Περιγραφή διαδρομής: Η διαδρομή ξεκινάει από το εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας, το οποίο βρίσκεται στο διάσελο ΒΒΑ της κορυφής, δίπλα στον ασφαλτόδρομο που οδηγεί στο χωριό Δανακός. Από την Αγία Μαρίνα ξεκινά φαρδύ μονοπάτι/μουλαρόδρομος, καλά σκιασμένο για τα πρώτα 15' λεπτά της πορείας. Δέκα λεπτά μετά το εκκλησάκι σε βράχο στα δεξιά μας πάνω από την πηγή των Λευγασών , βλέπουμε την αρχαιοελληνική επιγραφή του 4ου π.Χ. αι. "ΟΡΟΣ ΔΙΟΣ ΜΗΛΩΣΙΟΥ", δηλ. όριο περιοχής του Δία προστάτη των κοπαδιών. Σε 20' λεπτά φτάνουμε σε διακλάδωση και ανεβαίνουμε προς τα δεξιά (δυτικά), προσπερνώντας δύο ασβεστοκάμινα. Το μονοπάτι σβύνει σταδιακά και οδηγούμαστε στην κορυφή από γιδόστρατα, σε συνολικά 1 ώρα και 15' λεπτά. Η μόνη σκιά στην περιοχή είναι μια συστάδα πεύκα λίγο πριν την κορυφή. Επιβάλλεται ολιγόλεπτη ανάπαυση στην κορυφή για την πλατειά πανοραμική θέα πάνω από τη Νάξο και τα γύρω νησιά. Συχνά κάνουν την εμφάνιση τους 7-8 όρνια που φωλιάζουν στην περιοχή, η οποία είναι ενταγμένη στο δίκτυο Corine  (με την ονομασία "Όρη Ζας, Μαυροβούνι, Κόρωνος, και Νότια Νάξος") ενώ αποτελεί και μία από τις δύο περιοχές της Νάξου που έχουν προταθεί για ένταξη στο δίκτυο  Natura 2000 (όρη Ζευς, Βίγλα έως Μαυροβούνι). Το βουνό ήταν μέχρι τους τελευταίους αιώνες καλυμμένο με δρυς, δέντρο αφιερωμένο στον Δία, και περιηγητές του 17ου αι. αναφέρουν κυνήγι  ελαφιών . 
Για να κατέβουμε στη σπηλιά του Ζα γυρνάμε λίγο πίσω προς τα ΒΑ, όπου στρίβουμε Δ δίπλα σε ένα τεράστιο πυραμιδοειδή λιθοσωρό, και κατευθυνόμαστε Ν μέσα στο λούκι που μας βγάζει έξω από την είσοδο του σπηλαίου σε υψόμετρο 628μ. 
Το σπήλαιο αποτελείται από έναν κυρίως θάλαμο ο οποίος χωρίζεται σε δύο τμήματα (αντίστοιχα σε μήκος πλάτος και ύψος το πρώτο και το δεύτερο: 42 x 17 x 3-4μ.και  65 x 75 x 15μ.) από ογκολίθους που αποσπάσθηκαν από την οροφή, και από ένα μικρό θάλαμο που πριν ήταν δεξαμενή νερού. 
Σύμφωνα με τους  μύθους  ο Δίας ανατράφηκε εδώ, και το σπήλαιο αποτελούσε τόπο λατρείας του.  Ανασκαφές  που έγιναν το 1985-1986 στην πρώτη αίθουσα απέδωσαν ευρήματα που μαρτυρούν χρήση του σπηλαίου από την νεολιθική εποχή ως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Σύμφωνα με μια  παράδοση  στο σπήλαιο κατέφευγαν οι κάτοικοι του οικισμού Αργιά όταν παρουσιάζονταν σαρακηνοί κουρσάροι. Κάποτε μια γριά που είχε ξεμείνει πίσω μαρτύρησε που είχαν κρυφτεί οι συγχωριανοί της και οι κουρσάροι κατέκαψαν το σπήλαιο. 
Έξω από το σπήλαιο υπάρχει πηγή. Από εδώ κατηφορίζουμε σε πρόσφατα πλακοστρωμένο μονοπάτι που μας φέρνει σε 10΄ λεπτά στον όμορφα διαμορφωμένο χώρο της βρύσης των Αριών με τα τεράστια πλατάνια. Στο πλάτωμα υπάρχει βράχος με ακιδογράφημα των πρώτων χριστιανικών αιώνων με τα γράμματα ΙΔΡΟC.   Ασφαλτόδρομος οδηγεί από εδώ στο κεφαλοχώρι (2000 κάτοικοι) Φιλώτι σε 20΄ λεπτά. 

Περιγραφή διαδρομής: Ακολουθώντας την εμφανή σήμανση της διαδρομής, ξεκινάμε κάτω από την γέφυρα δίπλα στην εκκλησία της Παναγίας της Απεραθίτισσας. Κατηφορίζοντας το σκιασμένο καλντερίμι, μέχρι την επίσης σημασμένη διακλάδωση σε μονοπάτι ανατολικά  (δεξιά) που οδηγεί σε 15΄ λεπτά στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στ΄Αφικλή  Μια απο τις 13 βυζαντινές  εκκλησίες της Νάξου αφιερωμένες στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο, ένας από τους 4 ναούς στο νησί που ανήκουν στο λεγόμενο τύπο της "τρίκλιτης βασιλικής  συριακού τύπου  με ανατολικά στοιχεία" (τα κλίτη χωρίζονται από πεσσούς κι όχι κολώνες, στεγάζονται με πάντα με θόλο, το μεσαίο κλίτος αν και ψηλότερα δεν έχει παράθυρα, οι αψίδες είναι τρεις και ημικυκλικές). Οι  εσωτερικές διαστάσεις  του 9.78 x 7.4μ. Χρονολογείται  μεταξύ 650 και 961.  Επιγραφή  μαρτυρεί ανακαίνιση εκ βάθρων στα 1309.  Διασώζει  τοιχογραφίες  σε  3 επάλληλα στρώματα .  Αναστηλώθηκε  στις αρχές της δεκαετίας του ΄60.
Επιστρέφοντας στο κεντρικό καλντερίμι φτάνουμε στη βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Κυριακής, την  γνωστότερη  από τις 14  εκκλησίες της Νάξου που φέρουν ανεικονικές τοιχογραφίες, οι οποίες εδώ ανάγονται στον 9ο  αι. Η παράδοση αναφέρει οτι στην περιοχή που είναι γνωστή ως Χαλάσματα Καλλονής  υπήρχε οικισμός με πύργο και πλούσια κτήματα που κατέστρεψαν πειρατές, ενώ τοπικοί θρύλοι αφηγούνται ιστορίες για την πανέμορφη βασιλοπούλα που ζούσε εδώ. 
Συνεχίζοντας το κεντρικό καλντερίμι ΒΒΔ φτάνουμε σύντομα σε πηγή με το τελευταίο πράσινο από δέντρα που συναντάμε στην διαδρομή. Στην απέναντι πλευρά της ρεματιάς βλέπουμε τα  σμυριδωρυχεία  και τους σταθμούς του εναέριου σιδηρόδρομου μεταφοράς της σμύριδας. 
Η σμύριδα είναι σκληρό ορυκτό που απαντάται σε μεγάλα κοιτάσματα στη μαρμάρινη ραχοκοκαλιά της Νάξου. Χρησιμοποιούνταν από τα  προϊστορικά  και τα αρχαία χρόνια στη Νάξο για τη σμίλευση του μαρμάρου, ως τη σύγχρονη εποχή ως στιλβωτικό λειαντικό και διαβρωτικό υλικό. Η εξόρυξη της βιομηχανοποιήθηκε, με κορύφωση τις 4 δεκαετίες μετά το 1925 οπότε και κατασκευάστηκε ο εναέριος σιδηρόδρομος μεταφοράς της, το μεγαλύτερο βιομηχανικό έργο της εποχής στα Βαλκάνια. Λειτούργησε ως το 1982, και αποτελούνταν από 5 σταθμούς φόρτωσης, από 72 χαλύβδινους πυλώνες ύψους ως 50μ. καλύπτοντας μια απόσταση 8,5χλμ. μπορούσε να μεταφέρει 15 τόνους σμύριδα την ώρα σε 220 κουβάδες, καλύπτοντας υψομετρική διαφορά 740μ. 
Οι κάτοικοι έξι χωριών της Νάξου (Απείρανθος, Κόρωνος, Σκαδό, Μέση, Κεραμωτή, Δανακός) είχαν δικαίωμα να εργάζονται στα ορυχεία, και βάσιζαν την οικονομία τους σε αυτά. Το καλντερίμι από Απείρανθο ως εδώ ήταν ο δρόμος που έκαναν οι Απειρανθίτες σμυριδεργάτες για να πάνε στις δουλειές τους, ενώ το επόμενο κομμάτι προς Μουτσούνα ήταν το μονοπάτι που κουβαλούσαν τη σμύριδα με γαϊδουρομούλαρα πριν την κατασκευή του εναέριου. Η ανακάλυψη της τεχνητής σμύριδας το 1980 οδήγησε στην παρακμή των ορυχείων, στο οποίο πλέον εργάζονται περί τους 500 σμυριδεργάτες δύο μήνες τον χρόνο απλώς για να δικαιολογήσουν την ασφάλιση τους. Η περιοχή είναι ένας από τους 9 κηρυγμένους αρχαιολογικούς χώρους  στο νησί. Το 2000 εγκρίθηκε το  πρόγραμμα  Περιηγητική Αξιοποίηση των Σμυριδωρυχείων, που βασίστηκε σε  μελέτη του ΕΜΠ . 
Σε δυόμιση ώρες από τα ορυχεία έχουμε φτάσει το γραφικό λιμανάκι της Μουτσούνας περνώντας πάνω από μία μικρή χερσόνησο όπου συναντάμε ένα από τα τρία γνωστά προϊστορικά μεγαλιθικά μνημεία της Νάξου, ένα  dolmen  (τραπεζόλιθο) διαστάσεων 1,70x2,00μ. υπολογιζόμενου βάρους της άνω πλάκας του 1.400 κιλών. 

Περιγραφή διαδρομής: Χτισμένη στην ανατολική πλευρά του Φαναριού σε υψόμετρο 600μ.,  η Απείρανθος των 1.000 κατοίκων με την ιδιότυπη διάλεκτο που μοιάζει με την κρητική, είναι μαζί με την Κορωνίδα το ορεινότερο χωριό της Νάξου. Κηρυγμένος παραδοσιακός οικισμός με 4  μουσεία  και εκθετήριο Υφαντών του τοπικού Συνεταιρισμού Γυναικών.
Ανηφορίζοντας μέσα από το χωριό φτάνουμε σε 1 ώρα στην κορυφή (883μ.), ακολουθώντας το μονοπάτι που ανέβαιναν οι προσκυνητές στο εκκλησάκι της Παναγίας της Φαναριώτισσας στην κορυφή  του βουνού, αφιερωμένου στην αρχαιότητα στους θεούς Πάνα και Άρη ( Πανάρεως  κατά παραφθορά Φανάρη). Εικάζεται οτι στη θέση της Φαναριώτισσας που χτίστηκε το 1886 προϋπήρχε ιερό του Πανός, ενώ επιγραφή "ΤΕΜΕΝΙΣΜΑ ΑΡΕΩΣ" είχε βρεθεί σε εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου στις ΒΔ πλαγιές. 
Επιστρέφουμε στο κεντρικό καλντερίμι που κατηφορίζει Δ προς τα χωριά της Τραγαίας σχηματίζοντας αρχικά ζιγκ-ζαγκ, και στη συνέχεια πέφτει σε ρεματιά με πλατάνια. Εντυπωσιακοί είναι οι γεωλογικοί σχηματισμοί στη δυτική πλευρά του Φαναριού, με τα αλλεπάλληλα στρώματα σχιστόλιθων και ασβεστόλιθων. 
Δίπλα από το ξωκλήσι του Αγίου Σπυρίδωνα αφήνουμε τη ρεματιά με τα πλατάνια και ακολουθούμε μικρότερο μονοπάτι προς Ν εξακολουθώντας μέσα σε πυκνή βλάστηση. 
Φτάνουμε σε άλλη ρεματιά στην άκρη του ελαιώνα της Τραγαίας όπου επισκεπτόμαστε την βυζαντινή  εκκλησία  του Αγίου Ιωάννου Θεολόγου Καλοξύλου, του 13ου-14ου αι. Ανήκει στον τύπο του  ελεύθερου σταυρού  με τρούλο με αρκετές ιδιορρυθμίες ενώ περικλείει ταφικό παρεκκλήσιο που έχει λεηλατηθεί επανειλημμένα από αρχαιοκάπηλους μέσα στον 20ο αι. όπως και όλος ο ναός. Διατηρεί  τοιχογραφίες  σε τρία στρώματα. Υπήρξε μετόχι της Μονής Καλορίτσας της Νάξου. Το λιοτρίβι και κελιά της σώζονται εφαπτόμενα στο ναό. Σύμφωνα με την παράδοση  μια  βασιλοπούλα  με το όνομα Σάρα διωκόμενη από τους πειρατές βρήκε καταφύγιο σε κοιλότητα του κορμού του γέρικου πλατάνου που βρίσκεται δίπλα στη μονή και διασώθηκε, κτίζοντας το ναό ως τάμα. 
Συνεχίζοντας Δ από σκιερό χωματόδρομο ανάμεσα σε πλούσια κτήματα, φτάνουμε στον παραδοσιακό χωριό Καλόξυλος. Αξιοπρόσεκτη είναι η δυσανάλογα μεγάλη εκκλησία της Αγίας Τριάδας, που χτίστηκε από τους κατοίκους του χωριού στα 1870, από το υλικό του μεγαλύτερου ενετικού πύργου της Νάξου, του Πύργου της Φασολιάς, που  κατεδάφισαν . Ο  θυρεός  του πύργου που σώθηκε και είναι σήμερα εντοιχισμένος σε σπίτι στον Καλόξυλο,  απεικονίζει 5 κύκνους σε κύκλο που κρατούν ένα στέμμα. Στον αυλότοιχο της εκκλησίας βρίσκονται εντοιχισμένα μεσοβυζαντινά (11ος αι.) μαρμάρινα ανάγλυφα  σαρκοφάγων. 
Στον γειτονικό οικισμό των Ακαδήμων συναντάμε τον ιστορικό πύργο του Μαρκοπολίτη , τριόροφο χτισμένο στα 1776, που κατοικείται ακόμη. Στη συνέχεια στο χωριό Χαλκί συναντάμε τον ερημωμένο πύργο του Γρατσία επίσης τριώροφο. Αναφέρεται πρώτη φορά το 1678. Εντοιχισμένα βλέπουμε οικόσημα των οικογενειών (Μπαρότσι, Φραγκόπουλου) στην ιδιοκτησία των οποίων είχε περιέλθει. 
Το Χαλκί πρωτεύουσα του παλιού και του νυν Δήμου Δρυμαλίας, ξεχωρίζει από τους άλλους οικισμούς του νησιού για την  αρχιτεκτονική  του. Εδώ κυριαρχεί ο νεοκλασικισμός. Αξίζει ακόμη να επισκεφθεί κανείς στο χωριό την περίφημη βυζαντινή ενοριακή εκκλησία της Παναγίας της Πρωτόθρονης , μια από τις παλιότερες στο νησί με 5 στρώματα τοιχογραφιών, και το παλιό εργοστάσιο αποστακτήριο κίτρου Βαλληνδρά (από το 1896).