 ima'inavi B.f.2

moço
 imakhinava B.f.2

modelo
 amova- B.k.20
 raba- B.g.9
 rajomi B.k.20

moderar
 arafaifai- B.c

moela
 makho'ini A.f.7

moer
 khaja- B.k.5

mofado
 boro- A.c.7

moído
 khaja- B.k.5
 ma'iri- A.c.5
 'dai- B.k.5

mole
 a'ba- A.c.2
 'bako- A.c.10
 'borororo- A.c.10
 'domi- A.c.19
 ka'baka'ba- A.c.10
 vasa- A.d

moleira
 ha'aha'a B.a.5

molhar
 arafaifai- B.k.24
 a'ba- A.c.2
 dasa- B.k.22
 vasa- B.k.8

molho
 a'ba- B.h

moquear
 kabasika- B.h

moral
 va'i bodina- D.q

moratinga
 konaravani avana A.g.4

morcego
 masi A.f.1

morder
 anani- B.a.3
 ari- A.f.7; B.k.21
 gami- B.a.3
 kharo- B.a.3; B.h
 kiro- B.a.3; B.g.3

moreru
 bakathorothoro A.g.2

moribundo
 morari- B.b.3

morno
 daradara- A.c.1

moropí
 karipona avani A.g.4

morrer
 abini- B.b.3
 agari- B.b.3
 kasaona- B.c
 mora- B.c
 morari- B.b.3

morte repentina
 rifari- B.c

mosca
 adafi kaamia A.f.6.iv
 moromoro A.f.6.iv

mosquiteiro
 mokitiro B.d

mosquito
 aso'di A.f.6.iv
 mapiha A.f.6.iv

mosquito-de-cachorro
 nokho'oba'ahi A.f.6.iv

mostrar
 namitha- B.k.14; D.b; D.r.2
 noki- B.a.1; B.k.14; D.k

mostrar alegria
 anava'ijaja- B.k.24

mostrar-se
 noki- B.k.20

movimento
 -'afo C.d.2
 bibirari- B.a.14
 danana- B.a.18
 dano- B.a.18
 komini A.d
 tafafa- C.b.2

mucuim
 makabora A.f.6.iv

mucura
 sakara A.f.1

mudar
 ajokoa- C.a.4
 gai- C.a.1
 gira- C.a.1
 hoariha A.c.18; D.a
 ibavi- C.a.1
 roi- C.c.1
 sanana- C.a.1

mudar de roupa
 abosi- B.d; B.g.1

muito
 arafia- A.c.3
 'ahapi- A.c.3
 dano- A.c.7
 jaha- A.c.7
 karaho A.c.13

muitos
 anosoro- A.c.3
 ipohi- A.c.3
 itxa- A.c.3; A.c.4
 na'baha- A.c.3; A.c.4

mulateiro
 baimaro kaavani A.g.4

mulher
 gamo B.f.2

mulher-d'água
 paha B.e.3

mulher mitológica
 jo'ijo'i B.e.3

munheca
 sa'a- B.a.8

murchando
 ramarama- A.c.7

murchar
 aradibo- A.c.7; A.c.14 A.g.3
 ara'okho- A.c.14; A.g.3; B.k.7

murici
 'danara avani A.g.4

murro
 kajoiri- B.a.9

murumuru
 koona avana A.g.4

músculo
 ima- B.a.14

música
 moro B.e.2

músico
 itho- B.g.2

mutamba
 mavaso avani A.g.4

mutucão-de-jacaré
 kasi'i ka'arasoi A.f.6.iv

mutuca
 'arasoi A.f.6.iv
 sa'ba'da A.f.6.iv

mutum
 hiraka A.f.2

mutum-piorim
 pio A.f.2

mutupiri
 thatha ka'i'oa A.f.4

não
 hari'a D.r.3
 iniani D.r.3

não sei
 aoti! D.r.6

nada
 nahina A.c.18
 viso- D.r.4; D.r.6

nadar
 kona- C.b.1
 mona- A.f.7

nádegas
 jo'o- B.a.10; B.a.12

namorada/o
 maisa B.f.2

namorar
 maisa B.a.21; B.f.5

nariz
 viridi A.f.7; B.a.5

narrar
 amina- D.r.2
 namitha- D.r.2

nascença
 namitha- B.b.1

nascer
 banini B.b.1
 'bana- B.b.1

natação
 kona- C.b.1

nativo
 kahijava B.f.1

naturalidade
 'bana- B.b.1

náusea
 aadoko- B.c
 va'i a'bi- B.c
 va'i jikijiki- B.c
 va'i jora- B.c

navegar
 sohi- B.m.7

neblina
 magimagi- A.b.2
 maro- A.b.2

negar
 jari'da- D.a

negativo
 ni- A.c.18
 -ri A.c.18

nervo
 aboha- B.a.14

nervosa
 kathararara- C.b.2

neta/neto
 athoni B.f.3
 hanodi B.f.3
 makhana B.f.3
 makhini B.f.3

nevo
 masiko amana B.a.13

ninguém
 nahina A.c.18

ninho
 'daja- A.g.3

nivelado
 sohi- A.c.5


 ro'da- B.g.11

noite
 joma A.b.4
 mithani A.b.4

noiva/o
 maisa B.f.2

nojo
 karamona- D.i

nome
 a'dakha- B.e.2; B.f.4
 gathai B.f.3
 oni- B.f.4
 pamoari B.e.3
 riha- B.f.4

nora/genro
 'aboni B.f.3

nos fundos
 jo'o- C.c.2

notícia
 moni- D.r.2

novamente
 -'iana A.c.3

novembro
 paha A.b.3

novo
 ja'di- A.c.14; B.b.2
 tana- A.c.14

nu
 baro- A.c.7; B.d
 rajorajo- B.d

nuca
 matha- B.a.7

nunca
 -ri A.c.18
 -'ia A.c.3

nunca mais
 -jana A.b.5

núvens
 bahi A.b.2
 nama A.b.2
 vaidi A.b.2

o que é?
 niha- D.r.7

obedecer
 naaba- D.k
 poari- D.k

objeto
 amonaha- B.g.2; B.k.3
 nahina A.c.18

obter tratamento
 hona- B.c

oco
 ava- A.g.3
 kharakhara- B.k.13; B.k.19

ocupado
 anapavatahi- B.g.2

ódio
 va'i fai- D.i

odor
 sina- A.c.9

ofegar
 va'i haroro- B.a.16

oferecer-se
 vani'ahi- D.k

óleo
 basina B.h
 misai B.d

olhar
 akanako'isa- B.k.1
 gao- B.a.1
 kanako'isa- B.g.5
 nokho- B.a.1; D.i
 vada- B.a.1
 vanavana- C.a.1

olhos
 'da'bo- B.a.1
 mara- B.a.1
 nokho- B.a.1; B.c

ombro
 ma'adosi- B.a.12; B.d

onça
 jomahi B.e.3
 jomahi hiihiha A.f.1

ondas
 komini A.d

onde?
 hana- D.r.7

ontem
 hida A.b.5

ora
 moho A.f.6.iii

ordem
 honaria- B.g.1; D.r.2

orelha
 morobo- B.a.4

órfão
 kamaboa B.f.2

órgãos genitais femininos
 ba'ba'dani B.a.18

orifício
 aasisi- B.k.13
 morobo- B.a.4

oscilar
 viro- C.b.2

osga
 makha kasa'a A.f.3.iii

osso
 jaro- A.f.7; B.a.14
 nokho- B.a.1

ossos para aspirar
 hirohiro- B.e.1

ourana
 bohada A.g.2

ouriço-cacheiro
 jaroa A.f.1

outro
 hoariha A.c.3

ouvido
 morobo- B.a.4

ouvir
 mitha- B.a.4

oval
 vira- A.c.5

ovo
 kakoramanasoni B.h
 khorokhoro- A.c.14; A.f.7
 nafa- A.f.7

oxirina
 varasama avani A.g.4

põe-mesa
 majopa A.f.6.iv

paca
 jirimarahi A.f.1

paca-de-praia
 diisi A.f.6.iv

pacu
 a'do A.f.4

pacu-burro
 jaboko A.f.4

pacu-de-casca
 vakapa A.f.4

pacu-de-leme
 kajapari A.f.4
 topari A.f.4

pacu-de-rama
 jamoroko A.f.4

pacu-leme
 jamada A.f.4

padrasto
 badia B.f.3

pagar
 abosi- B.g.1

pai
 bi'i B.f.3

pairema
 ma'dorovaja A.f.2

país
 arabo A.a.1

pajé
 arabani B.e.2
 kohana B.e.3
 visairi B.f.2

palavra dura
 bodi- khanaha- D.i

palha
 baroro A.g.2
 bonasi A.g.4
 jasi afani A.g.2
 kodi avani A.g.4
 kotihi A.g.2; A.g.4

palma
 sa'a- B.a.9

palmada
 da- B.k.5
 pata- B.a.9; B.k.5

pálpebra
 nokho- B.a.1

palpitações
 kanabidi- B.a.17
 va'i tikitiki- B.c

pama
 bama avani A.g.4

pamia
 bamoa avani A.g.4

panacu
 thoro B.g.10

pancada
 too- B.a.9

paneiro
 so'oro B.g.10

panela
 si'aha B.j

pano
 a'ba- A.c.2
 makari- B.g.12

pano branco
 ajobi B.c
 makari- B.d

papa-ovo
 hinaba kaipi A.f.3.i
 koribobo kaipi A.f.3.i

papagainha
 kirikiri kaipi A.f.3.i

papagaio
 sarosaro A.f.2
 viro A.f.2

papai
 bi'i B.f.3
 papai B.f.3

papo
 kajororo A.f.7
 makho'ini A.f.7
 vahokiri avani A.g.4

papudim
 dorodoro A.f.4

par
 ajokoa- B.k.20

para ali
 oni- C.d.1

para baixo
 nabo'a- C.c.2

para cá
 hida C.d.1

para cima
 nama C.c.2

para dentro
 bodi- C.c.2
 -ma C.d.2

para lá
 ida- C.d.1

para o lado de fora
 banini- C.d.1

para o lado direito
 aniaja C.d.1

para o lado esquerdo
 jasoja C.d.1

para trás
 matha- C.c.1

parábola
 rajomi B.k.20

paracaúba
 va'ara avani A.g.4

paralelo
 -mai/-majaha C.d.2

paralítico
 jo'o B.c

paraná
 itarapaha A.a.1

paraplegia
 abini- B.c

parar
 daani- C.a.3
 gaa- C.a.3
 ko'ofi- B.m.7
 nokhofia- B.k.4
 'o- C.a.3
 sa'a- B.a.8

pare!
 aha! D.r.6

parecido
 fori- B.k.20

parede
 toki- B.i; B.k.15

parelho (não)
 hori- A.c.7

parte
 ajo'dorarahi B.i
 a'ani C.c.2
 'ani- A.f.7
 ba'ona- A.f.7
 bono- B.j
 'da'di- B.j
 ida- B.j
 jo'o- B.d; B.j
 kaakanava A.f.7
 kaida- B.j
 makari B.g.12
 matha- B.a.7
 morobo- B.a.4
 nabidi- B.g.9
 oba- B.i
 pitani/pitana C.d.2
 taotaohani A.g.3
 viaha- B.d
 viridi- B.a.2

parteira
 amagatha- B.b.1; B.g.2
 'agathani- B.f.3

participar num rito
 akodari- B.e.2

partir
 'boa- B.k.6
 firi- B.k.6
 oba- B.k.5

passar
 abosi- B.g.1
 gini- B.a.9
 horo- C.b.2
 -javari/-javaraha C.d.2
 rada- C.a.5; C.c.3

passar a mão
 aabada- B.a.9
 arafai- B.a.9; B.e.2
 ara'birimi- B.e.2
 rakira- B.k.8
 rimorimo- B.a.9

passar plaina
 baro- B.m.1

passar sabão
 vasa- B.k.8

passarinho
 igitha raboki A.f.2

passarinho (espécie)
 bikiakia A.f.2
 biriri A.f.2
 hibiriri A.f.2
 pokopoko A.f.2

passear
 va'ahaha- C.a.1

pasta
 bakathorothoro A.g.2
 katisaja A.g.2

pata
 sa'a- A.f.7
 'dama- A.f.7

patinhar
 thabo- C.b.1

patinho-de-igapó
 'do'do A.f.2

pato
 va'dama A.f.2

pato grande/ganso
 varara A.f.2

pato-marinho
 paha kaoba A.f.2

patorim
 paha kaoba A.f.2

patrão
 kariva B.g.2

patuá
 didisi avana A.g.4
 koisavi avani A.g.4

pau
 ava A.g.3

pau-boeiro
 arokai avana A.g.4

pau-de-nego
 dobi A.f.4

pau-mulato
 baro kaavani A.g.4

paumari
 pamoari B.f.1

pavão
 joori A.f.2

pavor
 imahida- D.g

paxiúba
 oba- B.i
 'daro- B.k.6

paz
 va'i jaha- D.e


 ava A.g.3
 'dama- B.a.11

pedacinho
 toro- A.c.15

pedaço
 a'doma- C.b.4
 'bakha- B.k.6
 bobini A.c.13; B.j
 pita- A.c.13; B.j; B.k.6

pedir
 athi- D.r.2
 dano- D.r.2
 honaria- D.r.2
 kanikharia- D.r.2
 ka'doma- D.r.2
 morobo- D.r.2
 riha- B.k.1
 vani'ahi- D.k

pedra
 ja'di A.a.2

pegar
 agithi- B.g.3
 avimarahi- B.g.3
 gathi- B.a.9; B.k.1
 jaimo- B.a.9
 japo- B.a.9
 ka'iri- C.b.1
 pamo- B.a.9
 va'i kadihi- D.g
 va'i ka'iri- D.k

pegar chuva
 bahi A.b.2

pegar doença
 rada- B.c

pegar fogo
 avoosi- A.e

peito
 makho'ini- B.a.12

peito-de-aço
 maparati A.f.4

peito-de-moça
 va'dano kaavani A.g.4

peixe
 abaisana A.f.4

peixe (específico)
 aaroro A.f.4

peixe-agulha
 bavisa A.f.4
 japihima A.f.4

peixe-boi
 boma A.f.4

peixe-cachorro
 masaba A.f.4

peixe lero
 vadi 'bako'bako A.f.4

peixe-liso
 asafi- A.f.7

peixe-moela
 kamososobi A.f.4

pelado
 vaxtovatxo- B.a.13

pelar
 jarajara- B.a.13

pele
 asafi- A.f.7; B.a.13; B.a.14
 jaha- B.a.12
 kahaso B.c
 'ora- A.c.6; B.a.13
 tapajona B.a.13
 varodaha B.c
 vatxo- B.k.8

pêlo
 savi- A.f.7; B.a.13

pelo ar para a água
 -fari/-faraha/-farahana C.d.2

pena
 kaidiva- D.f
 va'adi- B.k.15

penas
 bihi- A.f.7
 vasovaso- A.f.7

pendurar
 aho- C.c.1
 akodaria- C.a.5
 aragari- A.c.2; C.a.5
 ganari- C.c.1
 jado- C.b.3
 -rivana C.b.2; C.d.2
 sara'ba'da- C.c.1
 vithi- C.a.5

peneira
 'diriri B.g.10; B.j

peneirar
 'diriri- B.g.13

penetrar
 gari- B.k.19

pênis
 'aba- B.a.18

pensar
 nako'di- D.a
 vaniha- D.a
 va'i bodi varani- D.a
 va'i varani- D.a

pensar (não)
 va'i bodina- D.q

pensativo
 va'i ka'iri- D.o

pentear
 baro- B.d
 mai'da B.d

pequeno
 moko- A.c.15
 pa'itxi A.c.4

pequenos
 itxa- A.c.3

percevejo
 moharo A.f.6.iv

perder
 aisika- B.k.2
 mada- B.k.2
 ragari- B.k.17
 viso- B.k.2

perdoar
 ariaka- D.j

perfume
 misai B.d

perguntar
 na'dohi- D.b; D.r.2

periquito
 kirikiri A.f.2

permanecer
 aani- C.a.3

permissão
 bana D.p

permitir
 jakana D.p
 khai- D.k
 va'aha- B.k.2; C.a.2; D.k

perna
 ava- A.f.7; B.a.10; B.d
 kabaha- A.f.7
 vadi- A.f.7

perseguir
 jahari- B.k.21; D.i

perto
 ajokoa- B.k.20; C.a.4
 ajokoni- D.a
 a'iri- C.d.2
 -bakosi/-bakosaha C.d.2
 -baoni C.d.2
 'diha- C.c.2
 i'oari- C.c.2
 maakari- C.c.2; C.e
 -mai/-majaha C.d.2

perturbar
 ka'bara- D.l
 va'i asara- D.f
 va'i kidakida- D.m
 va'i rogoni- D.f
 va'i sa- D.a

pesado
 athi- D.i
 khana- A.c.12

pesar
 viro- B.g.1

pescada
 kahi A.f.4

pescador
 abono B.g.2
 araba- B.g.2

pescar
 abaisana B.g.3
 ahofia- B.g.3
 araba- B.g.3
 athororo- B.g.3
 avimarahi- B.g.3
 faixa- B.g.3
 kaboro- B.g.3
 masikoa- B.g.3
 naba'daha- B.g.3
 siosio- B.g.3

pescoço
 matha- B.a.7
 nabidi- A.f.7

pessoa
 ija'ari B.f.1
 tapajona B.f.1

pessoa mitológica
 Jakoniro B.e.3
 Jama Pitoari B.e.3
 Kahaso B.e.3
 Kapi'anina B.e.3
 Masi B.e.3
 ma'aharo B.e.3
 Parai B.e.3

pestana
 nokho- B.a.1

piáu
 'avida A.f.4

pica-pau
 mafodava A.f.2
 soradada A.f.2
 tifotifo A.f.2

pica-pau-de-cabeça-vermelha
 okajori A.f.2

picar
 koho- A.f.7
 rokho- A.f.7

pilão
 dono B.j
 khaja- B.j

pimenta
 kasi A.g.1

pimenta-do-reino
 ki'ija A.g.1

pingando
 sororo- A.d

pingar
 kabo- A.d

pinica-pau
 sororo A.f.2

pinicar
 bisibisi- B.a.13; B.c

pinta
 ajobi B.c

pintado
 jirikavahari A.c.11

piolho
 kama'i A.f.6.iv

piolho-de-cachorro
 kama'iri A.f.6.iv

piolho-de-cobra
 kabisasa A.f.6.iv

pipira
 bakanabidi A.f.2

pipoca
 rasirasi- B.h

piquiá
 avija'i avana A.g.4

piranambu
 kamososobi A.f.4

piranha
 bano A.f.4

piranha-amarela
 bano A.f.4

piranha-branca
 bano A.f.4

piranha-caju
 bano A.f.4

piranha-comprida
 bano A.f.4

piranha-lavrado
 kovana A.f.4

piranha-pacu
 bano A.f.4

piranha-preto
 sinapati A.f.4

piranha-vermelha
 bano A.f.4

piranheira
 isafa avani A.g.4

pirapitinga
 kapapiri A.f.4

pirarara
 jooma A.f.4

pirarucu
 babadi A.f.4; B.e.3

pisar
 'boro- B.a.9
 da'aha- B.a.11; B.k.18
 roa- C.b.4

piscar
 rabirabi- B.a.1

pitiú
 dodori A.f.3.ii

pium
 marihi A.f.6.iv

placenta
 viavia B.a.18

planejar
 va'i honaria- D.a

planeta
 masiko A.b.1

plano
 daro- C.c.1

planta
 ava A.g.3
 'dama- B.a.11
 makha 'da'di A.g.2
 mova- A.g.3

plantação
 rakhai- B.g.7

plantar
 'dama- B.g.7
 joi- B.g.7
 kodakoda- B.g.7
 rakhai- B.g.7
 roiroi- B.g.7

plasma
 ima- B.a.14

poder
 kaaboka- B.k.15
 kohana B.e.3

podre
 'batha- A.c.7

poeira
 khoma- D.r.4
 khomakhoma- B.g.7

polícia
 sorara B.g.2

pólvora
 sinafo B.g.6

pomba
 ho'doko A.f.2

ponta
 'dama- B.a.11
 jara- A.c.5
 nokho- B.j
 txo'di- A.c.5
 viridi- B.a.2

ponto
 ma'iri- B.g.11

pontudo
 txo'di- A.c.10

pontudo (não)
 padapada- A.c.5

popa
 kanava kama'dani B.m.2
 ma'da- B.m.6

pôr
 ba- C.a.5
 gaa- C.a.5; C.c.1
 hoja- C.a.5
 ibavi- C.a.5
 ibavijaha- C.a.5
 sa- C.a.5

veja também colocar

por baixo
 nabo'a- C.c.2

por cima
 nama C.c.2

pôr-do-sol
 jomini- A.b.4
 safini A.b.4

por que?
 niha- D.r.7

poraquê
 mina'di A.f.4

porco
 hirari A.f.1; B.e.3

porco-espinho
 jaroa A.f.1

porque?
 nahina D.r.7

porquinho
 mirisi A.f.1

porta
 katha- B.i

porto
 adamini- B.i

posição
 idarifa- B.m.3

possuir
 hoja- C.a.3

pouco
 pa'itxi A.c.13

pouco a pouco
 -risaha A.c.3

poucos
 ajaroha- A.c.13
 'bami- A.c.3
 hara- A.c.3

poupar
 va'adi- B.k.15

pousar
 diri- C.a.2; D.r.4
 tisasa- C.b.1

povo
 ija'ari B.f.1
 pamoari B.e.3; B.k.20

praia
 kaasi A.a.1

prazer
 va'i jaha- D.e

preço
 kaidiva- B.g.1; D.p

predizer
 gathoha- D.r.2

pregador
 athi- B.g.2

pregar
 tata-/taa- B.k.5; B.k.7

prego
 itapoa B.i

preguiça
 'bakara A.f.1
 txitxi- A.c.17

preguiça-pê
 ba'iri A.f.1

preguiçoso
 kajoni- D.l

preguiçoso (não)
 poari- D.k

prender
 'bo- B.a.16
 gathi- B.a.9; B.k.23

prensa
 boda B.g.13
 siriga B.g.14

preocupação
 ka'bara- D.g
 va'ibodi- D.f

preocupar
 va'i jahari- D.g; D.i
 va'i sokoni- D.g
 va'ibodi- D.f

preparar comida
 'bai- B.h
 vahi'a- B.h

preparar
 sa'adai- B.g.1

presente
 va'iga- B.k.1

presentimento
 vaga- A.b.4

preso
 gatha- B.k.23
 gathi- B.a.9
 -saga C.b.2

pressa
 jora- A.c.16

prestar atenção
 obai- D.k

prestar atenção (não)
 morobo- D.k; D.l
 radaada- D.i; D.l
 va'i daadada D.b
 va'i ma'onaha- D.a; D.l
 va'i radaada- D.l

pretender
 jakaho D.p

pretender (não)
 jokoa D.p; D.r.3

preto
 bara- D.r.4
 pororo- A.c.6

prevenir
 naha- B.k.1

prima
 'amo'amo B.f.3
 'ijimaro B.f.3

prima mais velha
 ba'ai B.f.3

primeira fruta
 masabora- A.g.3

primeira vez
 -biinini- A.b.5; A.c.3

primeiras pessoas
 kahijava B.f.1

primeiro
 miro'a C.c.3
 -nanava A.b.5; C.c.3

primeiro andar
 gora B.i

primeiro lugar
 -'imidia A.b.5

primo
 javi B.f.3

primogênito
 ahivaja'i B.f.2

proa
 kanava kabononi B.m.2
 nakosi- C.d.2

problema de falar
 athi- D.r.1

procurar
 abono B.g.2
 adaha- B.g.5
 akavaritaha- B.g.3
 anibani- B.k.1
 'biro- B.k.1
 igitha B.g.5
 nako'di- B.k.1; D.a
 nokho- B.a.1; B.k.1
 sohi- B.k.2
 thova- A.f.7; B.h

professor/a
 abono B.g.2
 'ojomo'i- B.g.2; D.b

profundo
 bihia- A.c.15

proibição
 kaaji B.e.2

prolongar
 'oada- A.b.5; A.c.3

prometer
 va'i poni- D.a; D.h; D.r.2

promíscuo
 va'i bodina- D.q

proposta de casamento
 'aboni B.f.5

prostituta
 dora- B.a.21
 pavakari- D.q

prostrado
 'bisoni- C.c.1
 tari- C.c.1

proteger
 akadava'a- D.k
 ava'ijoa- B.k.15; D.k

proteger-se com palavras
 kaabanahi- D.g

protetor
 toki- B.k.15

protuberante
 jara- A.c.5

provar
 dano- B.l
 kaijo'a- D.p

providenciar
 kahinanika- B.k.15
 kaijahita- B.k.15
 thoa- B.k.15

próximo
 maina A.b.5; C.c.3

próximo dia
 'afokajoma A.b.5

prurido
 'dira'dira- B.c

puberdade
 ama B.b.2

púbis
 kagana- B.a.12

pular
 diridiri- C.b.2
 ki'da- C.b.1
 pisopiso- C.b.2
 raofa- C.b.1
 tonoro- C.b.1

pulga
 takataka A.f.6.iv

pulmão
 thorothoro- B.a.16

pulso
 sa'a- B.a.9

pupunha
 kaviri A.g.1

puro (não)
 kabodi- A.c.7

púrpura
 ama- A.c.6
 nadara- A.c.6

puruí
 vajairoro avani A.g.4

pus
 amosi- B.a.14; B.c

puxar
 aho- B.m.7; B.j; C.a.1
 kahama- C.a.1; C.b.4
 odafia- B.g.3
 ra'bani- B.g.3; B.m.7

quadrangular
 katararara- A.c.5

quadril
 katona- B.a.10

qual?
 hana- D.r.7
 niha- D.r.7

quando
 kari A.b.5
 mahi A.b.5

quando?
 nihafori- D.r.7

quandu
 jaroa A.f.1

quanto?
 nihafori- D.r.7

quarto minguante
 masiko A.b.3

quase
 kamari- B.p

quase morrer
 akiro- B.b.3

quati
 kabi A.f.1; B.e.3

quatipuru
 jopisisi A.f.1

quatro
 'bama- A.c.3

que?
 nahina D.r.7

que alegria
 hiko khama! D.r.6

quebrado
 'bakha- B.k.7
 'boro- A.c.7; B.k.7
 'dani- B.k.6; B.k.7
 jahari- A.c.7; B.k.7
 saro- B.k.7

quebrar
 adafana- B.k.7
 a'bako- B.g.9
 'bakha- B.k.7
 'barara- B.k.7
 'boro- B.a.9; B.k.7
 'daka'daka- B.k.6
 'dani- B.k.6; B.k.7
 pita- B.k.6
 siro- A.f.7

queimar
 aova- A.e
 ha'di- A.e; B.g.7
 kai- A.e; B.c
 khoro- A.e
 khoroni- A.e; B.c

queixada
 hirari A.f.1

queixar-se
 garigari- D.i
 va'i jahari- D.i

queixo
 kanada- B.a.5

quem?
 nahina D.r.7

quente
 afa- A.c.1

querer
 anafaro- D.c
 danoa- D.i
 ihiponi- D.c
 imasiki- D.c
 kaabio- D.c
 kanamasivi- D.c
 nofi- D.c
 va'i daadada D.b
 va'i ibavi- D.c

querer (não)
 akakojanini- D.c
 anafaro- D.c
 ihiponiri- D.l
 imajahari- D.i
 va'i ibavi- D.c

querido
 nofi- D.c

quieto
 ko'ari- D.o
 va'i ka'iri- D.o
 viso- B.k.2


 vira A.f.3.v

rabiscar
 kiokio- D.r.5

rabo
 'ani- A.f.7
 kafa- A.f.7
 kama'aribo A.f.7
 mii- A.f.7

rachado
 'bakha- B.k.7
 'boro- B.k.7
 oba- B.k.6

raiva
 ajava- D.i
 akaathi- D.c
 'damo- D.i
 garigari- D.i
 ihamahi- D.i
 kaja'oria- D.i
 va'i jokojoko- D.i

raiva (não)
 athijaha- D.j

raíz
 ava A.g.3

raiz específica
 barijaro A.g.3
 jo'do- A.g.3
 mariro A.g.1
 sipatihi A.g.1

ralar
 giha- B.g.13; B.h; B.k.8

ramo
 ava A.g.3

rancor
 va'i fai- D.i

rapaz
 imakhinava B.f.2

rapé
 'biro- B.e.2
 kavabo B.e.2
 nafo- B.e.2

rápido
 jora- A.c.16

rasgar
 'bira- A.c.7; B.k.7
 giriri- B.i
 khio- B.k.7
 ridarida- B.i

raso
 pasapasa- A.c.15
 txapi- A.c.5
 txikatxika- A.c.15

raspar
 'davi- B.k.8
 risi- B.g.9; B.k.8

rastejar
 'oraha- C.b.1

rastos
 'dama- B.a.11; B.g.5

ratinho
 koa A.f.1

rato
 dohisi A.f.1
 koro A.f.1
 vakoro A.f.1

ratoeira
 kaboro- D.i

razão?
 nahina D.r.7

reação alérgica da pele
 kahaso B.c
 rimorimo- B.c

reação a um cheiro bom
 sina- D.r.4

realmente
 boka D.p
 -doro D.p
 ka'oa A.c.3; D.r.6
 'oa D.p

rebaixando
 patxa- A.c.15

rebentar
 a'itha- A.f.7; B.k.6
 'barara- B.k.7

rebocar
 ko'ofi- B.m.7
 vanami- C.b.1

recair
 aisika- B.c
 joi- B.c

receba!
 aha! D.r.6

receber
 a'dakha- B.e.2
 gahina- B.k.1
 gathani- B.e.2; B.k.1
 nokho- D.j

receber (não)
 nokho- D.i

receio
 nahamara- D.g

recém-nascido
 tana- A.c.14; B.b.2

recipiente
 bavi- B.j
 -kosi C.d.2

recíproco
 khama A.c.3

recolher
 sa'a- B.a.8

reconciliar-se
 ariaka- D.j

reconciliar-se (não)
 ariaka- D.i

reconhecer
 oga- B.k.15

recortado
 saro- B.k.7

recuperar
 hoki- A.c.18

recuperar (não)
 aisika- B.c

recusar
 athiri- D.i; D.l; D.r.2
 avakaathiahi- D.i
 ihimora- D.l
 kajoni- D.l

redondo
 dorodoro- A.c.5
 'doro- A.c.5
 hapahapa- A.c.5
 riboribo- A.c.5
 tibibi- A.c.5

reflexo
 tafafa- D.g

regar
 paha A.d

região
 arabo A.a.1

região lombar
 ma'abono- B.a.12

regional
 jara B.f.1

régua
 rajoma- D.b

regurgitar
 joi- B.c
 katxonoma- B.a.15; B.c

rejeitar
 athiri- D.l; D.r.2

relação com recém nascido
 amagatha B.f.2
 visairi B.f.2

relação homossexual
 jo'o- B.a.21
 saroda- B.a.21

relações sexuais
 akara- B.a.21

relâmpago
 bahi A.b.2
 banabana- A.b.2

relaxar
 firo- B.k.11

relembrar
 va'i hoki- D.a

remar
 'bani- B.g.2; B.m.7
 dadi- B.m.7; C.b.1
 gai- C.a.1
 hanahana- B.m.7; C.b.1
 hanamori- B.m.7
 khobo- B.m.7; C.b.1
 saosao- B.m.7
 vanami- B.m.7; C.b.1

remédio
 iha- B.c

remendar
 rabajaha- B.g.11
 xidi- A.c.7; B.g.11

remo
 vanami B.g.4

renovar
 ja'di- A.c.14; B.b.2; B.k.3

reparar
 akadava'a- D.k
 akanako'isa- B.k.1

repartir
 hoaraha- C.a.4
 kha- C.a.4
 ravina- C.a.4

repetidamente
 -nana A.c.3

repetir
 athi- D.r.2
 dioni- D.r.2
 mada- D.h

replantar
 joi- B.g.7

repreender
 kaabani- D.r.2

reprovar
 hanãa/anaa! D.r.6

resfriado
 oho- B.c

resmungar
 'damo- D.i

respeitar
 va'iha- D.k

respirar
 va'i haroro- B.a.16

respondão
 'damo- D.i

responder
 abosi- D.r.2
 gathani- B.k.1; D.r.2

responder (não)
 athi- D.r.1
 viso- D.r.2

ressentido
 va'i jokojoko- D.i

ressuscitar
 hoki- B.k.15

restabelecido
 haja- B.c

restante
 rijo- A.c.15

retalhar
 'boa- B.g.11; B.k.6

retirar
 ani- C.a.5
 sa'a- B.a.8

retirar-se
 ani- C.a.2
 saari- C.a.2

reto
 'biko- A.c.5
 sohi- A.c.5
 soti- A.c.5

retrato
 amova- B.k.20

reunidos
 hihavi- C.a.4

reviver
 hoki- A.c.18; B.k.15

ribanceira
 arabo A.a.1

ribeirinha/o
 -'anani B.f.2
 jara B.f.1

rins
 bakori avani B.a.18

rio
 vaini A.a.1; C.d.2

Rio Ituxi
 Itosi C.f

Rio Sepatini
 Sipatini C.f

rir
 haha- D.e; D.i
 rigariga- D.e
 va'i 'bana- D.e

riscar
 jarari- B.a.9

riso
 haha- D.e

rito
 ahia- B.e.2
 akodari- B.e.2
 ihinika B.e.2

roça
 siroi B.g.7

roçar
 khanokhano- B.g.7; B.k.6
 kirikiri- B.k.6

rodar
 roi- C.b.2

rodear
 roi- C.b.2

rolar
 roa- C.b.2

romper a bolsa
 hio B.a.18

roncar
 darara- B.a.16

ronco
 'aroro- A.c.17

rosnar
 khororo- A.c.17

roubar
 bo'di- B.k.1; C.a.5
 mada- B.k.2

rouco
 maro- A.c.17; B.c

roupa
 makari B.d; B.g.12

rude
 hoja'oari- B.l

rugido
 'aroro- A.c.17
 fiia- A.c.17

ruído
 kaijo- B.a.15
 kharoro- A.c.7
 khira- A.c.17
 soa- A.c.17
 soo- A.c.17
 tabo- A.c.17
 tarara- A.c.17

ruim
 jahari- A.c.7

rumo
 -ribani/-ribanaha C.d.2

saber
 oga- D.b
 va'i sohini- D.b

saber (não)
 va'i arafai- D.b
 va'i fai- D.i

sabor
 marara- A.c.8
 masoro- A.c.8
 misasa- A.c.8

saboroso
 ma'ara- A.c.8
 poni- A.c.8

sací
 fifi A.f.2

saco
 saka B.d

saco-de-padre
 bodi'bavi'bavi A.f.4

sacudir
 diha- B.k.9
 'dara- B.a.9; B.k.9
 koro- B.k.11
 osona- B.k.9
 radiha- B.k.9
 radisa- B.k.9
 rokoroko- B.k.9

saia
 makari B.g.12
 saja B.d

saindo
 -onani C.d.2

sair
 akara'o- C.a.1; C.a.2
 aka'darisa- C.a.2
 a'itha- A.f.7
 'ajihi-/'ai C.a.2
 bo'di- C.a.2
 'bava- B.a.13; B.k.8
 gafani- C.a.1
 hagi- C.a.2
 hirihiri- B.a.13
 ihimi- B.k.4
 joi- C.c.3
 kha- C.a.2
 rairai- C.a.2
 sohi- C.a.2
 va'i saroni- C.a.2; D.c

sal
 jokira B.h

salgado
 jokira A.c.8; B.h

saliência
 arabo A.a.1
 nokho- A.a.1; A.c.5
 toho- A.a.1

saliva
 i'ba- B.a.3; B.a.15

salpicar
 atxororo- A.d

saltar
 agaha- B.g.5
 tonoro- C.b.1

salvar
 ava'ijoa- B.k.15; D.k

samaumeira
 vasini avani A.g.4

sandália
 sadalia B.d

sangrar
 ama- B.a.14; B.a.17; B.c

sangue
 ama- B.a.14; B.a.17

sanguessuga
 ma'ori A.f.5; A.f.6.iii

sanhaço
 kaasi txikatxikani A.f.2

sapato
 sapato B.d

sapinho
 bava'do A.f.3.v
 tabotabo A.f.3.v

sapo
 'ajakari A.f.3.v
 'baa'daro A.f.3.v
 'bitxakara A.f.3.v
 kapakapa A.f.3.v
 kapikapi A.f.3.v
 ko'daro A.f.3.v
 majaro A.f.3.v
 piripiri A.f.3.v
 vado A.f.3.v
 vinaro A.f.3.v

sapo-cororó
 dororo A.f.3.v

saracá
 magarasa A.f.6.i

saracura
 ko'dari A.f.2

sarar
 kaakhani- B.c

sardinha
 koraro A.f.4

sardinheira
 hoko avana A.g.4

sarna
 jarojaro- B.c
 'dokhona B.c

sasaricana
 kasi'i katavahari A.f.2

satisfazer
 akhari- B.a.15
 va'i a'bi- B.h
 va'i jaha- D.e

satisfeito
 akhari- B.a.15; B.h
 va'i a'bi- B.h

saudade
 va'ibodi- D.f

saúde
 jaha- A.c.7

saúde (não)
 va'i jahari- D.f

saúna
 kotiti A.f.4

saúva
 baka'daro A.f.6.i

secar
 afora- A.c.2
 aradibo- A.g.3
 ara'okho- A.c.14
 asaaka- A.c.2
 a'ba- A.c.2
 ragi- B.g.9

sede
 nabidi B.a.15

sedimentar
 ona- A.d; A.g.3; B.g.13

sedimento
 ona- B.g.13; B.h

seguir
 ka- B.g.2; C.a.1; C.c.3
 -ribani/-ribanaha C.d.2
 -siaga- C.c.3
 sohi- B.k.16

segurar
 ara'bisi- B.k.18
 gathi- B.a.9; B.k.1; B.k.15
 kajorobo- B.g.3
 kara- B.a.8; B.a.9; B.k.9; B.k.11
 makari B.d

seguro
 'dara- B.a.9
 gathi- B.a.9
 kaara- A.c.7

seio
 joho B.a.12

seiva
 doha- A.g.3

semear
 kodakoda- B.g.7
 rakhai- B.g.7

semelhante
 fori- B.k.20

semente
 'ba'da- A.g.3
 hogo- A.c.3
 khoma- A.c.3

sensação
 marara- B.a.13
 nabidi- B.c
 rogo- B.c
 vadi- B.a.8
 va'i baroni- B.a.15

sensibilidade
 kodokodo- B.a.13

sentar
 gama- C.c.1
 jodi- C.c.1
 katapa- C.c.1
 sorokoto- B.a.10
 vithi- C.c.1

sentido/a
 va'i jahari- D.f

sentimento
 avava'igarini- D.i
 ihimora- D.l
 va'i horoa- B.c
 va'i jaha- D.e
 va'i madamada- B.c

sentir
 mitha- B.a.13

sentir mal
 va'i jahari- B.c
 va'i jora- B.c

separado
 khano- B.k.12
 -kosoa A.c.3

separar
 jara- B.a.11
 ridarida- B.i

ser
 hi- A.c.18

será que
 koda D.r.7; D.p
 vaha D.p

sereno
 ahakabara A.d

seringueira
 siriga B.g.14
 siriga avana A.g.4

seringueiro
 siriga B.g.2

sério
 ihi- D.o
 va'i maini- D.o

serviço
 bada- B.g.2

Sete-Estrêlo
 Kapi'anina A.b.1

sete-gosto
 abami kaahoni A.g.4

sibilar
 athi- D.r.1

silêncio
 viso- A.c.17; D.r.1

silhueta
 riboribo- A.c.5
 sibosibo-/xiboxibo- D.r.4

sim
 hai D.r.3
 ha'a D.r.3
 jakaho D.r.3
 jakana D.r.3

simpatia
 kaidiva- D.f

simpatizar
 asara- D.f
 'bana- D.f

sinal
 amari B.a.13
 hio B.a.18
 obafi- C.a.3
 rajomi B.k.20


 hari B.k.4
 'oa A.c.3

só isso
 hari B.k.4

soar
 itho- A.c.17
 raboi- A.c.17; B.a.3

sobrancelha
 nokho- B.a.1

sobrar
 ahaba- A.c.3; B.h
 a'dara'dara- A.c.3
 mora- B.h
 pa'itxi A.c.4; A.c.13

sobrepôr
 nama B.i

sobreviver
 aani- A.c.18; C.a.3

sobrinha/sobrinho
 badava B.f.3
 bihadi B.f.3
 makhoononi B.f.3
 moxo B.f.3
 vido B.f.3

sobrinho mais novo
 xoni B.f.3

soco
 'dai- B.k.5
 kajoiri- B.a.9; B.k.5

socó
 ama'ahava A.f.2
 konibo A.f.2

socó-azul
 'darari A.f.2

socó-boi
 honori A.f.2

socó-rosa
 'darari A.f.2

socó-vermelho
 'darari A.f.2

socozinho
 amasava A.f.2

sogra
 masodini B.f.3

sogro
 hadi B.f.3

sol
 safini A.b.1; A.b.4

sola
 'dama- B.a.11
 ida- B.j

solo
 nami A.a.2

soltar
 agaha- B.g.3
 kha- B.a.9; B.k.2; C.a.1; C.a.4

soltar-se
 kha- B.k.2

solteirona
 ima'inavi B.f.2

solto
 firo- B.k.11
 kha- B.k.2

soluçar
 siko- D.f
 xixixi- A.c.17

soluço
 karasikoahi B.c
 siko- D.f

somar
 avatha- D.r.5

sombra
 amokhi- B.a.14
 baki- B.k.24
 ma'onaha- A.c.7

somente
 ka'oa A.c.3

sonhar
 vadami B.a.19

sonolência
 noko'isi- B.a.19

sono
 'da'bo- B.a.1
 'diriri- B.a.19
 noko'isi- B.a.19
 ra'okhokho- B.a.1
 vaga- B.a.20

sono/meu sono
 vadi- B.a.19

sons diferentes
 darara- A.c.17
 fiia- A.c.17
 giriririri A.c.17
 goa A.c.17
 gororo- A.c.17
 ha'isa niki A.c.17
 hiahia- A.c.17
 itho- A.c.17; D.r.1
 ka'daboa- A.c.17
 khobo- B.m.7; C.b.1
 khororo- A.c.17
 kho'do- A.c.17; C.b.2
 koa A.c.17
 maraara- A.c.17
 patataatana A.c.17; A.f.7
 saka- A.c.17
 tahai A.c.17
 tarara- A.c.17
 taratara- A.c.17
 tata-/taa- A.c.17
 tiriri- A.c.17
 toko- A.c.17
 too A.c.17
 txa- A.c.17
 txaka- A.c.17
 vao- A.c.17
 vii- A.c.17

soprar
 foofoo- B.a.3; B.a.16
 karafo- A.e; B.a.3; B.a.16
 raboi- B.a.3; B.a.16; B.e.2; B.k.10

soro
 a'ba- B.a.13
 ima- B.a.14

sorrir
 vi'di- D.e

sorte
 'bajihi- B.e.2
 viahafora- D.e

sorte (não)
 'bajihi- B.e.2

sorva
 koriati avani A.g.4

sorver
 hiroro- B.a.15

sossegado
 ko'ari- D.o

sovaco
 masiri B.a.8

sovela
 aso'di A.f.6.iv

sozinho
 -kosoa A.c.3

subindo
 -si/-sahana C.d.2
 -thima/-thimaha C.d.2

subir
 ka- C.a.1

submergir
 haroro- C.b.1

submerso
 'ahabodi- A.c.2

substância cebacia
 kajavara- B.a.13

suco
 a'ba- A.g.3

suficiente
 arajoma- A.c.3

sugerir
 morobo- D.r.2

sujo
 'baxa- A.c.7
 jahari- A.c.7
 maka- A.c.7

sumir
 mada- B.k.2; B.k.20
 viso- B.k.2; B.k.20

suor
 anikhoa- B.a.13
 a'ba- B.a.13
 ima- B.a.14
 va'i dojo- B.a.13

superficial
 'diririri- B.c

superfície
 asafi- B.a.13
 a'ani B.j
 baro- B.d
 jodijodi- A.a.1
 katararara- A.c.5; A.c.10
 -misi/-misaha C.d.2
 riririha- A.c.10
 tira- A.a.1

supervisar
 sohi- B.g.2; B.k.15; C.a.1

supor (não)
 jokoa D.a

suportar
 akadai- D.m

suporte
 vajama B.g.10

surdo
 mokhi- B.a.4

surpresa
 va'i kadihi- D.g; D.m

surradeira
 jonirara A.f.3.i

surrar
 da- B.k.5
 pata- B.k.5

surubim
 bahama A.f.4
 pokonori A.f.4

surucuá
 siaria A.f.2

surucucu
 aroda kaipi A.f.3.i
 ihokoripi A.f.3.i

suspeitar
 akaragana- D.i
 va'i ga- D.a
 va'i gairi- D.a

suspiros
 va'i haroro- B.a.16

sussurrar
 basabasa- D.r.1
 maro- A.c.17; D.r.1

sustentar
 dada- B.k.15; D.k
 gathi- B.k.15; C.b.3
 hoki- B.k.15
 kaijahita- B.k.15

susto
 rapata- D.g
 tafafa- D.g
 va'i horini- D.g
 va'i kadihi- D.g

tabaco
 hajiri A.g.1

tabu
 kaaji B.e.2

taioba
 'bakara ihini vadini A.g.1

talhar
 tharara- A.c.10

talo
 'dakha- B.g.9

talvez
 -kaja'ari D.p
 vaha D.p

tamacoré
 tibobo A.f.3.iii

tamanduá-bandeira
 hiva A.f.1

tamanho
 'ahapi- A.c.3; A.c.4

tamatião
 masivaroro A.f.2

tambaqui
 'i'oa A.f.4

também
 jaboni A.c.3

tampa
 aasisi B.j; B.k.13
 si'aha B.j

tampar
 aasisi- B.k.13

tamuatá
 kapita A.f.4

tanga
 'daasi B.d; B.e.1; B.g.10

taóca
 kaboko A.f.6.i

tapi
 'dama abohana ahoni A.g.4

tapiba
 mafo A.f.6.i

tapuru
 adafi A.f.6.iii

tarefas
 anapavatahi- B.g.2

tartaruga
 siri A.f.3.ii

tartaruga-do-igapó
 'ba'dana A.f.3.ii
 jabobo A.f.3.ii
 jamatikori A.f.3.ii

tarumã
 ma'oho avani A.g.4

tatear
 aabada- B.a.9
 mitha- B.a.13

tato
 sa'a- B.a.9

tatu
 tato A.f.1

tecer
 ihi- B.g.9
 jo'o- B.g.9
 kha- B.g.9
 raba- B.g.9

tecido
 makari B.d; B.g.12

teimar
 anaathidanoarari- D.i

teimoso
 kai'doka- D.i

temer
 fini- D.g
 rapata- D.g

temperar
 poni- A.c.8

tempo
 bahi A.b.2
 mahi A.b.5

tempo atrás
 'bo'da A.b.5
 kari A.b.5
 mahi A.b.5

tempo passado
 kari A.b.5

temporã
 nokhosirima A.g.3

tendão
 aboha- B.a.14

tentar
 kaboro- D.h; D.i
 simosimo- B.g.3

tentar fazer
 disa- B.k.22

tentativa
 simosimo- B.g.3

ter
 hoja- B.k.1
 ka-substantivo- B.k.1

terçado
 tarasara B.g.8

terçol
 amotoro B.c

terminar
 ahoroa- B.k.4
 anokhomi- B.k.4
 a'di- B.k.4
 hari B.k.4
 ihimi- B.k.4; B.k.21
 kai'da- B.k.4
 kava'i jorajora- B.k.24
 va'i pahini- B.k.4

termômetro
 afa- B.c

terra
 arabo A.a.1
 -nai/-najaha C.d.2
 nami A.a.2

terror
 imahida- D.g

tesoura
 kavari B.g.12

testa
 atha- B.a.5

testículos
 nafa- B.a.18

tia
 'aaso B.f.3
 madinava B.f.3

tié-sangue
 bakanabidi A.f.2

timbó
 tapi kaahoni A.g.4

tímido
 ipahihi D.g

tínea
 sakahai B.c

tingui
 'akona B.g.4
 'akona ahoni A.g.4

tio
 badia B.f.3
 koko B.f.3

tipo de fruta
 ka-substantivo-hi A.c.7

tipo de madeira
 ka-substantivo-hi A.c.7

tipo de peixe
 ka-substantivo-hi A.c.7

tipo de remédio
 barijaro B.c
 ka-substantivo-hi A.c.7

tirar
 ani- B.g.3; C.a.5
 aragari- B.d; C.a.5
 ara'birimi- B.e.2; C.a.5
 asafi- B.h
 avasoko- C.a.5
 bada- B.g.2; B.k.1
 baro- B.m.1; C.a.5
 biisi- B.g.9
 dano- B.k.5
 di- B.g.13; B.h
 dioni- C.a.5
 'daro- B.k.6
 'dava- B.m.5
 'davi- B.k.8
 'dora- A.d
 gai- C.a.1
 gari- C.a.1
 gathi- B.a.9
 hirihiri- B.a.13; B.h
 ima- B.h; B.k.6; B.m.1
 kaijo- B.h
 karafo- B.a.3
 ka'dava- A.d
 ka'ipo'oa- C.a.5
 kha- B.k.2
 khano- B.g.3; B.k.12; C.a.5
 'oa'oa- B.k.8
 pamo- B.a.9
 rako'da- C.a.5
 rasoha- C.a.5
 rifarifa- B.h; B.k.8
 risi- B.g.9; B.g.13
 saari- C.a.5
 sasa- A.d
 thoroni- B.h
 vatxo- B.k.8

tiras
 pita- B.g.9

toalha
 sa'a- B.j

tocandira
 kanahi A.f.6.i
 manai A.f.6.i
 nokho jorahari A.f.6.i

tocar
 aabada- B.a.9; B.k.22
 'afo'afo- B.l
 dasa- B.a.9; B.k.22
 'dokho- B.k.11
 itho- A.c.17; D.r.1
 kasaona- B.k.21

todo
 -hahavi A.c.3
 hihavi- A.c.3; C.a.4

toldo
 gora B.i

tomar
 avasoko- C.a.5
 'avi- B.a.3

tonto
 adari- C.b.1
 kahano- B.c
 va'i madamada- B.c
 va'i roi- B.c

topar
 aabada- B.a.9
 dasa- B.k.22
 'dokho- B.k.11

topo
 'da'di- B.a.5

torcer
 aro'da- B.k.18
 ra'do'bi- B.a.9; B.k.7; B.k.18

torcido
 tono- B.k.7

tornar-se
 'bo'da B.b.2
 hi- A.c.18
 ihi- A.c.18
 niha- B.k.24

tornozelo
 moroko- B.a.10

torrado
 kharoro- B.g.13

torrar
 karagoa- B.g.13; B.h

torto
 tono- A.c.7; B.k.18
 vasi- B.k.7

tossir
 akhaa- B.a.7
 arakha- B.e.2
 oho- B.c

trabalhar
 akava'ipako- B.k.4
 akodia- B.k.15
 bada- B.g.2; B.g.7; B.k.3
 'ogaajari- B.k.1

traça
 maka A.f.6.iv

tracajá
 savaharo A.f.3.ii

traço
 roiroi- B.g.7

tracuá
 morava A.f.6.i

traduzir
 ro'da- D.r.2

trair
 sorara- D.h

traíra
 sako A.f.4

trança
 'da'di- B.a.6

trançar
 aro'da- B.k.18
 ra'do'bi- B.a.9; B.k.18

tranquilo
 daba- D.o

transbordar
 boa- A.d; B.h
 -rakosi/rakosaha C.d.2

transferir
 gai- C.a.1
 ka- C.a.1
 kha- B.m.6

transformar
 hoariha A.c.18

transformar-se
 hi- A.c.18
 ihi- A.c.18
 niha- B.k.24

transparente
 'diririri- A.c.7
 hara- A.c.7

traquéia
 kajororo B.a.16

tratar
 hona- B.c
 ibavijaha- D.k
 iha- B.c

trave
 aka'darisa- C.c.1

travejamento
 gora B.i
 kaka'ahi B.i

travesseiro
 'da'di- B.j

trazer
 bono- B.m.7
 dai- B.g.3
 kha- C.a.1
 patxa- B.m.7; C.d.2
 sa- C.a.1

tremer
 bojobojo- A.c.1
 kathararara- C.b.2
 tharara- D.g

trepar
 'bitxa- C.c.1
 ka- C.a.1

três
 hoara- A.c.3

triangular
 txo'di- A.c.5

tripas
 kaijo- A.f.7

triste
 va'i asara- D.f
 va'i mokarani- D.f
 va'i o'dani- D.f

tristeza
 makhani- D.f
 nokho- D.f
 va'i jahari- D.f
 va'i mokarani- D.f

triturar
 khaja- B.k.5

trocar
 abosi- B.g.1

tronco
 abono- B.a.12
 sipatihi A.g.1

tropeçar
 'dama- C.b.4

trouxa
 roa- B.d

trovão
 bahi A.b.2
 hiirara- A.b.2

tubo
 -rimanani/-rimananaha C.d.2

tucano
 jakoakoa A.f.2

tucumã
 simi A.g.4
 si'ari avana A.g.4

tucunaré
 vabonoba A.f.4

tumor
 hoko B.c

turvo
 gano- A.c.6; A.c.7

ubim
 bonasi A.g.4

uivo
 kakahai- A.c.17

uixi
 ahosi avani A.g.4

úlcera
 baijo B.c

última
 'aforonihi- A.c.3; C.c.3; D.c
 hoara- A.c.3
 nini- C.e

ultrapassar
 rada- B.g.3

um
 hoara- A.c.3

um a um
 -risaha A.c.3

um ao lado do outro
 vithi- C.c.1

úmido
 dimadima- A.c.2

unha
 'dama- A.f.7
 sa'a- B.a.9

unir
 kara- B.k.11; C.a.4

urina
 jokha- B.a.18

urinar
 jokha- B.a.18

urtiga
 haja'do A.g.2

uru
 bokiroro A.f.2

urubu
 majori A.f.2

urucu
 sida'i avana A.g.4
 tiva avana A.g.4

urucuri
 kahami avana A.g.4

uruzinho
 masiathoro A.f.2

usar
 ka-na-substantivo-ha B.k.24
 kaimaha- B.d
 ka-va-substantivo- B.j
 ka'ipo'oa- B.k.1

vaca
 'daama kahidari A.f.1

vacilar
 kakosa- D.a

vagalume
 madava A.f.6.iv

vagina
 ba'ba'dani B.a.18

valor
 jaha- B.g.1
 kaidiva- A.c.7; B.g.1; D.p

vamos
 hamo! D.r.6
 hia bana khama! D.r.6

vapor
 paha A.d

varrer
 araga- B.k.16
 baro- A.c.7

vasilha
 bavi- B.g.14; B.j

vazante
 paha A.b.3

vazio
 ahoroa- A.c.13; B.k.10
 dai- A.c.13; B.k.10
 viso- D.r.4; D.r.6

veado
 hotairi A.f.1; B.e.3

veado-capoeira
 hotairi A.f.1

veado-roxo
 hotairi A.f.1

veia
 aboha- B.a.17
 ama- B.a.14
 hagihi B.a.17

veículo
 adaha- B.m.2

velho
 'biixa- A.c.7; B.k.7
 'bisa'bisa- A.c.7; B.k.7
 'bo'da A.c.7; A.c.14; B.b.2
 na'arihavi- B.b.2
 tojo- A.c.14

vencer
 da- B.k.5

vender
 pavakari- B.g.1; D.q

veneno
 kaboro- D.i
 poxaga D.i

vento
 sirisiri- A.b.2

ver
 noki- B.a.1
 rabirabi- B.a.1

verdade
 aisati D.p
 ka'oa! D.r.6

verdadeiro
 'oa D.p

verde
 ajamo- A.c.14
 a'daara- A.c.14
 hada- A.c.14
 kori- A.c.6; D.r.4
 rajaraja- A.c.14

vergonha
 ipahi- D.g
 va'i 'ipahihi- D.g

verme intestinal
 'doki A.f.6.iii; B.c

vermelho
 dana- A.c.6; D.r.4
 nadara- A.c.6

verminose
 'doki B.c

verruga
 habo B.a.13; B.c

vertical
 sohi- C.c.1

vespa
 bajara 'ba'da A.f.6.ii
 dikosi ino A.f.6.ii
 jinabo A.f.6.ii
 moiroro A.f.6.ii
 mori A.f.6.ii

vestir
 aragari- B.d
 ida-/idarari-/idarifa- C.c.1

vestir-se
 kaimaha- B.d
 makari B.d

vestuário
 abono- B.d

vez
 'bami- A.c.3
 hoara- A.c.3
 maina A.b.5; C.c.3

vezes
 -bakhia A.c.3
 -nana A.c.3

viagem
 adaha- C.a.1

viajar
 adaha- C.a.1
 hagi- B.m.7
 jomini- A.b.4
 kha- B.m.6

vibração
 kathararara- C.b.2

vida
 mahi A.c.18

vigiar
 noki- D.k
 va'i gairi- D.a; D.d

vigília
 noki- B.a.20

vingar
 'da'di abosi- D.i

vir
 ka- C.a.1
 kha- C.a.1; C.a.2
 maakari- C.a.1
 matha- C.c.3
 'dori- C.b.1

vir para a superfície
 'dori- C.b.1

virado
 a'bako- B.g.9
 'da'di- C.c.1
 ida-/idarari-/idarifa- C.c.1

virar
 bodi- B.a.9
 hi- A.c.18
 ida-/idarari-/idarifa- B.m.3; C.b.2; C.c.1
 kava'imanani- C.c.1
 roa- C.b.2

virilha
 kabaha- B.a.10

visibilidade
 maro- A.b.2

visitar
 va'ahaha- C.a.1

visível
 'biri- D.r.4
 noki- B.a.1

vista
 jarara- D.r.4
 nokho- B.a.1

vítima
 ahida- B.b.3

viúva/o
 kaariha B.f.2

viver
 hoki- A.c.18

voar
 arabo- A.f.7; C.b.1; C.b.3

volta
 toki- A.c.5; C.d.2

voltar
 joi- C.a.1
 jo'o- C.b.1
 osona- D.h
 roi- C.b.1

vomitar
 a'bi- B.a.15; B.c
 joi- B.a.15

vontade
 ihiponi- D.c

vontade (não)
 ihiponiri- D.i

vovô
 badori B.f.3

vovó
 mado B.f.3

voz
 'bara- A.c.17

xixau
 pitoro avana A.g.4

zangar-se
 ihamahi- D.i

zarabatana
 kaforohi B.g.6

zé-prego
 'arajoa A.f.3.ii

zoada
 itho- A.c.17
 khobo- A.c.17
 saa- A.c.17

zombar
 haha- D.i
 ogaraha- D.i; D.r.2

 


Copyright 1999 SIL International, Inc. Todos os direitos reservados.


voltar para menu de vocabulários de Línguas Indígenas Brasileiras


1