Hoa đây là tập thơ " Hoa địa ngục ", một tập thơ mà từ khi xuất hiện trong cộng đồng hải ngoại vào năm 1980 đã gây nhiều chấn động sâu sa. Chấn động vì thông điệp trong nội dung tập thơ. Ðó là tiếng khóc uất nghẹn, tiếng thét hào hùng cũng như lời tố cáo đanh thép những tội ác của Cộng sản của mấy mươi triệu đồng bào Việt Nam. Hồn thiêng sông núi như tụ đọng lại trong tập thơ, nên khi tập thơ ra đời nó được sự hưởng ứng nồng nhiệt của đồng bào Việt Nam hải ngoại.

" Hoa địa ngục " là hoa gì? Tác giả tập thơ cũng đã giải thích bằng mấy vần thơ của ông trong " Những ghi chép vụn vặt " ở cuối tập thơ như sau:

Hoa địa ngục tưới bằng xương máu thịt
Trộn mồ hôi chó ngựa, lệ ly tan
Hoa trưởng sinh trong tù, bệnh, cơ hàn
Hương ẩm mốc, mầu nhở nham, xám xịt.

" Thưa ông,

Nhân danh hàng triệu nạn nhân vô tội của chính thể độc tài, đã gục ngã hay còn đang kéo dài một cái chết đau đớn trong ngục tù Cộng sản , tôi xin cho xuất bản những bài thơ này tại vùng đất tự do của quốc gia ông. Ðây là công trình làm việc suốt hai mươi năm trời của tôi. Phần lớn được sáng tác trong những năm tôi bị quản thúc. Tôi nghĩ rằng không phải ai khác mà chính chúng tôi, những nạn nhân, có sứ mạng phải phơi bày cho thế giới thấy những khổ nhục không thể tưởng tượng nổi của dân tộc tôi, hiện nay vẫn còn đang bị áp chế và hành hạ thẳng tay. Cuộc đời tan nát của tôi chỉ còn một hy vọng là nhìn thấy thế giới ý thức được rằng Cộng sản là một bệnh dịch khủng khiếp của nhân loại.

Xin ông nhận nơi đây lòng biết ơn sâu xa của tôi cũng như của những đồng bào bất hạnh của tôi."

Khi tập thơ được tờ báo Văn Nghệ Tiền Phong tung ra, nó mang tên " Bản chúc thư của một người Việt Nam" . Tác giả coi như khuyết danh. Người ta chỉ mù mờ biết là tác giả đã quăng tập thơ vào một tòa đại sứ Âu Châu tại Hà Nội và sau đó không biết số phận của tác giả ra sao sau khi quăng tập thơ. Ðiều chắc chắn là ông bị cầm tù ngay sau khi quăng tập thơ. Rồi tập thơ mang thêm cái tên thứ hai " Tiếng vọng từ đáy vực " do nhóm ông Viên Linh và Nguyễn hữu Hiệu xuất bản. Dĩ nhiên người xuất bản cũng không biết rõ thân thế của nhà thơ tác giả.

Chỉ có học giả Huỳnh sanh Thông là ghi đúng tên của tập thơ là " Hoa địa ngục " và tác giả là " Nguyễn chí Thiện " trong bản dịch tập thơ này của ông. Sỡ dĩ học giả Huỳnh sanh Thông ghi đúng vì ông đã tiếp xúc với giáo sư Patrick J. Honey, vốn là một chuyên viên về Việt Nam của trung tâm Á và Phi châu của trường đại học Luân Ðôn. Giáo sư Honey cho biết là sau khi quăng tập thơ vào tòa đại sứ Anh , tác giả tập thơ bị bắt ngay, và những viên chức ngoại giao đã gửi tập thơ này về Luân Ðôn. Một nhân viên Việt Nam có được bản sao và sau đó trao lại cho tờ báo Văn Nghệ Tiền Phong tại Mỹ để xuất bản. Giáo sư Honey cho biết văn phòng bộ ngoại giao có lần cho ông coi bản thảo tập thơ có đề tên rõ nhan đề là " Hoa địa ngục " ( Giáo sư Honey có nói rõ điều này trong lá thư đề ngày 26 tháng 5 năm 1981 gửi cho Học giả Huỳnh sanh Thông ). Lúc bộ ngoại giao Anh giao cho Ðài BBC để phổ biến đến cộng đồng Việt Nam khắp thế giới, họ cố tình dấu đi tên cũng như nhan đề của tập thơ, có lẽ với mục đích muốn bảo vệ an ninh cho nhà thơ cũng như vì muốn tránh những rắc rối tế nhị về ngoại giao . Cái hảo ý của chính phủ Anh lại trở thành những phiền muộn cho tác giả tập thơ sau này vì có những suy diễn bậy bạ, thiếu căn bản khoa học về tác giả tập thơ một cách vô căn cứ . Nói tóm lại, bộ ngoại giao Anh giao cho ông Ðỗ Văn của Ban Việt Ngữ đài BBC và ông Ðỗ Văn giao lại cho ông Châu kim Nhân để rồi ông Châu kim Nhân ủy thác cho tờ báo Văn Nghệ Tiền Phong ở Mỹ ấn hành tập thơ.

Ai là người công bố tên tác giả của tập thơ là nhà thơ Nguyễn chí Thiện ?

Người đầu tiên công bố tác giả tập thơ là ông Minh Thi, hiện sống tại Santa Ana. Ông Minh Thi là bạn tù của nhà thơ Nguyễn chí Thiện từ năm 1970 đến 1977 tại trại tù Phong Quang. Ông Minh Thi khi ra tù thì vượt biển tới Hồng Kông và tới Mỹ sau đó. Nhưng ông Minh Thi chỉ mới công bố tên của nhà thơ, còn người đem hình ảnh nhà thơ từ trong nước ra hải ngoại để giới thiệu với đồng bào hải ngoại là ông Trần Nhu. Ông Nhu đã liên lạc về Việt Nam để lấy được cái ảnh của nhà thơ . Ông Nhu hiện nay sống tại San Jose và cũng là bạn tù của nhà thơ Nguyễn chí Thiện. Ông cho biết anh em trong tù hầu như thuộc lòng thơ Nguyễn chí Thiện. Nhà văn Vũ thư Hiên sau này viết cuốn sách hồi ký " Ðêm giữa ban ngày " cũng có nhắc đến mấy câu thơ của Nguyễn chí Thiện từ lúc ở chung trong tù mà ông còn đọng lại trong trí nhớ.
 

Hoa địa ngục gây ngay sự xúc động mãnh liệt ở người đọc vì nhà thơ đã bộc bạch những tâm sự bức xúc, đau đớn thiết tha mà người nào ,nếu còn có một con tim, khi đọc đến thì không thể không cảm động. Phải nói là lúc tập thơ có mặt ở Cộng đồng hải ngoại, ai có đọc qua đều cũng phải xuýt xoa khen ngợi tập thơ . Phải nói là mấy chục năm nay, chưa bao giờ người ta đọc được một tập thơ hay như thế. Thơ tả cảnh, tả tình, thơ chiến đấu, loại nào cũng đạt đến trình độ nghệ thuật cao, toàn bích. Cái hay của thơ Nguyễn chí Thiện là ông dùng những chữ rất bình dị, mộc mạc chứ không dùng chữ dao to búa lớn, nhưng vì chữ đặt đúng chỗ đắc địa nên đã tạo nên được một hồn thơ dào dạt và do đó thơ ông đi sâu ngay vào tim óc người đọc. Vả lại, tai họa Cộng sản ụp xuống cả dân tộc Việt Nam nên hầu như mọi người đều là nạn nhân đau thương của chế độ gian ác, bất nhân. Cho nên khi đọc những vần thơ máu lệ, người đọc có ngay sự đồng cảm rung động thiết tha.

Có điều cần nói ở đây là sau vụ đàn áp Nhân Văn Giai Phẩm người ta cứ tưởng là ở miền Bắc không ai còn dám chống lại Cộng sản. Tập thơ " Hoa địa ngục " của Nguyễn chí Thiện cho thấy không phải như vậy, người dân miền Bắc vẫn tìm cách chống đối bạo quyền Cộng sản bằng cách này hay cách khác. Nguyễn chí Thiện đã chọn hình thức thơ ca như một vũ khí lợi hại để chống lại bạo quyền. Trước khi tập thơ được in thành sách ở hải ngoại vào tháng 10.1980, những vần thơ sắt đá đẫm máu lệ của Nguyễn chí Thiện đã được lưu truyền ở miền Bắc , điều đó chứng tỏ thơ Nguyễn chí Thiện đã được nhân dân Việt Nam yêu thích từ lâu trước khi nó được xuất bản thành sách. Dĩ nhiên lý do dễ hiểu là thơ Nguyễn chí Thiện hay nên dễ đi sâu vào tim óc người đọc.

Thử đọc vài câu nói lên tâm tình bức xúc của tác giả trong cảnh tù tội :

" Tôi thường khóc thảm thê như đứa nhỏ
Mái nhà xưa trong giấc ngủ mơ về
Nhưng ban ngày khi thức tỉnh không mê
Mắt tôi ráo, thâm quầng, tia máu đỏ
( Ghi chép vụn vặt số 7)

" Nếu có trời, đời tôi phải khác
Ðâu bị đói nghèo, tù lao tan tác !
Vì tôi chưa làm việc gì độc ác
Và luôn sống với tâm tình chất phác
Dù toàn gặp những điều bội bạc
Và lòng buồn như đêm sa mạc!
( Nếu có trời)

Trong tập thơ , ông đã phần nào hé mở tuổi tác của ông qua bài " Hiện tại "

" Hiện tại mồ hôi chùi xóa nhẵn
In hình đen xạm xuống da nhăn
TRÒN BA MƯƠI TUỔI XÒE TAY TRẮNG
Nắn bóp đôi chân nát sẹo lằn
Quá khứ mang đầy những khát khao
Vỡ tan ngàn mảnh cắm sâu vào..
Quay đầu ngoảnh lại trông chi nữa?
Hãy cố dần lê tới hố đào !
Ðợi chờ ngày tháng không mang lại
Thân thế chìm trong tiếng thở dài
Thôi nếu tim còn dư chút mực
Trang đời xin gạch chữ tương lai
( 1968)

" Tôi, một kẻ không gia đình,bè bạn
Sống một mình,bệnh hoạn xanh xao
Chai nước con, chiếc điếu hút thuốc lào
Chiếc giường vải, chiếc bàn bằng gỗ cũ
Ðồ đạc tôi thế là tạm đủ
Cuộc sống nghèo hèn, không ước không mơ
Ngoài thời gian dạy học vài giờ
Tôi tìm kiếm niềm khuây trong sách vở
Ít ra khỏi căn buồng con tôi ở
Chủ nhật, ngày thường tôi thấy như nhau
Những khi buồn tôi đem điếu ra lau
Hoặc khe khẽ ngâm một vài câu thơ cổ
Mỗi tháng một lần tôi mang phiếu sổ
Tiêu chuẩn thịt, đường một lạng mua ăn
Trong lòng tôi chỉ một nỗi băn khoăn
Sợ bị bắt,bị nghi là bất mãn."

" Ông là một bậc triết nhân
Nhưng về chính trị ông đần làm sao
Ông bênh Việt Cộng ồn ào
Nhưng ông hiểu chúng tị nào cho cam"

" Tuổi ông ngót nghét một trăm
Nhưng thua cậu bé mười lăm đói gầy
Về môn " Cộng sản học ‘ này!
( 1968)

Nếu tôi có một cái đầu đơn giản
Không nặng nề bao sách vở đông tây
Thời trái tim tôi bớt mọi đọa đầy
Do mâu thuẫn giằng co nhau hỗn loạn.

" Tôi chưa sống cuộc đời tôi định sống
Tôi còn yêu bao giấc mộng thương yêu!
Philippovna, Marguerite, Thúy Kiều
Chiều Mạc Tư Khoa nắng lòa đất thánh
Ðêm Danube nước trời sao lấp lánh
............................( 1969)

" Tôi muốn sống với Vũ Tùng đã hổ
Với Quan vân Trường mặt đỏ râu đen
Vào lính ngự lâm cùng Athos làm quen
Bạn với D’ Artagnan, Porthos và Aramis!
Tôi muốn tới Palestine, mồ Jesus Christ
Cùng Ai-Van Hô làm cuộc Thập Tự Chinh
Sống một ngàn một đêm lẻ trong dinh
Dựng lên bởi Thần đèn giúp A-la-Ðanh
cưới vợ
Sang châu Mỹ đất tân kỳ man rợ
Cùng Jack London đi xe chó tìm vàng
Tôi muốn sang Nga yến tiệc với Nga Hoàng
Tiếp chuyện André một chiều trên bến nước
Cùng Pethchorine giữa Caucase dạo bước
Ðấu súng, đấu gươm, khiêu vũ chan hòa
Gặp Dostoi trong đêm trắng pha trà
Mặc tuyết rơi, ngồi bên ấm Samovar
An ủi chàng sinh viên giết người Raskolnikov
Khuyên Philippovna lấy chàng ngốc hiền hòa
Tiếp tục hành trình tôi tới Tây Ban Nha
Theo Don Quichotte đi phò nguy cứu khổ
Sống thỏa thuê tôi trở về đất tổ
...................................
( 1962)

Ngoài những câu thơ ai oán cực tả cảnh tù đói nghèo khốn nạn có một không hai làm người đọc ứa lệ, tập thơ có những câu thơ sắc bén như dao, mạnh như vũ bão nhằm bày tỏ ý chí của nhà thơ trong chuyện đối đầu với bạo quyền Cộng sản Việt Nam:

Cuộc chiến đấu này chưa phân thắng phụ
Ta vẫn còn đây và sắt thép còn kia
Chết chóc thầm câm, cốt nhục chia lìa
Ta vẫn sống và không hề lẫn lú
Ta muốn nói với loài dã thú
Khúc hát khải hoàn ta sẽ hát thiên thu !
( Cuộc chiến đấu này - 1975)

Trong bóng đêm đè nghẹt
Phục sẵn một mặt trời
Trong đau khổ không lời
Phục sẵn toàn sấm sét
Trong lớp người đói rét
Phục sẵn những đoàn quân
Khi vận nước xoay vần
Tất cả thành nguyên tử
( Trong bóng đêm - 1976)

Dịch giả tiếng Ðức của tập thơ " Hoa địa ngục" là tiến sĩ Bùi hạnh Nghi cũng có lời bàn chí lý về bài thơ này như sau, " Bài thơ này được sáng tác năm 1976, sau ngày miền Nam thất thủ. Từ giọng văn đanh thép với những danh từ thuộc lãnh vực chiến trận ( phục sẵn, sấm sét, đoàn quân, nguyên tử ) toát ra một sức mạnh như vũ bão xoáy vào tim óc người đọc. Niềm tin vào sinh lộ ở cuối chặng đường tử lộ phát nguồn từ chân lý mà Nguyễn chí Thiện đã tìm thấy trong lịch sử dân tộc, lịch sử được kết bằng một chuỗi dài chiến thắng vẻ vang minh chứng cho định luật " chính nghĩa thắng bạo tàn ". Vận nước sẽ xoay vần nhưng không do số mệnh hoặc " trời ban" mà sẽ là kết quả của cuộc chiến từ nhân dân, khi mọi người sẵn sàng " đập tan hết để xoay vần mệnh số . "

Ông đã đánh giá rất đúng khả năng tác dụng mãnh liệt của những lời thơ ông trong công cuộc chiến đấu chống bạo quyền:

"Những vần thơ có hình dạng là thơ
Song sức phá vạn lần hơn trái phá."
( Với tôi, ngày sống là - 1971)

Tôi tin chắc một điều
Mộït điều tất yếu
Là ngày mai mặt trời sẽ chiếu
Tôi lại nghĩ một điều
Một điều sâu thẳm
Là đêm tàn Cộng sản tối tăm
Có thể kéo dài hàng mấy mươi năm
Và như thế sẽ buồn lắm lắm
Cho kiếp người sống chẳng bao lăm!
( Tôi tin chắc- 1969)

Vợ con có thể bỏ
Cha mẹ có thể từ
Cộng sản thì sinh tử
Mới thoát và tự do.

Ðừng sợ cái cực kỳ man rợ
Dù nó đương thịnh thời rông rỡ nơi nơi
Phải vững tin vào bước tiến con người
Vì khi nó bị dìm ngang súc vật
Cũng là lúc nó tìm ra sức bật
Ðau thương kỳ diệu đi lên !
Từ muôn ngàn tàn lụi không tên
Sẽ bùng nở một trời hoa lạ quý
Từ đêm cùng chập chùng chuyên chế
Văn minh nghệ thuật hồi sinh
Chỉ xót cho lớp trẻ hiện hình
Của đói khổ, tù đày, nhem nhuốc
Phải cứu chúng, phải tìm ra phương thuốc
Dù là thuốc nổ
( Ðừng sợ - 1975)

Trong bài thơ " Anh gặp em ", ông bày tỏ tấm lòng nhân hậu đến cô gái khốn khổ, đáng thương bằng những lời lẽ chân thành xót xa từ trái tim :

.......Em là đau khổ hiện thân
Ngấn lệ đêm qua còn dấu hoen nhòa
Trên gò má tái
Trong lòng anh bấy nay xám lại
Nhìn em , lệ muốn chảy dài
.....
Sớm qua ngồi, tay anh em nắm
Muốn truyền cho nhau chút tình lửa ấm
Mặc bao ngăn cấm đê hèn
Sáng nay em không trống không kèn
Giã từ cuộc sống
Xác em rấp trên đồi cao gió lộng
Hồn anh trống rỗng tả tơi ...
( 1964)

Mẹ tôi trong những ngày giỗ chạp
Thường ngồi chắp tay cầu khấn giờ lâu
Chiếc áo hoa hiên cũ đã bạc màu
Tôi chỉ thấy mẹ dùng khi lễ bái * * * Ðời của tôi nhiều khổ đau oan trái
Mẹ bao giờ cũng cầu nguyện cho tôi
Ðứa con trai tù tội mấy phen rồi
Hàng nước mắt chảy giòng trên má mẹ * * * Ngồi bên mẹ, tôi thấy mình nhỏ bé
Tình thương yêu của mẹ lớn bao nhiêu
Mẹ ơi, con lòng chỉ nguyện một điều
Ðược gần sống, đừng lìa xa khỏi mẹ

* * *

Giờ hẳn mẹ mỗi khi ngồi cầu lễ
Cho đứa con tù bệnh chốn rừng sâu
Chiếc áo hoa hiên cũ đã bạc màu
Phải đầm ướt biết bao hàng nước lệ !
( Mẹ – 1963)

Mẹ ơi !
Mẹ đã mất rồi !
Trái đất không còn có mẹ
Mẹ chẳng bao giờ còn thấy mặt con
Còn khóc nữa !
Con chẳng cần ra tù nữa
Nếu thầy không còn sống, mẹ ơi !
Mẹ đã mất rồi
Mãi mãi không còn thấy mẹ !
Mai hậu đời con cũng hết
Mà vẫn không thấy mẹ, mẹ ơi !
( Mẹ ơi ! –1970)

Mặc dù sống trong tù đày tăm tối 27 năm, Nguyễn chí Thiện vẫn nhìn thấy ánh sáng cuối đường hầm, ông nhìn thấy ngày mai tươi sáng khi Ðảng Cộng sản bị tiêu diệt. Tình hình sôi động ở Việt Nam trong những ngày gần đây cho thấy ngày lâm chung của Cộng sản cũng đã gần kề. Cựu tướng Cộng sản Trần Ðộ cho biết chế độ Cộng Sản Việt Nam mắc bệnh nhưng lờ đi không chịu chữa. Bệnh của chúng thuộc loại ung thư chỉ chờ ngày ngã gục vì hệ thống của chế độ mục rã từ dưới lên trên, chỉ cần một đóm lửa mồi là căn nhà bốc cháy, thiêu rụi cái chế độ gian ác, tàn độc nhất trong lịch sử Việt Nam.

Luật sư Trần thanh Hiệp trong bài viết " Nguyễn chí Thiện và thơ của ông " ( Bài viết ra đời trước khi Nguyễn chí Thiện đến Mỹ), đã có những lời phê bình chính xác khi đối chiếu thơ Nguyễn chí Thiện với nền thi ca Tây phương như sau:

• Nguyễn chí Thiện, người khách lạ.

Sau đó dưới nhiều tiêu đề khác nhau, thơ ông được xuất bản ra nước ngoài, được phổ nhạc, được dịch ra ngoại ngữ , được giới thiệu qua báo chí và những buổi ngâm, đọc, hội thảo..

Thành phố Rotterdam của Hòa Lan đã tặng ông Giải Thưởng Thơ Rotterdam. Ân Xá Quốc Tế ghi tên ông vào danh sách những người cầm bút bị đàn áp vì chính kiến . Nhiều trung tâm quốc gia của Văn Bút Quốc Tế bầu ông làm hội viên danh dự , trong đó có văn bút Pháp, Ðức , Hòa Lan..

Nguyễn chí Thiện hiện nay là một tác giả Việt Nam được giới văn hóa và truyền thông nói tới nhiều nhất . Riêng đối với đồng bào của ông, Nguyễn chí Thiện được tôn vinh như một anh hùng chống cộng và trở thành biểu tượng của truyền thống bất khuất của dân tộc.

Mối thiện cảm đặc biệt ấy không làm mất đi những nghi ngại theo đó có thể Nguyễn chí Thiện vẫn còn là một người khách lạ trước ngưỡng cửa của thế giới phương Tây. Vì sự cách biệt về mọi mặt giữa hai chế độ " xã hội chủ nghĩa " , nơi ông sống, và " tự do ", nơi ông tìm đến. Vì qua mấy trăm bài thơ của ông, Nguyễn chí Thiện như đã mang tới cả một thế giới hoàn toàn xa lạ với thế giới phương Tây.

Dịch toàn bộ - hay ít ra một số lượng tương đối đủ - thơ của Nguyễn chí Thiện và xuất bản dưới hình thức song ngữ , đối chiếu bản dịch với nguyên tác, là một sáng kiến rất đáng hoan nghênh vì tạo cơ sở hầu tìm hiểu tác giả không qua trích dịch mà qua toàn văn tác phẩm.

• Trả Nguyễn chí Thiện về địa hạt thơ

Louis Aragon, một nhả thơ nổi tiếng của Pháp, đã nói, " Chỉ có điên mới viết về thơ. Thơ làm được, không giải nghĩa được...." ( Do Bernard Delvaille trích dẫn trong tạp chí Magazine Litterairé số 247).. Tuy không đến nỗi vậy nhưng quả thật có những khó khăn để nói về thơ Nguyễn chí Thiện. Một phần vì những tin tức liên quan đến cuộc đời, sự nghiệp văn thơ của ông đều phải tiếp nhận với mọi dè dặt. Phần khác, vấn đề dư luận phương Tây ưu tiên đặt ra không phải là phê bình tác phẩm của ông mà là bảo vệ an ninh, tự do cho ông. Sau hết, Âu Châu là nơi đả sản xuất nhiều nhà thơ lớn, nhiều trường phái về thơ, đã viết cho thơ những trang sử rất phong phú từ nội dung đến hình thức. Ðể cho thơ Nguyễn chí Thiện đi vào được không gian đó cần phải có một sự dẫn nhập thích đáng về nhân cách của ông, được biểu lộ qua thái độ trước cuộc sống đầy bất hạnh mà ông đã phải gánh chịu, về bút pháp trong thơ ông, đã phản ảnh một cách điển hình và linh động thời đại ông,về sự đóng góp - nếu có - của thơ ông trong thơ của hậu bán thế kỷ thứ 20. Người ngoại quốc , nói chung, khi đọc thơ Nguyễn chí Thiện thường nhận định rằng thơ ông tuy không có sự hỗ trợ của tu từ học ( Rhétorique) mà vẫn xót xa, thống thiết, làm rung động người đọc. Ðó là một nhận định căn cứ vào thơ dịch, không phải thơ nguyên tác. Cần phá bỏ được hàng rào ngăn cách về mặt ngôn ngữ để họ đi thẳng vào thơ ông mà thẩm lượng.

• Thơ Nguyễn chí Thiện: bản cáo trạng.

Nói như vậy không sai nhưng không đủ vì chỉ kể kết qủa mà không lý gì tới phương tiện mặc dầu chính phương tiện mới là điều đáng nói trước . Nguyễn chí Thiện đã đóng được trên trán những người cầm quyền Cộng sản dấu ấn tội ác chống con người, chống nhân dân, chống hòa bình, chống tự do, chống công lý. Trước hết, ông là một nhà thơ. Biết bao nhiêu người đã nói những điều Nguyễn chí Thiện nói nhưng đã không tạo được tiếng vang trong dân chúng cũng như trước dư luận quốc tế như Nguyễn chí Thiện. Tuyên dương công trạng cho ông mà chỉ kể ông như một chiến sĩ chống cộng bậc nhất hay như một nhà cách mạng sắt máu là chưa đặt ông đúng vị thế xứng đáng. Sự thật ông chỉ là một nhà thơ đã dám sống chết với thơ của mình, một nhà thơ với một thân hình đau ốm, với một cuộc sống mà tất cả mọi quyền đều bị tước đoạt, nhưng với một vũ khí độc nhất là ngôn ngữ , đã duy trì được một cuộc đối kháng lâu dài chống cả một bộ máy đàn áp khổng lồ mà không bị tiêu diệt.

• Thơ Nguyễn chí Thiện : Một thách đố chống bạo quyền

Nguyễn chí Thiện thuộc thế hệ những người Việt Nam sinh vào thập niên 30, vào đời đúng lúc đất nước chuyển mình với cuộc chiến đấu của toàn dân giành độc lập. Như mọi thanh niên khác thuộc lớp tuổi mình, ông là sản phẩm của hai nền văn hóa Ðông và Tây, được tôi luyện và kết tinh trong cuộc vật lộn của dân tộc với định mệnh để đoạn tuyệt với kiếp sống nô lệ. Trong ông đã vang lên nhiều tiếng gọi thiêng liêng của tiền nhân, của sông núi, của tương lai. Những kiến thức văn hóa đã mang tới cho ông những nhận thức xã hội vững chắc, bén nhậy và tiến bộ để ông kịp thời nhìn thấy nơi Ðảng Cộng Sản Việt Nam hành động tiếm đoạt lịch sử , phản bội đồng bào. Và ông đã không khiếp sợ, ngang nhiên chống lại bạo quyền với chí khí, can trường của bậc trượng phu, mẫu người lý tưởng mà ý hệ áp đặt của Cộng sản đã không tẩy xóa nổi trong ký ức tập thể, trong tâm tư của lứa tuổi đã lớn lên bằng biến động của xã hội. Từ nhân cách đặc biệt ấy đã toát ra một bản lĩnh sống rất cao, giúp cho ông có đủ sức mạnh thi gan với kẻ địch.

• Chứng từ về lịch sử và dự ước

Với rung cảm của mình, ông như được chắp đôi cánh thiên thần bay khắp đất nước để nhìn sâu tận đáy tần xã hội, mở rộng được tầm mắt hướng về chân trời của tương lai, tìm đường đưa tới giải thoát. Từ một nhân chứng sống của hiện tại, ông đã trở thành một nhà dự ước cho ngày mai.

• Trận đánh Ðồng Lầy.

Với năng khiếu ấy, Nguyễn chí Thiện đã chụp bắt xã hội Việt Nam trong suốt quá trình nó bị Cộng sản hóa. Chụp bắt để diễn đạt một cách có chọn lọc, có cấu trúc, có cường độ,có bề rộng, bề sâu, theo cung cách một nhà thơ.

Trước đây người ta chỉ nhìn nhận là có thơ nếu có vần, có điệu. Gần đây người ta đã đi tới chấp nhận có thể có thơ không cần vần điệu. Nhưng thực chất của thơ không ở nơi vần điệu mà ở nơi hồn thơ, ở tài làm thơ. Fit orator, nascitur poeta, hùng biện nhờ luyện tập, còn thơ thì do bẩm sinh.

Nguyễn chí Thiện có đủ tất cả những gì một nhà thơ cần phải có. Ðể đi tới kết luận đó, không cần mất công tìm kiếm, chỉ cần đọc bài trường thi Ðồng Lầy của ông. Với một hơi thơ dài 480 câu, bài thơ Ðồng Lầy đã cho nhìn thấy được một thảm kịch mà cả một dân tộc là diễn viên, mà kịch tính đã đạt tới những giới tuyến cuối cùng của tai họa, từ độ sâu đáy vực đến đỉnh cao của thăng hoa.

Ðồng Lầy là một trận đánh thư hùng bằng ngôn ngữ giữa Thiện và Ác, giữa Chính và Tà, diễn ra trước ánh sáng chói lòa của đạo lý, của tình người, của lịch sử.

Nguyễn chí Thiện đã lột mặt nạ cả một tập đoàn tiếm danh- Cộng sản- bắt các phạm nhân thụ hình trên tội ác chất đầy của họ. Nguyễn chí Thiện đã thương xót từng nạn nhân một, tẩm liệm chôn cất những người đã chết, dìu đỡ những người còn sống sót, cùng đau với họ nỗi đau của cuộc đời nửa sống nửa chết. Nguyễn chí Thiện đã phá hủy những thành lũy của tuyệt vọng vây hãm cả một dân tộc và mong mở ra một sinh lộ để nó tự cứu.

Nguyễn chí Thiện đã đột nhiên xuất hiện như một thiên tướng giữa trời thơ, và sau khi chiến thắng, đã bay khỏi chiến địa. Trận đánh Ðồng Lầy đã kết thúc. Trắng đen đã rõ, chính tà đã phân định. Từ nay, Cộng sản không còn đồn lũy danh nghĩa để ẩn nấp. Gian dối, lừa lọc, đã hiện nguyên hình. Bên cạnh Ðồng Lầy, những bài thơ khác của ông chỉ còn là những vết tích hoang tàn rải rác trên chiến trường. Những thành tựu mà Nguyễn chí Thiện đã đạt được không phải là những thành tựu của chính trị mà của thơ. Nguyễn chí Thiện đã dùng thơ để tấn công kẻ địch, ông nhận diện bằng con mắt của nhà thơ. Ông đã đánh kẻ địch trên chiến trường ông lựa chọn và ông hoàn toàn làm chủ: ngôn ngữ.

• Chỗ đứng của Nguyễn chí Thiện trong văn học.

Khi nói thơ mình không phải là thơ (Thơ của tôi không phải là thơ. Mà là tiếng cuộc đời nức nở ) , Nguyễn chí Thiện đã lựa chọn đứng lại trong " Ðồng Lầy", như một người tu hạnh bồ tát, nguyện ở lại địa ngục với chúng sinh. Ông không mơ ước thành Thi sơn hay Thái Sơn hoặc Hy Mã Lạp Sơn, mà chỉ muốn kết tinh được tất cả những " khổ nhục không tưởng tượng nổi của dân tộc " ông, dù thơ ông có bị lây chất dơ của một thực tại xã hội đau ốm nghèo đói vùi dập đám dân chúng đang rên siết dưới gông cùm của áp bức, lừa lọc, hung bạo. Ông đã hiểu rõ những gì đang chờ đợi ông, giá mà ông phải trả cho sự lựa chọn đó. Và ông đã trả giá bằng sự tù tội của chính mình.

Thơ Việt Nam có cả một quá khứ xa dài mấy ngàn năm của một cuộc sống chung giữa hai dòng thơ: thơ nói xuất phát từ dân gian và thơ viết du nhập từ Trung quốc. Giữa tiền bán thế kỷ 20, thơ của Pháp đã mang đến cho thơ Việt Nam một sức sống, hình thành thêm một dòng thơ thứ ba thường được gọi là thơ mới. Dòng thơ này đã trải qua tất cả những kinh nghiệm mà các trường phái Thi Sơn, Lãng Mạn, Tượng Trưng, Siêu Thực, Biểu Hiện..đã trải qua để đổi mới thơ của Pháp. Trong cơn thức tỉnh của dân tộc sau đệ nhị thế chiến, thơ mới lại thoát xác lần nữa.

Tại miền Nam, thơ đã rời những đỉnh cao, những tháp ngà, những hang động huyền bí để hòa mình vào số đông , để " không còn cô độc" nữa. Cuộc tái sinh của thơ miền Nam thật ra chỉ là sự biểu hiện của bản năng muốn trở lại " thuở ban đầu ", nói tiếng nói đầu mùa của tháng Giêng để đâm chồi nẩy lộc. Trong cơn vật vã rũ bỏ những khuôn sáo đã cằn cỗi của ước lệ, có lúc nó không còn giữ được bộ mặt quen thuộc của thơ vì nó tự đập vỡ hình hài, triển khai một sức sống vũ bão, lạnh lùng, chối từ vuốt ve của mộng ước, tiện nghi của siêu thoát, son phấn của hóa trang. Nó muốn đứng giữa cuộc đời , chiếu dọi vào cuộc đời cái nhìn thơ dại để quán triệt cuộc đời mà không cần sự đưa dắt của triết thuyết hay chủ nghĩa, ý thức hệ.

Tại miền Bắc, thơ đã bị chiếm đóng bởi ý thức hệ, bởi quyền lực, nên nó đã không tìm được con đường tái sinh theo bản năng. Nó phải mang cùm xích của Chủ Nghĩa, của Ðảng, bị ép buộc phải rẽ ngang vào con đường phải phục tùng, của giáo điều , của suy tôn, của gian dối. Nó không còn vô nhiễm vì đã bị ô nhiễm để chỉ còn là thủ thuật nịnh hót Bác Ðảng. Tiếng thơ đã bị bóp nghẹt sau cuộc vùng dậy ngắn ngủi của Nhân Văn Giai Phẩm.

Nguyễn chí Thiện đơn độc tiếp tục cuộc vùng dậy ấy một cách bất khuất và tài trí. Ông đã mang trong ông cả lịch sử thi ca Việt Nam để vận dụng ngôn ngữ, kết hợp ảnh tượng, sắp đặt âm thanh, phân bố ngữ điệu và nhất là đã sáng tạo ra những tên gọi mới của Tội Ác, của Ðọa Ðày, của Khổ Nhục, của Hy Vọng. Thơ của ông là chất liệu của văn học Việt Nam từ đầu hậu bán thế kỷ thứ 20. Trong đổ vỡ hoang tàn, ông đã tồn trữ được cả một kho ngôn ngữ thơ. Trong cuộc giao tranh giữa những thế lực tiến bộ và phản động của một xã hội đang chuyển mình để thay đổi vận mạng, ông cho thấy người làm thơ nên chọn thái độ nào.

Ông đã đóng góp bằng tác phẩm " Hoa địa ngục " vào cuộc tranh luận rất cổ điển giữa hai quan niệm về thơ: thơ thuần túy và thơ ngẫu cảm. Ông làm thơ như Goethe đã nói từ đầu thế kỷ trước, " Thơ của tôi là thơ ngẫu cảm, xuất phát từ thực tế và dựa trên thực tế. Tôi không cần đến những loại thơ bâng quơ. " Thơ ông không phải là thơ của những người " nói mà không biết " mà là thơ để nói thay cho những người " biết mà không nói". Thơ ông cũng là nguyên mẫu của một loại thơ " dấn thân" , không chịu sự chỉ huy của bất cứ chủ nghĩa, tổ chức nào. Thơ ông chỉ là những " tiếng đời nức nở " đã được ông đưa lên - nói theo cách Victor Hugo đã nói - những sự kiện lịch sử, bằngg kỹ năng của bút pháp. Ông không phải chọn lọc đề tài cho thơ ông. Tất cả những gì ở chung quanh ông và đã đến với giác quan ông đều có thể biến thành thơ.

Apollinaire cho rằng nhà thơ không cần kiếm những tuyệt vời, mà có thể tìm cảm hứng ở một việc vặt hàng ngày. Một chiếc khăn tay rơi cũng đủ làm đòn bẫy để nhà thơ bẫy cả vũ trụ. Gustave Flaubert cũng có một ý kiến tương tự, " Tất cả đều tùy thuộc vào bút pháp. Truyện một con rận có thể hay hơn chuyện Alexandre."

Nguyễn chí Thiện là một trong những ngòi bút rất hiếm ở miền Bắc còn giữ được sợi dây liên lạc của Văn Học Việt Nam trải qua những đổi thay về chính trị. Không thể nói tới thơ Việt Nam vào hậu bán thế kỷ thứ 20 mà lại bỏ quên thơ Nguyễn chí Thiện, trong đó đã được ghi khắc bước đi của lịch sử dân tộc trong hơn ba mươi năm qua.

• Những tên gọi mới của tội ác.

Cũng là một điều dĩ nhiên nếu nhà thơ Nguyễn chí Thiện được tiếp đón như một khách lạ. Con người hôm nay có thể đã quên đi bộ mặt hôm qua của mình và, tới một lúc nào đó, không cảm thấy sự cần thiết phải quay về dĩ vãng tìm hình bóng cũ. Nên trách người làm thơ không rảo bước hay trách người đi trước đã quá mau? Một câu hỏi không nên vội trả lời.

Nguyễn chí Thiện cũng như nhiều nhà thơ Việt Nam khác đã xuất nạp vào lương tâm con người những từ chứng của một nhân chứng thời đại. Nếu thơ hiện nay không còn bị huyền diệu, thiêng liêng quyến rũ, không còn phải giữ vai trò ứng trước hạnh phúc, nó vẫn còn phải nói đến đau khổ của con người, những đau khổ không phải là sản phẩm của tưởng tượng mà của thực tế. Chủ nghĩa cộng sãn đã được loan báo như một phương thuốc cứu khổ không thể tránh khỏi. Dân chủ tự do được ca ngợi như hạnh phúc không có không được của con người. Cuộc tranh chấp giữa Cộng sản và tự do đã tạo ra cho dân tộc Việt Nam những đau khổ, nhục nhã cho đến nay chưa có tên gọi. Ðó là bản kết toán hùng hồn mà thơ Nguyễn chí Thiện đã đưa ra trước dư luận.

Cái khó khi nói về thơ Nguyễn chí Thiện có lẽ là việc phải tìm ra được những tên gọi để đánh giá sự thành công của ông trong cuộc dấn thân đầy can đảm mà ông đã làm để thể nghiệm và nói lên một cách đích thực những đau khổ và nhục nhã ấy. Nguyễn chí Thiện không có, hay chưa có, hào quang của một nhà thơ lớn. Sự thật ông không mang hoài bão đó. Ông rất khiêm nhường. Ông đã nói những điều ông nghe thấy, nhìn thấy, cảm thấy bằng kinh nghiệm bản thân. Ông không đòi quyền, chiếm quyền hay trao đổi quyền lợi, nghĩa là ông không có tham vọng chính trị. Ông chỉ có một mơ ước là thơ ông có thể giúp càng nhiều người ý thức được rằng chủ nghĩa Cộng sản là họa lớn của nhân loại. Như họa lớn đã đến với người Việt Nam kể từ khi Ðảng Cộng Sản Việt Nam cầm quyền tại nước này. Chưa biết những người đọc thơ ông sẽ tiếp thu ra sao thông điệp của ông. Nhưng chắc chắn họ sẽ phải se lòng vì sự vắng mặt của ông trên cõi đời này. Ai có thể nói chắc rằng ông vẫn còn bị cùm xích trong một nhà tù đâu đó hay ông đang " khóc âm thầm trong đất", thương nhớ những vần thơ ông đã "viết ra trong đêm tối đê hèn"?"

Sau khi tập thơ " Hoa địa ngục " ra đời năm 1980, các bản dịch thơ sang tiếng ngoại quốc lần lượt ra đời. Từ bản dịch Pháp văn của báo Quê Mẹ bên Pháp đến những bản dịch Anh văn của học giả Huỳnh sanh Thông và giáo sư Nguyễn ngọc Bích. Song song với các bản dịch tiếng Anh và tiếng Pháp, có bản dịch tiếng Ðức của Tiến sĩ Bùi hạnh Nghi. Ông có một bài viết để bộc bạch tâm sự của ông khi quyết định dịch tập thơ ra tiếng Ðức, thêm vào đó ông đưa ra những nhận xét về nghệ thuật cũng như tác dụng chính trị của tập thơ. Trong bài viết " Nguyễn chí Thiện , anh hùng dân tộc và thi nhân tuyệt vời" , ông bày tỏ những suy nghĩ chân thành, xúc cảm và sâu sắc như sau:

" Lý do nào đã thúc đẩy dịch giả đem thơ Nguyễn chí Thiện phổ biến cho người ngoại quốc? Lý do thứ nhất, rất giản dị, là vì dịch giả yêu thơ Nguyễn chí Thiện và tin rằng với một tác phẩm đầy ứ chất liệu văn chương và chan chứa tình tự dân tộc, Nguyễn chí Thiện sẽ được dành một địa vị quan trọng không những trong nền văn học nước nhà mà cả trên văn đàn quốc tế. Lý do thứ hai cũng không kém phần quan trọng, dịch giả xem việc dịch thơ Nguyễn chí Thiện như một sứ mạng và muốn đáp ứng một lời kêu gọi, một thông điệp mà Nguyễn chí Thiện đã gửi đến tất cả những người được may mắn đọc ông : phổ biến thơ ông thật rộng rãi để thế giới bên ngoài biết thêm sự thật về Cộng sản Việt Nam.

Qua mấy chục năm giam hãm tù đày, khi mọi liên lạc với bên ngoài hoàn toàn bị gián đoạn . Nguyễn chí Thiện vẫn hằng ấp ủ trong lòng hoài bão nối được nhịp cầu với đồng hương bên kia song sắt nhà tù và với tất cả những người yêu chuộng tự do khắp năm châu bốn bể, để những sự thật ông phơi bày, những tâm sự ông thổ lộ và những lời kêu than thống thiết mà ông phải " dùng tuổi thọ " để viết ra với ước mong vượt mọi ngăn cách không gian đến với độc giả càng nhiều càng tốt.

" Tôi muốn kêu to trong câm lặng đen dày
Cho nhân loại trăm miền nghe thấy "

Nguyễn chí Thiện đinh ninh rằng với thời gian Cộng sản sẽ bị tiêu diệt nếu mọi người thức tỉnh sáng suốt nhận diện được kẻ thù đã xô đẩy Việt Nam và " một phần ba nhân loại " xuống " hầm tai vạ " và đang đe dọa trở thành hiểm họa số một cho toàn thế giới.

" Nếu nhân loại mọi người đều biết
Cộng sản là gì tự nó sẽ tan đi
Thứ sinh thành từ ấu trĩ ngu si
Sự hiểu biết sẽ là mồ hủy diệt "

" Tội chúng phạm vô cùng man rợ
Lộ ra ai để chúng sinh tồn "

Từ trong ngục tối, Nguyễn chí Thiện đã hiểu được tầm quan trọng của dư luận quốc tế và vì thế ông đã cố gắng cho tác phẩm mình lọt được ra ngoài, dầu biết rằng hành vi liều lĩnh ấy sẽ mang đến cho ông những cực hình ghê gớm. Ðể tiếp nối hành vi cao cả ấy, chúng ta, những người đang được may mắn trực diện với dư luận quốc tế, chúng ta phải phá bỏ hàng rào ngôn ngữ để thơ Nguyễn chí Thiện đến với người ngoại quốc. Phổ biến thơ Nguyễn chí Thiện là một nhiệm vụ thiêng liêng và dịch thơ Nguyễn chí Thiện là để khiêm tốn góp phần vào việc thực hiện hoài bão soi sáng dư luận quốc tế mà ông hằng ôm ấp.

Sự đọa đầy vô tiền khoáng hậu của cả một dân tộc đang bị thế giới quên lãng. Thảm trạng Việt Nam ngày càng vắng bóng trên địa hạt truyền thông quốc tế. Ðiều đó phải thúc đẩy chúng ta nỗ lực giúp cho tiếng nói trung thực của những chứng nhân như Nguyễn chí Thiện vượt mọi chướng ngại đi thẳng vào lòng người, vừa để tội trạng của bạo lực được phơi bày vừa để người ngoại quốc có dịp biết đến tác phẩm xuất chúng của một thi nhân Việt Nam mà hồn thơ và tài nghệ đã oai hùng cưỡng lại sức công phá của một guồng máy khủng bố tàn bạo.

Thật vậy, cái đặc sắc của Nguyễn chí Thiện không chỉ nằm trong địa hạt chính trị, không chỉ do danh hiệu " Ngục sĩ" mà người ta đã tặng cho ông. Nguyễn chí Thiện còn đáng cho chúng ta nhắc nhở và bái phục vì tài nghệ siêu cường trong địa hạt thi ca. Với tài nghệ đó, ông đã cống hiến cho ta một tác phẩm mà văn học sử nước nhà sẽ mãi mãi lưu danh. Và trên trận tuyến chống bạo quyền, thi phẩm tuyệt vời của ông đã trở thành một hệ thống vũ khí vô cùng sắc bén. Thơ Nguyễn chí Thiện không phải là một tác phẩm đấu tranh có tác dụng nhất thời mà mãi mãi sẽ là tiếng nói của con người muôn thuở .

Thoát thai từ một thực tế phũ phàng cay đắng, toàn bộ thơ Nguyễn chí Thiện đã lấy thực tế đó làm đề tài duy nhất, nhưng lời diễn tả thì thiên hình vạn trạng nhờ vào bút pháp phong phú linh động, chuyển biến theo từng cảnh ngộ trong cuộc sống và theo từng nhịp đập của con tim.

Thơ Nguyễn chí Thiện khi tả người và sự việc thì vẽ nên những bức tranh đậm nét in sâu vào trí tưởng tượng của người đọc, khi than van thì khơi dậy niềm thương cảm xót xa vô hạn, khi buộc tội lên án thì tạo được niềm căm phẫn sục sôi, khi cổ võ kêu gọi thì lời thơ hùng hồn có một sức thu hút mãnh liệt... Toàn bộ tập thơ tạo thành một bản đại hòa tấu bi hùng đầy máu lệ mà cũng hừng hực chí khí quật cường.

Tiếc rằng khuôn khổ bài này không cho phép phân tích toàn bộ tác phẩm. Xin hẹn độc giả dịp khác sẽ trình bày tường tận hơn. Ở đây chỉ xin nêu lên vài chi tiết về hai điểm: Bức tranh địa ngục và ý chí đấu tranh đặt trên niềm tin vào chiến thắng cuối cùng của chính nghĩa.

Là " Ngục sĩ ", đề tài được Nguyễn chí Thiện nói đến nhiều nhất là chế độ lao tù Cộng sản. Khi tả chân, khi kể chuyện, khi suy tư, Nguyễn chí Thiện đã phác họa cho ta thấy cả một quang cảnh hãi hùng ghê rợn. Không thể kể hết những bài, những câu tả cảnh " triền miên đói khát ", cảnh bệnh thập tử nhất sinh ( " nhát nhát em ho. Từng miếng phổi tung rời . Bọt sùi đỏ thắm ") mà vẫn phải lao động đến kiệt lực ( " ốm ngồi rên báng súng thúc vào lưng " ), cảnh hành hạ ( " đánh đập tha hồ chết quăng chuột gặm " ) cảnh sống hôi hám bẩn thỉu như súc vật : ( chỗ nằm giữa " thùng nước giải, thùng phân ", chỉ vỏn vẹn chiếc chiếu rộng sáu mươi phân mà " hai người bên, một hủi một ho lao" )

Cuộc sống thường nhật trong lao tù đã được Nguyễn chí Thiện ghi lại bằng những hoạt cảnh vừa linh động, vừa thương tâm. Ví dụ cảnh mấy tù nhân đầu bạc dành nhau một nắm cơm vương vãi trộn đầy đất cát. Sự tương phản giữa ý niệm tuổi tác khả kính ( " đầu bạc " ) và những hành vi khả ố như súc vật ( " nhanh như một đàn heo', " dẫm trèo lên nhau" , " lầu bầu chửi nhau " )đã nói lên sự thật đau lòng là chế độ lao tù tàn bạo bất nhân không những đày ải con người vào kiếp ngựa trâu mà còn làm con người mất cả nhân tính. Làm què quặt tâm hồn độc hại thì còn độc hại gấp trăm lần hành hạ thể xác. Nguyễn chí Thiện hẳn đã thấy lòng quặn thắt xót xa khi viết: " Trong tù tình cảm dễ đong ao. Tư cách thìa cơm đánh lộn nhào ".Bên cạnh cái tàn nhẫn, độc ác, Nguyễn chí Thiện còn vạch cho ta thấy một khía cạnh khác của bản chất chế độ lao tù Cộng sản: bỏ tù người vô tội một cách bừa bãi, không luật lệ, không xét xử: " Tội hay vô tội luật nào xét cho" hoặc " Hễ nghi là bắt cứ chi tội tình ". Nguyễn chí Thiện đã lên án chính sách bỏ tù độc đoán bằng hai câu thơ vừa mỉa mai vừa mạt sát : " Ðảng không tim óc, đui mù. Nhưng môn vô tội om tù quán quân ".

Giam cầm và hành hạ người vô tội chưa đủ, tù còn là một phương cách bóc lột đến tận cùng. Nguyễn chí Thiện đã dùng ngay những danh từ Cộng sản thường dùng để gọi những nhà tù là " khu sản xuất bội thu hàng đầu", là " ngành kinh tế vô song". Ðảng đã biến tù nhân thành những " con vượn thời tiền sử ", vì đói ăn nên gầy còm, ốm yếu nhưng lại , " làm ra của cải quanh năm". Tù nhân đã đột nhiên biến thành những tên khổ sai bị vắt đến giọt mồ hôi cuối cùng để hoàn thành chương trình " hút máu mài xương " của Ðảng. Thảm cảnh " lao động vinh quang" đã được Nguyễn chí Thiện dùng biệt tài sử dụng ngôn ngữ của ông để viết thành những lời tố cáo vạch trần chính sách bóc lột tàn tệ của Cộng sản, " Những người trâu đầm mình trong bùn đọng " hoặc " Trong hầm trong xưởng rũa gân xương".Hoặc " Ðất mồ hôi trôi mất nụ cười" , " Các loại mồ hôi đều chảy vào kho", " Lũ chúng bay phải làm việc bằng hai. Ðể quỷ chúa mừng sống lâu trăm tuổi", " Chỉ còn lại chút mồ hôi. Ðổ ra vì sợ vì nuôi Ðảng hiền".

Một đặc điểm khác là bỏ tù trẻ con : " Trẻ con chưa nứt mắt đã đi tù. Bạo lực đi về rất vội." Nguyễn chí Thiện đã gặp hàng ngàn trẻ em mà cảnh đời tù tội- thường là vô duyên cớ- đã giết mất những ngây thơ hồn nhiên, chỉ còn để lại một khối hận thù biến các em thành những tên trộm cướp hung bạo: Có những em lúc mới vào tù thì còn " Lon xon chưa phải mặc quần",mà sau đó đã trở thành " Mặt mũi vêu vao tính tình hung tợn. Mở miệng là chửi bới chẳng từ ai. Có thể giết người vì củ sắn củ khoai ". Thảm trạng này đã làm Nguyễn chí Thiện vô cùng xót thương ray rứt và bằng một giọng căm phẫn chua chát, ông đã gọi đích danh thủ phạm để luận tội: " Ðảng dìu dắt thiếu nhi thành trộm cướp."

Dưới chế độ Cộng sản, lao tù không còn là phương tiện bảo đảm sự thực thi luật pháp và bảo vệ an toàn cho người dân lương thiện trước sự đe dọa của kẻ bất lương. Tù đã thành phương tiện để củng cố nền độc tài chuyên chế. Nguyễn chí Thiện đã gọi nhà tù là " cột trụ " của chế độ : " Thiếu chi rừng rú hoang vu. Ðể.. dựng các trại tù làm trụ". Nơi khác, Nguyễn chí Thiện đã dùng chữ " buồng tim chế độ" để nói lên bản chất của chế độ lao tù. Buồng tim là mạch sống, là chìa khóa của sự tồn vong. Nếu không có cả một hệ thống lao tù " bao la giăng mắc "mà Nguyễn chí Thiện còn gọi là " bộ máy tù đày bằng sắt " hoặc " muôn trùng hệ thống xiềng gông " thì chế độ sẽ không tồn tại được , " Mười mấy năm sống giữa lao tù. Sống giữa buồng tim chế độ. Tôi đã hiểu tới tận cùng bể khổ. Mà ngày xưa Phật Tổ hiểu lơ mơ."

Bốn câu này vừa khẳng định lao tù là cốt tủy, là huyết mạch của chế độ, vừa diễn tả một cách bóng bẩy mức độ đọa đày trong ngục thất. Có ai hiểu sự khổ não trên trần thế bằng Phật Tổ, nhưng so với cực hình mà Nguyễn chí Thiện và các tù nhân khác phải chịu thì ý niệm về " bể khổ" của Ðức Phật quả còn thua xa thực tế. Ngoài những nhà tù chính hiệu, Nguyễn chí Thiện còn phác họa cái nhà tù khổng lồ bao trùm trọn miền Bắc Việt Nam ( Và như ta biết sau 1975 miền Nam cũng đã trở thành nhà tù bao la rập theo khuôn mẫu miền Bắc). Ngay cả những người không ( hay là chưa) bị vào tù thì cũng đã bị lừa vào trong màn lưới sít sao của kiểm soát, đe dọa, ngày đêm khắc khoải trong hồi hộp, lo âu. Như người thợ nhiếp ảnh tài tình, Nguyễn chí Thiện đã dùng ngôn ngữ thu trọn vào ống kính bức tranh ảm đạm của một xã hội nghẹt thở, đắm chìm trong thấp thỏm lo sợ. Vì bất cứ lúc nào người dân cũng có thể đột nhiên trở thành " û khốc liệt, bậy xằng , ức oan, cay đắng " nên chỉ mới nghe " hiu hiu gió đã run rồi". Ngay cả những người hoàn toàn bị khuất phục, đã thi hành tất cả mọi chỉ thị dầu là chỉ thị phi lý, đã nhận chìm tất cả những lời kêu ca than oán mà vẫn phập phồng : " Bắt chước mọi người tôi giữ vẻ hân hoan. Chẳng dám thở than dù đời đói khổ. Nhưng khi tiếng bên lề đường xe đỗ. Tôi vẫn giật mình tưởng xe sở Công An".

Người dân bị tước đoạt tất cả mọi quyền tự do đương nhiên, bị kềm kẹp trong những cấm đoán phi lý ( bà già sáu mươi " không được phép ngồi bán khoai") bị cưỡng ép đi hội họp ( cụ già bẩy mươi hai phải " hội họp mệt nhoài không tha") đi lao động ( em bé phải bỏ học đi công trường ). Chuyện " vô cớ đi tù" là chuyện cơm bữa đối với cả những người lương thiện, hiền lành vô tội nhất ( " Toàn dân lương thiện tội tình gì đâu") như cụ già nọ " Từ trẻ tới già quét dọn nhà tu. Tới tuổi bảy mươi vô cớ đi tù" và cuộc đời tù tội đã kéo dài mười năm cho đến ngày " gần tám mươi cụ bỏ xác trong tù".

Sự khống chế toàn diện, nghiệt ngã , phi lý được Nguyễn chí Thiện diễn đạt bằng những câu , " Ðảng bắt câm, bắt nói, bắt khóc, bắt cười. Bắt đói, bắt làm, hé răng oán thán. Là tù ngục mục xương độc đoán" hoặc " Ðảng đã nắm là dân hết cựa", " Cộng sản là quân bất nhân tàn ngược. Thắt cổ dân đen bằng các mọi tròng". Và bốn câu sau đây , tuy dùng những danh từ đơn giản , nhưng có một tác dụng văn chương rất thần tình, tạo cho người đọc ấn tượng của một màn lưới không kẻ hở:

" Ðảng gói ước mơ vào trang manh áo
Ðảng nhét chí trai vào trong hũ gạo
Bảo quản thế Ðảng vẫn còn sợ hão
Ðem xếp vào trong cả nhà lao"

Chính sách bỏ tù cả dân tộc đã được áp dụng một cách triệt để trong hai lãnh vực: Tận diệt quyền tự do tư tưởng, tự do ngôn luận và dùng miếng ăn để nô lệ hóa con người.

Nghĩ khác và nói khác với lập luận của Ðảng là một trọng tội mà hình phạt là lao tù vô thời hạn: " Hơi nghĩ khác là đi tù mục xác." Sự hà khắc của Ðảng không giới hạn vào việc cấm đoán và trừng phạt tiếng nói đối lập chính trị. Than van để trút bớt ưu tư phiền muộn cũng là trọng tội, là phản tuyên truyền: " Tiếng thở lời than đan họa chụp vào thân". " Kêu ca khổ ải " đã là nguyên nhân đưa Nguyễn chí Thiện vào tù, như ông tiết lộ trong bài thơ " Thư Nhà ". Cả đến thở dài cũng trở thành đối tượng của hăm dọa, khiển trách: " Thằng kia sao dám thở dài?"

Tước đoạt hoàn toàn quyền suy nghĩ, ăn nói, than van, chừng ấy vẫn chưa đủ. Người dân còn bị cưỡng ép đóng kịch, phải tươi cười, phải hân hoan; " Thằng này, sao mặt mày không hớn hở ? " Tất cả những biện pháp cưỡng bức trên đây còn được Nguyễn chí Thiện gọi là " bỏ tù tiếng nói", ' là " canh rình lời than tiếng thở " , là " khóa mồm dân" . Mục tiêu của chúng vừa nhằm vô hiệu hóa đối lập, tiêu diệt mọi mầm mống chống đối từ lúc chưa phôi thai, vừa để bưng bít tội ác trước dư luận, khoác lên nền chuyên chế một lớp áo tuyên truyền lừa bịp, đeo cho hỏa ngục chiếc mặt nạ khả ái của thiên đường. Bằng những thủ đoạn ấy, bạo quyền đã đạt được mục đích là làm cho thế giới của khổ nhục trở thành thế giới của câm lặng.

Danh từ " câm lặng " , " thầm câm", " lặng lẽ", được Nguyễn chí Thiện dùng rất nhiều trong tập thơ ông, và đã làm nổi bật cảnh thương tâm của những người quằn quại trong vực thẳm khổ đau mà không " kêu nổi một lời "

" Hỡi tất cả những chân trời sáng chói!
Hãy hiểu rằng yên lặng nơi đây
Giũa chốn đồng lầy
Là tiếng gọi lâm ly đầy tuyệt vọng "

Hơn ai hết, Nguyễn chí Thiện đã nghiệm ra điều đó qua những năm tháng câm lặng trong uất ức nghẹn ngào:

" Mắt tôi khô mà ruột tím gan bào
Bao uất hận dâng trào lên lặng lẽ".

Hủy diệt tự do tư tưởng, tự do ngôn luận, là đặc điểm của tất cả mọi thứ độc tài kim cổ và xưa nay đã có vô số người tố cáo. Nhưng bút pháp thần tình của Nguyễn chí Thiện làm cho độc giả có cảm giác như sờ mó được cái độc hại , cái nguy hiểm của quái vật độc tài mà nanh vuốt là thủ đoạn " bỏ tù tiếng nói " . Thêm vào đó là biện pháp dùng đói khổ như một thứ xích xiềng để nô lệ hóa. Nguyễn chí Thiện đã đặt tên cho thủ đoạn này là " quốc sách đói mòn phân phối " . Mỉa mai thay mà cũng xác thực thay ! Chỉ vỏn vẹn có mấy chữ mà Nguyễn chí Thiện điểm mặt được cả một chế độ, đã nâng sự bần cùng hóa nhân dân lên hàng quốc sách, để giết chết sự quật cường, để đè bẹp chống đối. Thê thảm hơn nữa là tình trạng " Hạt thóc, hạt ngô phút hóa xích xiềng. Họa phúc toàn quyền của Ðảng". đã khiến con người không thể nào bảo toàn được nhân phẩm. Tình cảm, nhân cách, luân thường, đạo lý, tất cả đều bị xáo trộn, tiêu hao , tan nát. Những câu thơ được trích dẫn dưới đây vừa lột trần hậu quả khủng khiếp của " quốc sách đói mòn ", vừa cho độc giả một ý niệm về biệt tài vận dụng ngôn ngữ của Nguyễn chí Thiện:

"Lảo đảo vì buồn đói
Xanh xao cả giống nòi
Rồng tiên thành rợ mọi
Ðuôi cáo thực sự tòi !"
" Thú thật là dân đói chúng tôi
Chỉ mơ ước được no bằng con vật "
" Nơi đây không có gì hơn sắn
Người hóa thành ra lũ lợn rừng
Gan óc teo dần, tim chết cứng
Hồn con ma đói dắt đi chăn "
" Chế độ ta khoai sắn một đề tài
Cũng bất diệt như đề tài trai gái"
" Khoai sắn tranh giành cùm bắn chém băm"
" Tư cách thìa cơm đánh lộn nhào"
" Chiếc kéo Ðảng dùng cắt tem phân phối
Gạo ngô từng lạng từng cân
Ðã cắt nhỏ tình thâm cốt nhục
Manh áo niêu cơm cuộc đời rữa mục"

(Xem tiếp phần 2)