อายุขัยของหมากรุกยังคงเป็นปริศนาจนถึงทุกวันนี้ มีบางสมมุติฐานอ้างเลยไปถึงยุคที่ไม่มีหลักฐานทางประวัติศาสตร์ว่าเกิดหมากรุกตั้งแต่ราว 1000 ปีก่อนคริสตศักราชโดยนักคณิตศาสตร์ชาวอินเดีย ซึ่งเป็นคนเดียวกับที่คิดวิธียกกำลังในทางคณิตศาสตร์

ไม่ใช่เท่านั้นยังมีบางตำนานที่อายุพอ ๆ กันคือราว 3000 ปีก่อนโดยอ้างถึงการค้นพบทางโบราณคดีในอิยิปต์, อิรัค, และอินเดีย แต่จริง ๆ แล้วก็ยังไม่พบการกล่าวถึงหมากรุกในบทประพันธ์โบราณใด ๆ ก่อนปี คศ.570 ดังนั้นนักประวัติศาสตร์หลายท่านจึงเห็นพ้องกันว่าปีนี้เป็นปีถือกำเนิดของหมากรุกอย่างเป็นทางการ

การกล่าวขวัญถึงหมากรุกครั้งแรกนั้นเกิดขึ้นในบทกวีโบราณของเปอร์เซียซึ่งประพันธ์โดย Firdosi ในปีคศ.600 ว่ามีการนำหมากรุกมาจากอินเดียสู่เปอร์เซีย(ประเทศอิหร่านในปัจจุบัน)ในรัชสมัยของกษัตริย์ Chosroe I. Anushiravan (531-579) ตำราเล่มนี้กล่าวอธิบายกฎกติกา และนิยามของเกมหมากรุกไว้อย่างละเอียดละออ

และหลังจากนั้นเปอร์เซียก็ถูกรุกรานตกอยู่ใต้การปกครองของจักรวรรดิมุสลิม ซึ่งครอบครองอาณาจักรตั้งแต่ทิศตะวันออกจากอินเดียไปจรดที่เปอร์เซีย และทิศตะวันตกจากฝรั่งเศสไปจรดที่สเปน รับหมากรุกไปจากเปอร์เซีย และแน่นอนว่าหมากรุกก็แผ่ขยายอาณาจักรข้ามภพข้ามอารยธรรมออกไปพร้อมกับการทำศึกขยายอาณาจักรอิสลาม

อาจสรุปเส้นทางของหมากรุกได้ดังรูปนี้

หมากรุกย่างเข้าสู่สเปนพร้อมกับชาวมัวร์ โดยกล่าวถึงในดินแดนตะวันตกครั้งแรกจากคัมภีร์แห่งคาตาโลเนียน ปี 1010 ซึ่งที่จริงหมากรุกเป็นที่รู้จักของยุโรปก่อนหน้านั้นมาก อาทิเช่นเรื่องของขวัญจากเจ้าเมืองชาวมุสลิม Haroon al Rashid ที่มอบให้ Charlemagne(ศตวรรษที่ 8) เป็นชุดหมากรุกล้ำค่าซึ่งประดิษฐ์อย่างวิจิตร ตำนานอัศวินโต๊ะกลม ก็มีชุดบรรณาการถวายกษัตริย์อาเธอร์เป็นชุดหมากรุกเช่นกัน

หมากรุกเข้าสู่เยอรมันราวศตวรรษที่ 11 แต่ก็มีอ้างถึงก่อนหน้านั้นในวรรณกรรมของสาธุคุณ Froumund von Tegermsee ประพันธ์ไว้ในปี 1030-1050 เป็นเรื่องของศึกหมากรุกศักดิ์ศรีระหว่าง Svetoslav Surinj แห่งโครเอเชีย กับ Venetian Doge Peter II โดยมีเดิมพันเป็นอำนาจปกครองเมืองดัลมาเชียน! ผลคือฝ่ายแรกชนะไป

และหลังจากเยอรมันแล้ว หมากรุกก็ยังแผ่ขยายเข้าสู่อาณาจักรอิตาลี สู่จักรวรรดิอังกฤษ พอจะวาดผังการแผ่ขยายของหมากรุกในยุโรปได้ดังนี้

ในบทกวีพื้นบ้านของรัสเซียก็พูดถึงความนิยมของหมากรุกแบบเปอร์เซีย แต่ในที่สุดหมากรุกแบบยุโรปก็ผ่านจากทางอิตาลีและโปแลนด์เข้าสู่รัสเซียเป็นที่นิยมแทนแบบดั้งเดิม

มีทฤษฎีที่ว่าหมากรุกในรัสเซียถูกนำมาเผยแพร่โดยชาวตาร์ตาร์ ซึ่งเป็นจ้าวจักรวรรดิ์โมกุลซึ่งครอบครองดินแดนตะวันออกไกลและตะวันออกกลางโดยผ่านจากทางเปอร์เซียและอาหรับมาอีกต่อหนึ่ง

หมากรุกถือเป็นสิ่งต้องห้ามในช่วงยุคสมัยหนึ่งของคริสตจักร เนื่องจากถูกใช้ในการเล่นการพนัน ดังนั้นจึงมีการกล่าวถึงหมากรุกในทำนองวัตถุนอกรีต แต่ก็ไม่สามารถหยุดยั้งอัตราการขยายเติบโตของอาณาจักรหมากรุกดูได้จากจำนวนของบทประพันธ์ในสมัยนั้นกล่าวขวัญถึงเกมหมากรุกไว้เป็นจำนวนมาก

บทประพันธ์ที่เก่าที่สุดเท่าที่พบแต่งขึ้นราวกลางศตวรรษที่ 9 โดยนักเขียนชาวอาหรับ Al Adli เป็นเรื่องราวของ Mansubat ซึ่งผมจะได้กล่าวถึงในตอนถัดไป

ความนิยมหมากรุกเติบโตก้าวหน้าขึ้นอย่างรวดเร็ว และในที่สุดก็แพร่กระจายออกครอบคลุมทั้งโลก กุมหัวใจ และมันสมองของโลกยุคโบราณไว้ได้อย่างยาวนานจนถึงปัจจุบัน

แผนภูมิข้างล่างจะได้แสดงทิศทางของการแพร่หมากรุกในแต่ละส่วนของโลก