|
Ποιος θα μας φυλάξει από τους φύλακες;
Ήδη είναι ορατά τα αποτελέσματα των τρομοκρατικών
επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου. Στις ΗΠΑ έχει ψηφιστεί ο νέος
αντιτρομοκρατικός νόμος (ο λεγόμενος και Patriot
Act – Πατριωτικός Νόμος). Το νομοσχέδιο κατατέθηκε
κάποιο μεσημέρι και μέχρι το βράδυ είχε ψηφιστεί ομόφωνα. Οι
βουλευτές ούτε να ξεφυλλίσουν δεν πρόλαβαν τις κάποιες
εκατοντάδες σελίδες του.
Τι προβλέπει ο νόμος;
Απεριόριστες –σχεδόν– ελευθερίες για τις κρατικές
αρχές. Οι ελευθερίες των πολιτών και τα δικαιώματά τους;
Αστειεύεστε! Προέχει ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας. Το κράτος
είναι ελεύθερο να παρακολουθεί, να συλλαμβάνει, να φυλακίζει,
να ανακρίνει οποιονδήποτε ύποπτο για τρομοκρατικές πράξεις.
Ήδη συζητάται σοβαρά και το ενδεχόμενο να βασανίζει και
ελεύθερα…
Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα «συζητήσει» τον δικό της
αντιτρομοκρατικό νόμο στη σύνοδο των Υπουργών Δικαιοσύνης, στα
μέσα Δεκεμβρίου. Όσο για την Ελλάδα; Πριν από μερικές
εβδομάδες ήταν ένας τσιγγάνος στο Ζεφύρι. Ο αστυνομικός που
τον σκότωσε αφέθηκε ελεύθερος, χωρίς καν να τεθεί σε
διαθεσιμότητα. Την περασμένη εβδομάδα ήταν ένας νεαρός Αλβανός
στα Πατήσια. Εκ των υστέρων ισχυρίστηκαν ότι είχε τραβήξει
μαχαίρι, ενώ ο αυτόπτης μάρτυρας Αντώνης Καρράς (πρώην μέλος
της Κ.Ε. του ΠΑΣΟΚ), δήλωσε
στην ανακρίτρια ότι ένας αστυνομικός έβγαλε μετά τη
δολοφονία ένα μαχαίρι από την τσέπη του θύματος. Ο αστυνομικός
αφέθηκε ελεύθερος με την καταβολή εγγύησης 3 εκατομμυρίων
δραχμών.
Αύριο ποιος ξέρει; Εσείς, εγώ…
Ευτυχώς,
που υπάρχουν και οι
Ρουμάνοι για να συλλάβουν τον Πάσσαρη. Οι αστυνομικοί μας
πάντα είχαν προβλήματα με τους «αποφασισμένους». Ενώ με τους
αναποφάσιστους…
Και επειδή όλοι μας είμαστε
«αναποφάσιστοι», το καλύτερο αμυντικό όπλο είναι η γνώση. Η
γνώση των ορίων μας, συγκεκριμένα. Διότι, αφού οι φύλακες δεν
έχουν καμιά διάθεση να μας φυλάξουν, τότε θα πρέπει να
φυλαχτούμε μόνοι μας.
Το ερώτημα είναι: μπορούμε; Θα
ασχοληθούμε στη συνέχεια με αυτό το ερώτημα και με κάποια
σχετικά πειράματα…
Πείραμα
(I): Συμμόρφωση σε ιδέες
Στις αρχές της
δεκαετίας του 1950, ο
καθηγητής Σόλομον Ας (Solomon Asch, 1907-1996)
πραγματοποίησε ένα
πείραμα κατά το οποίο επτά άτομα συγκεντρώνονται σε μία
αίθουσα όπου τους επιδεικνύεται μια σειρά τριών καρτών πάνω
στις οποίες είναι σχεδιασμένες από μία γραμμή και τους ζητούν
να συγκρίνουν το μήκος αυτών των γραμμών με τη γραμμή που
υπήρχε σε μία τέταρτη κάρτα. Το «κρυφό χαρτί» του πειράματος
έγκειται στο ότι τα έξι από τα επτά άτομα, που συμμετείχαν στο
πείραμα, είχαν «μυηθεί» από τον πειραματιστή για να δίνουν
λάθος απαντήσεις. Σκοπός του πειράματος ήταν να διαπιστωθεί το
πόσο συχνά το έβδομο άτομο, το «αμύητο», θα συμφωνούσε με τα
υπόλοιπα και θα έδινε μία πέρα από κάθε αμφιβολία λανθασμένη
απάντηση.
Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά: τα τρία
τέταρτα των «αμύητων» –37 στα 50 άτομα– έδωσαν
λανθασμένες απαντήσεις, ακόμα και όταν οι απαντήσεις ήταν
προφανώς λανθασμένες. Τα περισσότερα από αυτά τα άτομα
εξέφρασαν την ανακούφισή τους όταν ο Ας αποκάλυπτε το «κόλπο»
του στο τέλος του πειράματος. Προφανώς οι περισσότεροι είχαν
επιλέξει συνειδητά να συμμορφωθούν στις ιδέες των υπολοίπων,
ακόμα και όταν αυτές ήταν λανθασμένες. Φαίνεται πως ένα μεγάλο
ποσοστό τείνει να υποχωρήσει στην παράλογη κρίση των πολλών,
της κοινής γνώμης, θα μπορούσαμε να πούμε.
Πείραμα (ΙΙ):
Συμμόρφωση σε ρόλους…
Πριν από τριάντα
χρόνια, το καλοκαίρι του 1970, έγινε στο Πανεπιστήμιο του
Στάνφορντ στις ΗΠΑ ένα πείραμα σχετικά με την ψυχολογία των
φυλακισμένων και των φρουρών τους. Το πείραμα έμεινε γνωστό ως
«Πείραμα της Φυλακής
του Στάνφορντ», που είναι σήμερα κλασικό στο χώρο της
ψυχολογίας. Η ιδέα για το πείραμα ήταν πολύ απλή: σπουδαστές
κολεγίου, που είχαν προσφερθεί εθελοντικά, θα ζούσαν, επί δύο
εβδομάδες, σε έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο στα υπόγεια ενός
κτηρίου του Στάνφορντ, παριστάνοντας κάποιοι από αυτούς
–επιλεγμένοι στην τύχη– τους κρατούμενους και κάποιοι άλλοι
τους φύλακες.
Το πείραμα, ωστόσο, διακόπηκε
πρόωρα, μόλις έξι ημέρες αργότερα, εξαιτίας των όσων
προκάλεσαν αυτές οι συνθήκες στους σπουδαστές που συμμετείχαν.
Μέσα σε λίγες μόνον ημέρες, οι «φύλακες» είχαν μεταμορφωθεί σε
σαδιστές και οι «κρατούμενοι» εμφάνιζαν σημεία ακραίων
καταστάσεων άγχους.
Ο επικεφαλής του πειράματος
καθηγητής της ψυχολογίας Φίλιπ Ζιμπάρντο
είχε πάρει τις –δραματικές– απαντήσεις του στα ερωτήματα που
αποτέλεσαν το ερέθισμα για την έρευνα:
Έφταιγαν οι
εγκληματίες ως άτομα για τη βία και τις ταραχές στις
φυλακές;
Έφταιγαν οι φύλακες ως άτομα που κατέληγαν να
χρησιμοποιούν βία και να κακομεταχειρίζονται τους
κρατούμενους;
Τελικά, άνθρωποι καθ’ όλα φυσιολογικοί,
που δεν ήταν εγκληματίες ή φύλακες, θα συμπεριφέρονταν κατά
τον ίδιο τρόπο αν βρίσκονταν σε ένα παρόμοιο περιβάλλον;
Θα έπαιζαν οι φοιτητές τους ρόλους του εγκληματία και του
φύλακα;
Οι απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα –δυστυχώς–
ήταν καταφατικές. Οι σπουδαστές υιοθέτησαν, και κάτι παραπάνω,
τους ρόλους τους αμέσως. Οι «κρατούμενοι» άρχισαν να
χαφιεδίζουν ο ένας τον άλλο και να παρουσιάζουν συμπεριφορά
παρόμοια με εκείνη των αληθινών κρατουμένων. Οι «φύλακες»
άρχισαν να υποχρεώνουν δια της βίας τους «κρατούμενους» να
καθαρίζουν με τα χέρια τις τουαλέτες, να δέρνουν τους
κρατούμενους και να τους υποχρεώνουν να αυτοεξευτελίζονται.
Μετά το τέλος του πειράματος κάποιοι «φύλακες»
παραδέχτηκαν ότι χάρηκαν τη δύναμη που είχαν και κάποιοι άλλοι
ανέφεραν ότι δεν πίστευαν πως ήταν ικανοί να συμπεριφερθούν
κατ’ αυτόν τον τρόπο. Είχαν εκπλαγεί και φοβηθεί: «… αυτά τα
πράγματα είναι άρρωστα, αλλά οι «κρατούμενοι» έκαναν ό,τι τους
έλεγα. Έβριζαν ο ένας τον άλλον επειδή τους το ζήταγα. Κανένας
δεν έλεγξε αν είχα την εξουσία να το
κάνω…»
Πείραμα (II):
Συμμόρφωση σε διαταγές…
Μέχρι πού μπορεί να
φτάσει η υπακοή; Ο άνθρωπος θα συνεχίσει να υπακούει στις
επιταγές της εξουσίας έστω και αν αυτές είναι αντίθετες με τις
αξίες που έχει μάθει να σέβεται;
Σ’ αυτά τα ερωτήματα
προσπάθησε να απαντήσει ο καθηγητής Στάνλεϋ
Μίλγκραμ (Stanley Milgram, 1933-1984) με τα
πειράματά του τις δεκαετίες του 1960 και του 1970 σε
πανεπιστήμια της Αμερικής.
Στο πείραμα λαμβάνουν μέρος
δύο άτομα: ο εκπαιδευτής και ο μαθητής. Ο πειραματιστής
ενημερώνει τα δύο άτομα ότι σκοπός του πειράματος είναι η
επίδραση της τιμωρίας στη μάθηση. Ο μαθητής οδηγείται σε ένα
γειτονικό δωμάτιο, καθηλώνεται σε μία καρέκλα με ένα
ηλεκτρόδιο στον καρπό του χεριού του και του λένε πως πρέπει
να μάθει μια σειρά από ζεύγη λέξεων που του υπαγορεύονται από
τον εκπαιδευτή. Στη συνέχεια ο εκπαιδευτής αναφέρει την πρώτη
λέξη ενός ζεύγους και ο μαθητής πρέπει να αναφέρει τη δεύτερη
λέξη. Αν απαντήσει λάθος ο εκπαιδευτής πιέζοντας ένα μοχλό του
προκαλεί μια ηλεκτρική εκκένωση. Κάθε φορά που ο μαθητής
απαντά λάθος, ο εκπαιδευτής αυξάνει την ποσότητα του
ηλεκτρισμού. Ο μαθητής κάθεται μπροστά σε ένα εντυπωσιακό
όργανο που παράγει ηλεκτρισμό, αρχίζοντας από τα 15 βολτ και
φτάνοντας μέχρι τα 450, σε τριάντα διαστήματα των 15 βολτ.
Διαβάζει ακόμα και τις σχετικές ενδείξεις: «15 βολτ – ελαφρά
ηλεκτρική εκκένωση», «450 βολτ – κίνδυνος: εξαιρετική ισχυρή
ηλεκτρική εκκένωση».
Το «κρυφό χαρτί» αυτών των
πειραμάτων ήταν ο μαθητής: επρόκειτο για έναν καλοσυνάτο,
μεσήλικα ηθοποιό που είχε προσληφθεί ειδικά για αυτή τη
δουλειά. Οι εκπαιδευτές είχαν προσληφθεί μέσω αγγελιών στις
εφημερίδες και πληρώνονταν 4 δολάρια την ώρα. Φυσικά ο μαθητής
είχε οδηγίες να απαντά συστηματικά λανθασμένα και κάθε φορά
που υποτίθεται ότι υφίστατο ηλεκτροσόκ προσποιούνταν ότι
υπέφερε και έβαζε τις φωνές. Το ερώτημα είναι, βέβαια, σε ποιο
σημείο θα σταματούσε ο εκπαιδευτής.
Στις τέσσερις
παραλλαγές του πειράματος (1. εκπαιδευτής και μαθητής σε
διαφορετικά δωμάτια, ενώ ο εκπαιδευτής δεν μπορεί να ακούσει
τις φωνές του μαθητή, 2. σε διαφορετικά δωμάτια και ο
εκπαιδευτής μπορεί να ακούσει τις διαμαρτυρίες, 3. στο ίδιο
δωμάτιο αλλά μακριά ο ένας από τον άλλο και 4. στο ίδιο
δωμάτιο και πλάι ο ένας στον άλλο) τα ποσοστά των
εκπαιδευτών που έφτασαν μέχρι και το όριο των 450 βολτ ήταν
αντίστοιχα: 65%, 62,5%, 40% και 30%. Βλέπουμε πως η
υποταγή στην εξουσία μειώνεται καθώς προχωρούμε από την πρώτη
στην τέταρτη παραλλαγή, ενώ αντίστοιχα αυξανόταν και το
ποσοστό των εκπαιδευτών που σταματούσε τις ηλεκτρικές
εκκενώσεις σε χαμηλότερες τιμές βολτ.
Ο Μίλγκραμ
προχώρησε και σε άλλες παραλλαγές του πειράματός του με
παρόμοια αποτελέσματα. Σε μία από αυτές χρησιμοποιήθηκαν ως
εκπαιδευτές γυναίκες και τα αποτελέσματα ήταν τα ίδια με τους
άνδρες, πράγμα ενδιαφέρον αφού κάποιοι θα θεωρούσαν ότι οι
γυναίκες θα υπάκουαν περισσότερο από τους άνδρες.
Το
ότι το ένα τρίτο των εκπαιδευτών –που προέρχονταν από όλα τα
κοινωνικά στρώματα– έφτασαν στο επίπεδο των 450 βολτ ακόμα και
όταν κάθονταν δίπλα στο μαθητή, θα πρέπει να μας γεμίζει
ανησυχία. Γιατί, σε τελική ανάλυση, από τους φύλακες
φυλασσόμαστε και μόνοι μας. Το ερώτημα είναι, ποιος θα μας
φυλάξει από τα «θύματα»;
[Τα περισσότερα στοιχεία για
τα πειράματα του Μίλγκραμ προέρχονται από το άρθρο της
Μίκας [Χαρίτου] Φατούρου (καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο
της Θεσσαλονίκης), «Εξαναγκασμός Υποταγής στην Εξουσία –
Προβλήματα Πειραματισμού και Πραγματικότητας». Το κείμενο είχε
δημοσιευτεί στον Ζ΄ τόμο (τεύχος 1) της επιστημονικής
επετηρίδας της Α.Β.Σ.Θ., και είχε αναδημοσιευτεί στο περιοδικό
Άναρχος, τ. 1, Νοέμβριος 1983. Η κ. Φατούρου έχει
μελετήσει επισταμένα και το φαινόμενο των βασανιστών του
ΕΑΤ/ΕΣΑ την περίοδο της χούντας. Στα τέλη δε της δεκαετίας του
1980, είχε ξεσπάσει «σάλος» όταν επιχείρησε να πραγματοποιήσει
μια παρόμοια μελέτη στο χώρο του
στρατού.]
«Διότι δεν
συνεμορφώθην προς τας υποδείξεις…»
Η
συμμόρφωση φαίνεται πως αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό
γνώρισμα των ανθρώπων. Τα πειράματα των ψυχολόγων δείχνουν ότι
υπακούμε στους άλλους πολύ πιο συχνά από ό,τι θα θέλαμε να
πιστεύουμε. Από την άλλη φαίνεται ότι δεν συμμορφωνόμαστε
πάντα. Είναι πιθανότερο να συμμορφωθούμε όταν εκείνοι που
ασκούν την εξουσία βρίσκονται πολύ κοντά μας, ενώ είναι πιο
πιθανό να εκφράσουμε την ατομικότητά μας και να αντισταθούμε
όταν οι συνέπειες των πράξεών μας είναι πιο
προφανείς…
Η
ταινία…
«Το πείραμα»
(Das
Experiment) του Όλιβερ Χερσμπίγκελ (Γερμανία,
2001). Σενάριο: Μάριο
Τζορντάνο, Κριστόφ Ντάρνσταντ, Ντον Μπόλιγκερ.
Πρωταγωνιστούν: Μορίτζ
Μπλάϊμπτροϊ, Μάρεν Έγκερτ, Κρίστιαν Μπέρκελ, Όλιβερ Στοκόφσκι,
Τζούστους Φον Ντονάνγι, Τίμο Ντίρκες, Νίκι Φον Τέμπελχοφ,
Αντουάν Μόνο Τζ., ΄Εντγκαρ Σέλγκε.
Η ταινία
βασίστηκε στο μυθιστόρημα του –και συν-σεναριογράφου– Μάριο
Τζορντάνο Black Box (Μαύρο Κουτί), ο οποίος αναφέρει
σχετικά με το βιβλίο του: «Ανακάλυψα το "Πείραμα της Φυλακής
του Στάνφορντ" όταν σπούδαζα ψυχολογία. Αποτελεί το ιδανικό
υλικό για ένα θρίλερ. Όπως και στα περίφημα "Πειράματα του
Μίλγκραμ", δείχνει πόσο εύκολα "απόλυτα φυσιολογικοί" άνθρωποι
είναι ικανοί για ακραία απανθρωπιά και απόλυτη υποταγή… Το
Μαύρο Κουτί υποτίθεται ότι είναι μια φανταστική ιστορία
βασισμένη σε πραγματικά γεγονότα. Μια ιστορία για "απόλυτα
φυσιολογικούς ανθρώπους" μέσα σε μια πραγματική, ακραία
κατάσταση. Αν και είχα κάποιες αμφιβολίες όταν το έγραφα, η
πραγματικότητα με πρόλαβε – σχεδόν δύο χρόνια αργότερα. Μετά
το "Big Brother" και τις παρόμοιες τηλεοπτικές
εκπομπές, αυτά τα σενάρια αποτελούν μέρος της καθημερινής μας
κουλτούρας. Εφόσον μόνον η συνειδητή γνώση της δυναμικής της
επιθετικότητας και της υποταγής μπορεί να μας προστατεύσει από
τους εαυτούς μας, μπορούμε απλώς να ελπίζουμε ότι Το
Πείραμα θα αυξήσει τις γνώσεις του ακροατηρίου πάνω σ’
αυτά τα θέματα, πέραν από το να τους διασκεδάσει».
Στο
«πείραμα» της ταινίας συμμετέχουν είκοσι άντρες, που θα
πληρωθούν δύο χιλιάδες δολάρια για τις δύο εβδομάδες που θα
διαρκέσει το πείραμα. Οι οκτώ από αυτούς γίνονται «φύλακες»
και οι υπόλοιποι δώδεκα παίρνουν τη θέση των κρατουμένων.
Σύντομα, η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο «πείραμα» και την
πραγματικότητα σβήνει και το τίμημα δεν είναι πια η χρηματική
αμοιβή, αλλά η επιβίωση του ισχυρότερου.
Η ταινία δεν
είναι «εύκολη», όμως –ούτως ή άλλως– οι καιροί που ζούμε δεν
προοιωνίζονται και τίποτα «εύκολο». Και το να γνωρίζουμε
–αφήνοντας κατά μέρος τις όποιες ηθικολογίες– τα πραγματικά
μας όρια, μάλλον καλό θα μας κάνει. Γιατί κάποιοι άλλοι
γνωρίζουν ήδη ποια είναι τα πραγματικά μας
όρια…
|
