ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი
ივანე ჯავახიშვილის ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტი
IVANE JAVAKHISHVILI TBILISI STATE UNIVERSITY
IVANE JAVAKHISHVILI
INSTITUTE OF HISTORY AND ETHNOLOGY
ISSN 1987-6564
ისტორიისა და ეთნოლოგიის
ინსტიტუტის შრომები
XII-XIII
THE PROCEEDINGS OF THE INSTITUTE
OF HISTORY AND ETHNOLOGY
XII-XIII
ეძღვნება პროფესორ თამაზ ბერაძის
დაბადებიდან 75 წლის იუბილეს
Dedicated to the
75th year anniversary
of Professor
Tamaz Beradze’s birth
თბილისი
Tbilisi
2012/2013
მთავარი რედაქტორი: ვაჟა კიკნაძე
სარედაქციო კოლეგია: გონელი არახამია, ვახტანგ გოილაძე, შოთა ვადაჭკორია,
ჰუბერტუს იანი (დიდი ბრიტანეთი), ხათუნა იოსელიანი,
ეკა კვაჭანტირაძე, სეიიჩი კიტაგავა (იაპონია),
გიორგი ქავთარაძე (მთავარი რედაქტორის მოადგილე),
ხათუნა ქოქრაშვილი, ნინო ღამბაშიძე, დოდო ჭუმბურიძე,
ლავრენტი ჯანიაშვილი, თემო ჯოჯუა
კრებული გამოსაცემად მოამზადეს: თემო ჯოჯუამ და შალვა გლოველმა
Editor-in-Chief:
Vazha Kiknadze
Editorial Board: Goneli Arakhamia, Dodo
Chumburidze, Nino Gambashidze, Vakhtang Goiladze, Khatuna Ioseliani, Hubertus F
Jahn (Great Britain),
Lavrenti Janiashvili,
Temo
Jojua, Giorgi Kavtaradze (Deputy Chief editor), Seiichy Kitagawa (Japan),
Khatuna
Kokrashvili, Eka Kvachantiradze, Shota Vadachkoria
Prepared
for publishing by: Temo Jojua, Shalva
Gloveli
© ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი,
2014
ს ა რ ჩ ე ვ ი
წინათქმა............................................................................................................................................................
9
თამაზ ბერაძე - 75
გიორგი გოცირიძე
ფიქრები თამაზ ბერაძეზე............................................................................................................................
10
პროფესორ თამაზ ბერაძის სამეცნიერო და სამეცნიერო-პოპულარული
პუბლიკაციების ბიბლიოგრაფია (შეადგინა თემო ჯოჯუამ) ............................................................
12
არქეოლოგია
Giorgi L. Kavtaradze
On the Importance of
the Caucasian Chronology for the Foundation
of the Common Near
Eastern – East European Chronological System........................................... 23
ძველი ისტორია
ნანა ბახსოლიანი
კილიკია (Kilikßa) ასურული ლურსმული წარწერების მონაცემთა კონტექსტში
............................ 46
გიორგი ქავთარაძე
ტერმინ „ქართლის” არსისა და წარმომავლობის საკითხისათვის
..................................................... 50
შუა საუკუნეების ისტორია
საბა სალუაშვილი
სომხური და ბერძნული წყაროების ზოგიერთი
მინიშნებანი ქართლის სამეფოს გაქრისტიანების შესახებ...................................................................
64
Vazha Kiknadze
The Saga of Yngvar the
Traveler and Georgian Chronicle................................................................
73
ნინო მეგენეიშვილი
XIII-XIV საუკუნეების ერთი უცნობი ქალი გადამწერის შესახებ........................................................
78
ნიკო ჯავახიშვილი
ახალი მასალა კახეთის მეფეების ალექსანდრე II-ისა და
დავით I-ის სვანეთთან კავშირის ისტორიისათვის.................................................................. ............. 81
წყაროთმცოდნეობა
თემო ჯოჯუა
ეცერის მოძღვრის ანტონ ონოფრიანის მიერ 1380 წელს იერუსალიმში
“სპარსთაგან დახსნილი” XII-XIII საუკუნეების უღვალის საწელიწდო
სახარება (H-171) და მისი მინაწერი საქართველოს მეფეების
ბაგრატ V-ისა
(1366/1367-1387 წწ.) და გიორგი VII-ის
(1387-1407 წწ.) მოხსენიებით.......................
85
ოქროპირ ჯიქური
გელათის მონასტრის წმ. გიორგის ეკლესიის გულანის ( K-38) ანდერძები
(ტექსტების პუბლიკაცია, კოდიკოლოგიური და
ისტორიულ-წყაროთმცოდნეობითი ანალიზი)
........................................................................................
188
დავით მერკვილაძე, პაპუნა გაბისონია
არქანჯელო ლამბერტის “წმინდა კოლხეთი”..........................................................................................
234
ეპიგრაფიკა
თემო ჯოჯუა, გიორგი გაგოშიძე
ქობაირის, ჰნევანქისა და ახტალის მონასტრების ქართული
ლაპიდარული წარწერები.........................................................................................................................
258
თამაზ გოგოლაძე
არსენ მანგლელის 1667 წლის სააღმშენებლო წარწერა მანგლისის ტაძრიდან
და მისი მნიშვნელობა აბაშიშვილთა ფეოდალური სახლის ისტორიისათვის............................................
332
სამხედრო ისტორია
მამუკა წურწუმია
ლითონით გამაგრებული ფარების ევოლუცია შუა საუკუნეებში
..............................................................
351
ისტორიული გეოგრაფია
პაპუნა გაბისონია
ზუგდიდის რაიონის ისტორიული გეოგრაფიიდან......................................................................................
369
ახალი და უახლესი ისტორია
ზურაბ სულაბერიძე, ნიკოლოზ გურგენიძე
თბილისის კეთილშობილთა სასწავლებლის ისტორიიდან (1802-1815 წწ.) ..............................................
379
ოთარ გოგოლიშვილი
აჭარის საზოგადოებრივი აზრი XIX საუკუნის 50-70-იან წლებში.............................................................
398
შოთა ვადაჭკორია
ოსმალეთი და `სამხრეთ კავკასიის მუსლიმანური სახელმწიფოს~
შექმნის საკითხი (1918-1919 წწ.)
.............................................................................................................
404
ლელა სარალიძე
რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაცია (1921 წ.) და ევროპის
სახელმწიფოების დამოკიდებულება............................................................................................................
435
ეთნოლოგია
ნინო ღამბაშიძე
ქართული ხალხური კალენდრის ზოგადმსოფლმხედველობრივი
მხარეები და ზოგიერთი მახასიათებელი ნიშნები
........................................................................................
445
ნინო ღამბაშიძე
ხალხური სარწმუნოების კვლევის ზოგიერთი პრობლემა და მეთოდოლოგია.............................................
459
ნათია ჯალაბაძე, ლავრენტი ჯანიაშვილი
ეთნიკურ უმცირესობათა ინტეგრაციის ზოგიერთი ასპექტი ქვემო ქართლში.............................................
467
დავით ჭითანავა
მეგრული ,,ხვამა-ოხვამე-ოხვამერი”-ს მნიშვნელობისათვის.......................................................................
478
ფილოლოგია
ქეთევან ასათიანი, ანტონ ვაჭარაძე
ანჩის სახარება..............................................................................................................................................
487
თეონა გელაშვილი
რომანოზ მიტროპოლიტის ცხოვრება და შემოქმედება.................................................................................
494
ექსპედიციის ანგარიში
თემურ ხუციშვილი, ლევან წიქარიშვილი, შალვა კოღუაშვილი
ქართული კულტურის ძეგლების საკვლევი ექსპედიციები
თურქეთის არტაანის რეგიონში 2011-2012 წლებში
....................................................................................
505
პოლემიკა
დავით მერკვილაძე
დავით-გარეჯის სამონასტრო კომპლექსის ისტორიულ-გეოგრაფიული
და ეთნოკულტურული კუთვნილებისათვის (მოკლე მიმოხილვა)
.................................................................
527
თარგმანი
იულიუს ასფალგი
მ. მიხელი თარხნიშვილი (12.1.1897 _ 15.10.1958)
(გერმანულიდან თარგმნა და წინასიტყვაობა დაურთო ნუგზარ პაპუაშვილმა)
.............................................. 536
C
O N T E N T S
Foreword of the Chief Editor.................................................................................................................. 9
TAMAZ
BERADZE - 75
Giorgi Gotsiridze
Thoughts on Tamaz Beradze................................................................................................................... 10
Bibliography of
Professor Tamaz Beradze’s Scientific and Popular
(Publications compiled by Temo Jojua) ....................................................................................,........... 12
ARCHEOLOGY
Giorgi L. Kavtaradze
On the Importance of
the Caucasian Chronology for the Foundation
of the Common Near Eastern – East European Chronological System.......................................,........... 23
ANCIENT
HISTORY
Nana Bakhsoliani
Cilicia (Kilikßa) in the Context of Evidence of Assyrian Cuneiform Inscriptions.................................... 46
Giorgi L. Kavtaradze
The Term “Kartli” – Its Essence and Origin............................................................................................. 50
MEDIEVAL
HISTORY
Saba Saluashvili
Christianization of Kartli Kingdom The Armenian and Greek sources Some Tips...........................,........ 64
Vazha Kiknadze
The Saga of Yngvar the Traveler and Georgian Chronicle........................................................................ 73
Nino Megeneishvili
About one woman copyist (13th-14th cc.)................................................................................................... 78
Niko Javakhishvili
New Material on the
History of the Relations between Kakhetian
Kings Alexandre II, Davit I and Svaneti....................................................................................................... 81
SOURCE
STUDIES
Temo Jojua
The 12th-13th Century
Evangelary of UĞvali (H-171) “Redeemed from the Persians” in 1380 in
Jerusalem by Anton
Onopriani, Protopresbyter of Etsery, and its Colophon Mentioning Kings
of Georgia Bagrat V (1366/67-1387) and Giorgi VII (1387-1407).............................................................. 85
Okropir Jikuri
“Testaments” and
Colophons from the Gulani of St. George Church of Gelati Monastery (K-38)
(publication of the texts and their codicological, historical and source study analysis) ............................ 188
David Merkviladze,
Papuna Gabisonia
“The Holy Colchis” of Archangelo Lamberti............................................................................................... 234
EPIGRAPHY
Temo Jojua, Giorgi
Gagoshidze
Georgian Lapidary inscriptions From Kobairi, Hnevank and Akhtala Monasteries.................................... 258
Tamaz Gogoladze
1667 Year’s
construction inscription of Arsen Mangleli from Manglisi church and
its importance for the history of the Abashishvils’ feudal house.................................................................... 332
MILITARY
HYSTORY
Mamuka Tsurtsumia
The Evolution of the Shields Reinforced with Metal in the Middle Ages........................................................ 352
HISTORICAL
GEOGRAPHY
Papuna Gabisonia
From the Historical Geography of the Zugdidi region.................................................................................... 369
MODERN
AND CONTEMPORARY HISTORY
Zurab Sulaberidze,
Nikoloz Gurgenidze
From The History of The Tbilisi College of Nobles (1801-1815) .................................................................... 379
Otar Gogolishvili
The Problem of Unity
of Georgians And Public Opinion
of Adjara in the 50-70s of the XIX century...............................................................................,,...................... 398
Shota Vadachkoria
Ottoman Empire and the Issue of the “Muslim State of the South Caucasus” (1918-1919)............................ 404
Lela Saralidze
Occupation of Georgia by Russia (1921) and the Attitude of European Countries to it................................... 435
ETHNOLOGY
Nino Ghambashidze
Universal and Some Peculiar Features of the Georgian Folk Calendar........................................................... 445
Nino Ghambashidze
Methodology and Some Issues of Studying the Folk Religion............................................................................ 459
Natia Jalabadze, Lavrnti
Janiashvili
Some Aspects of Integration of Ethnic Minorities in Kvemo Kartli.................................................................... 467
David Chitanava
For the significance/meaning of mengrelian “khvama-okhvame-okhvameri” ................................................. 478
PHILOLOGY
Ketevan Asatiani, Anton
Vacharadze
Ancha Gospel...................................................................................................................................................... 487
Teona Gelashvili
The Life and Activities of Metropolitan Romanos.............................................................................................. 494
EXPEDITION
REPORT
Temur Khutsishvili,
Levan Tsikarishvili, Shalva Koghuashvili
Expeditions for
Studying Monuments of the Georgian
Culture in Artaani Region, Turkey in 2011-2012............................................................................................... 505
POLEMIC
David Merkviladze
About
Historical-Geographical and Ethnic-Cultural Belonging
of Davit-Gareja
Monastery Complex .................................................................................................................
527
TRANSLATION
Julius Assfalg
P. Michael Tarchnischvili (12.1.1897 – 15.10.1958)
(Übersetztung und Vorwort von Nugzar Papuashvili) ...................................................................................
536
„Verba
volent – scripta manet“
(სიტყვა წარმავალია _ ნაწერი მუდმივი)
წინათქმა
„ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტის შრომები“-ს მორიგი, XII-XIII ტომი ეძღვნება გამოჩენილი
მეცნიერის, პროფესორ თამაზ ბერაძის ხსოვნას და მისი დაბადებიდან 75 წლისთავს.
კრებული, ისევე როგორც ყოველთვის, მაღალპროფესიონალური დონის შრომებითა და
სტატიებით გამოირჩევა. სტატიათა დიაპაზონი და ქრონოლოგია ფრიად შთამბეჭდავია.
განსაკუთრებით გამოვყოფდი გ. ქავთარაძის ინგლისურენოვან შრომას, რომელიც კავკასიურ
(არქეოლოგიურ) ქრონოლოგიას და მის მნიშვნელობას შეეხება.
სიახლეებია თ. ჯოჯუას სტატიაში, რომელიც XII-XIII საუკუნეების უღვალის საწელიწდო
სახარების 1380 წლის მინაწერს შეეხება.
ჩვენს ინგლისურენოვან სტატიაში, ქართული და სკანდინავიური წყაროების მიხედვით, ახლებურადაა
გაანალიზებული ვიკინგებისა და საქართველოს კავშირი XI საუკუნეში.
ცალკეული რუბრიკები შეეხება ძველ ისტორიას, სამხედრო ისტორიას, ეპიგრაფიკას, ისტორიულ
გეოგრაფიას, ახალ და უახლეს ისტორიას, ფილოლოგიას. „შრომებში“ ცალკე ადგილი
ეთმობა არტაანის (თურქეთი) რეგიონის ექსპედიციის შედეგებს. წარმოდგენილია აგრეთვე,
ი. ასფალგის გერმანულენოვანი შრომის ქართული თარგმანი, რომელიც მიხეილ თარხნიშვილის
ცხოვრებასა და შემოქმედებას ეძღვნება.
აქვე მკითხველი გაეცნობა დ. მერკვილაძის პოლემიკურ წერილს დავით-გარეჯის სამონასტრო
კომპლექსის ისტორიულ-გეოგრაფიული და ეთნოლოგიური კუთვნილების შესახებ.
ამგვარად, ვფიქრობთ, წარმოდგენილი კრებული იმდენად საინტერესოა, რომ როგორც ძველი
რომაელები იტყოდნენ: “Ceterem
cenceo ptaefatione non ess scribendam“ ანუ, ის არც კი საჭიროებს
სპეციალური შესავლის დაწერას...
ვაჟა კიკნაძე
მთავარი რედაქტორი
10
ძველი ისტორია
[გვ. 50:]
giorgi qavTaraZe
ivane javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis instituti
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti
termin „qarTlis”
arsisa da warmomavlobis sakiTxisaTvis*
terminebis „qarTlisa” da „qarTvelis” mniSvnelobisa da warmomavlobis sakiTxi imTaviTve
qarTvel mecnierTa kvlevis obieqts warmoadgenda. gamoiTqva araerTi
gonebamaxviluri da TiTqos sakmaod kargad dasabuTebeli varaudi, romlebic
erTmaneTisagan ZiriTadad sakvlevi sabaziso masalis TaviseburebiT
gansxvavdebodnen. Tu zogierTi mkvlevari upiratesad qarTvelur masalas iyenebs,
sxvebi kavkasiuri, axloaRmosavluri Tu sulac evraziuli monacemebiT
xelmZRvaneloben.
Zvel qarTvel swavlulTa da mwignobarTa didi nawili endonim
„qarTvels” berZnul-romaul werilobiT wyaroebSi gamoyenebuli – eqsonimis „iberis”
Sesatyvisad miiCnevdnen da am ukanasknels, imisda miuxedavad Tu ra konteqstSi
iyo igi gamoyenebuli, rogorc wesi, „qarTvelad” Targmnidnen xolme. am mxriv
sagulisxmoa, rom il. abulaZis „Zveli qarTuli enis leqsikonis” ganmartebis
mixedviT, termini „qarTveli”, garda kavkasieli iberielisa, aRniSnavs iberiis
naxevarkunZulis (espaneTis) iberielsac[1]. Tu Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi terminebi „qarTli” da
„qarTveli” Seesatyviseba berZnul-romaul terminebs „iberia” da „iberieli”,
berZnul-romaul literaturaSi terminebi „qarTli” da „qarTveli” ucnobia da mxolod
erTi miniSneba mogvepoveba, rom fonetikuri msgavsebis gamo eTno- toponim
„qarTl”-s ukavSirebdnen karTagenelebis saxelwodebas. mxedvelobaSi maqvs usa
pitiaxSis parizuli sabeWdavis warweraSi asaxuli termini – ΙΒΗΡΩΝ
ΚΑΡΧΗΔΩΝ („karTagenel iberTa”), romelic garda libielTa da dasavleTis
iberielTa kavkasiaSi gadmosaxlebis legendarul cnobasTan misi savaraudo
kavSirisa, SesaZleblobas gvaZlevs masSi konkretuli geografiuli da, amave dros,
garkveuli xanebidan politikuri mniSvnelobis mqone cneba davinaxoT „mTa qarTlis”
(anu armazcixis) iberiis saxiT[2]. gasaTvaliswinebelia isic, rom arcTu iSviaTad berZnul-romaul
samyarosaTvis ufro Cveul saxelebTan mimsgavsebisa Tu Targmnis Sedegad iqmneboda
xolme sxvadasxva mxareebis adgilobrivi saxelebis berZnul-romauli variantebi.
termini „qarTli” pirvelad gvxvdeba iakob xucesis ax. w. V saukunis
hagiografiul nawarmoebSi „SuSanikis martviloba” („wamebaჲ wmidisa SuSanikisi dedoflisaჲ”)
da samive SemTxvevaSi _ rogorc qoronimi: „viTarca
moiwia igi sazRvarTa qarTlisaTa, qveyanasa mas hereTisasa”[3],
„...da mieriTgan ganiTqua yovelsa
qarTlsa”[4], „aznaurni da uaznoni soflisa qarTlisani”[5];
xolo yvelaze adreuli ganmarteba topo-
eTnonim „qarTlis” warmomavlobisa, romlisganac, Tavis mxriv, warmodgeba eTnonimi
„qarTveli”, mocemulia „mefeTa cxovrebaSi”: „da
ese qarTlos movida pirvelad adgilsa mas, sada SeerTჳs aragჳ mtkuarsa, da ganvida mTasa mas zeda, romelsa ewodebis armazi. da
pirvelad Seqmna simagreni mas zeda, da iSena mun zeda saxli, da uwoda mTasa mas
saxeli Tavisa Tჳsisa qarTli. da vidre aRmarTebamde mun-zeda kerpi armazisi erqua
mTasa mas qarTli, da mis gamo ewoda yovelsa qarTlsa qarTli, xunaniTgan vidre
zRuamde spe[გვ. 51:]risa...
mokuda qarTlos da dafles igi Tavsa zeda qarTlisasa, romelsa aw ewodebis armazi.
da Semdgomad amissa colman misman aRaSena deda-cixe”[6]. amrigad, „mefeTa cxovrebis” monacemebis mixedviT, „qarTlosi”
qarTvelTa eTnarq-eponimia.
toponimi „qarTli” gvxvdeba juanSerTanac, rodesac vaxtang mefem
sparselebTan mosalodneli brZolis win Tavisi laSqari, mematianis cnobiT,
daabanaka „diRmiT vidre qarTlis karTamde”[7].
vinaidan Semdgom juanSeri ixseniebs mogvTis xidsac, cxadia „qarTlis karni”
mcxeTis siaxloves, armazTan aris saZebari[8].
arqeologiuri Seswavlis Sedegad dadasturebulia, rom swored aq,
mtkvris marjvena napirze, sadac mTa qarTli, igive armaz/armazcixea[9]
lokalizebuli, isaxeba iberiis Zveli dedaqalaqis dedacixis rTuli safortifikacio
nagebobebis mTeli sistema; aqve unda yofiliyo samefo rezidencia da odnav
moSorebiT – sapitiaxSoc[10].
ganaTxari masalis monacemebis safuZvelze armazcixe/qarTlis uZvelesi
ganaSenianeba _ armazcixe I _ aqemenianTa xaniT aris daTariRebuli. aq
mikvleulia persepolisSi arsebulis msgavsi, apadāna-s tipis didi svetebiani darbazi, texili
zRudeebi, oTxkuTxa koSkebi da kontrforsebi, qvaTlilebis (kvadrebis) sagangebo
samagrebiT (xiT, rkiniT, e.w. uwyveti „mercxlis boloebiT” SeerTeba) da sxv. aqemenianTaTvis damaxasiaTeli arqiteqturuli
Taviseburebebi. Tumca Zeglis mkvlevari a. afaqiZe SeniSnavs, rom adgilis
SerCeva – midamoze gabatonebuli mdebareoba, cixisaTvis sagangebo saZirkvlis
uqonloba, mSralad, uduRabod nawyob qvaTlilebze amoyvanili didi zomis alizis
kedlis wyobisa da Selesvis Taviseburebebi, gamoyenebuli sazomi erTeulis _ e.w.
qarTuli wyrTis sigrZis faqtobrivi igiveoba urartul da winaaziur wyrTasTan
armaz-mcxeTas damatebiT urartuli cixe-simagreebis samSeneblo tradiciebTanac
aaxloebs[11].
texili zRudeebi, anu galavnis zigzagiseburi texili xazi, ufro
postaqemeniduri xanis kuTvnilebaa da ZiriTadad elinisturi xanis
cixesimagreebisaTvis aris damaxasiaTebeli[12].
rogorc Cans, urartuli cixesimagreebis aqemenidur da gansakuTrebiT elinistur
xanaSi gamoyeneba farTod gavrcelebuli movlenaa ufro samxreTiT mdebare
mxareebSi, maT Soris somxeTsa da iranSi. arinberdis (erebuni) urartuli
cixesimagre mniSvnelovan rekonstruqcias daeqvemdebara aqemenidur xanaSi da
Semdegac intensiurad iyo gamoyenebuli elinistur xanaSi[13].
„mefeTa cxovrebis” qvemoT
moyvanili amonaridis Sinaarsis zegavlenis Sedegad, sadac naTqvamia: „xolo aman azon moarRჳvna zRudeni qalaqsa mcxeTas safuZvliTurT, da
dautevna oTxni igi cixeni, romelni mosdgmides pirsa qarTlisasa: Tavadi cixe,
romel ars armazi, da erTi cixe dasasrulsa armazisa cxჳrisasa; da erTi Tavsa zeda mcxeTisasa; meoTxe
cixe, dasavliT, mcxeTa mtkuarsa zeda”[14], a. afaqiZe fiqrobda, rom „qarTli” am SemTxvevaSi did teritoriaze
gaSlili Zveli dedaqalaqis saxeli unda [გვ. 52:] yofiliyo,
romlis nawilebsac Seadgendnen: „pirvel mcxeTa”, „Zueli mcxeTa”, „Zueli qalaqi”,
„armazi”, „armazis cixe”, „armaziT kerZi qalaqi” da „muxnariT kerZi qalaqi”[15].
Tumca Tu davakvirdebiT TviT „qarTlis cxovrebis” teqstebs, SevamCnevT, rom
sityva „qarTli” aq zogjer „qalaqis” mniSvnelobiTac aris gamoyenebuli. mag., „...da ipyra igi zurgad, qalaqi xunani”,
varianti: „...qarTli xunani”[16];
„...mefe iqmnes Svilni maTni: armazs –
farsman da Sida qalaqsa – kaos”, varianti: „...Sida qarTlsa – kaos”[17];
„...moaoвres tfilisi da armazi qarTli”, varianti:
„...armazi qalaqi”[18]. CvenTvis aq sainteresoa ara is, Tu am sityvaTagan romelia ama Tu
im nusxaSi marTebulad Casworebuli, aramed TviT faqti terminebis _ „qarTli” da
„qalaqi” urTierTmonacvleobisa. s. kakabaZec SeniSnavda, rom Tu megrulad Tbiliss
„qarTi” ewodeboda, qarTlur kiloze mas martivad, aqemenidur xanaSi sparsulidan
qarTulsa da somxurSi Semosuli saxeli „qalaqi” erqva da orive es saxeli
erTmaneTis sinonimi iyo; ufro adreul xanebSi ki qalaqis aRmniSvnel saxelad,
misi azriT, swored TbilisisaTvis megrulSi xmarebuli saxeli „qarTi” unda
yofiliyo gamoyenebuli[19]. misive dakvirvebiT, saxeli „qarTli”, rogorc fonetikurad, aseve
semantikurad, ueWvelad uaxlovdeba megrulsa da dasavleTqarTul dialeqtebSi
dadasturebul sityvebs – „oqarTe”, „qarTas”, mniSvnelobiT: „SemozRuduli, moRobili adgili saqonlis samwyvdevad anu baki”[20]. s. kakabaZe, mis mier saerToqarTvelurad miCneul „qarTs”
ukavSirebda iranul „kerts” (amave formiT sparsulidan somxurSi nasesxebsa da
cnobils saSualo saukuneebis qarTulSi), slavur da rusul sityvebs „grad”, „gorod”
da a.S.[21]
a. afaqiZis azriTac, SedarebiT gviandeli da ucxouri warmomavlobis
termin „qalaqze” uwinaresi adgilobrivi, galavniT SemozRuduli uZvelesi
dasaxlebis aRsaniSnavad qarTuli cixis aRmniSvneli termini „qarTi/qarTli” unda
yofiliyo[22].
toponimi „qarTli” marTlac qalaqis, cixesimagris, galavniT Semovlebuli
gamagrebuli adgilis – akropolisis aRmniSvneli unda yofiliyo. kasius dio
armazs/qarTls sulac „akropoliss” (Ἀκρόπολις) anu deda-cixes uwodebs[23] da amiT TiTqos amarTlebs termin
„qarTlis” cixe-simagris saxelwodebidan warmomavlobas. antikur xanaSi armazi/mcxeTa
amierkavkasiis centraluri safortifikacio kvanZi iyo, qveynis oTxive mxaris gzajvaredinis Camketi[24].
s. kakabaZe SeniSnavda, rom vinaidan kasius dio Semdegdroindel armazs
„akropoliss” anu zedaqalaqs uwodebs, anu im mTas, romelsac erqva „qarTli”, „akropolisi”
unda yofiliyo adgilobrivi saxelwodebis berZnuli Targmani da saxelwodeba
„qarTli” unda warmoadgendes iseTi Ziris sityvas, romelic Tavisi mniSvnelobiT
amarTlebda kasius dios mier mocemul zeda-qalaqis saxelwodebas[25]. [გვ. 53:]
g. meliqiSvili, iseve rogorc s. kakabaZe, termin „qarTls” aaxloebs
analogiuri mniSvnelobisa („zRude,
galavani, Robe, SemoRobili adgili, meseri, baki, gomi, wvrilfexa saqonlis
gomuri”) da aseve indoevropuli warmomavlobis masalasTan, oRond amjerad
msgavsi JReradobisa da mniSvnelobis mqone litvur (gar das, gardin
ys),
germanul (garda) da albanur (garϑ)
sityvebTan[26].
sxva mkvlevarTagan gansxvavebiT, g. meliqiSvili termin „qarTlis”
warmomavlobis sakiTxs metad farTo sivrcobriv da qronologiur CarCoebSi
ganixilavs da swored am metad vrcel CarCoebSi moqceviT ganpirobebuli arcTu
mTlad mkafiod gamokveTili suraTis SeTavazebiT Semdgomi kvleva-Ziebis
mastimulirebel Tvalsazriss ayenebs. vinaidan analogiuri Ziridan nawarmoebi da
msgavsi Sinaarsis mqone sityvebi farTod aris gavrcelebuli indoevropul enebSi,
g. meliqiSvili fiqrobda, rom es sityva, mTel rig sxva qarTul-indoevropul
leqsikur paralelebTan erTad, qarTvelur enebSi dadasturebuli im ucnobi
warmomavlobis indoevropuli leqsikis fenis kuTvnilebas unda iyos, romelic
qarTvelur enebSi cnobili gzebiT (iranulidan, berZnulidan, somxuridan da sxv.)
ar unda moxvedriliyo[27].
g. meliqiSvilis azriT, sesxeba ufro adreul epoqaSia savaraudebeli, vidre es
zemomoxseniebuli saTanado kontaqtebis meSveobiT unda yofiliyo mosalodneli da,
Sesabamisad, gamoricxuli Cans sesxeba im indoevropuli enebidan, romlebTanac
qarTuls ukanaskneli 2000-2500 wlis manZilze intensiuri urTierToba hqonda.
Tumca, igi verc im ufro adreul indoevropul enebSi (Trakiul-frigiulSi,
xeTur-luviurSi da sxv.) xedavs sesxebis wyaros, romlebTanac SesaZloa hqonodaT
kontaqti qarTvelur enebs da SeniSnavs, rom vinaidan bevri am sityvaTagani
sxvadasxva qarTvelur enebSi kanonzomieri bgeraTSesatyvisobis dacviT aris
warmodgenili, isini qarTvelur enaTa diferenciamdel xanas ganekuTvnebodnen, ris
gamoc aucilebeli xdeba zemoaRniSnuli masalis warmomavlobis Zieba kidev ufro
adreul xanebSi[28]. g. meliqiSvilis TvalTaxedviT, radgan es ucnobi warmomavlobis
indoevropuli fena qarTvelur enebSi ariuli, somxuri, Trakiul-frigiuli Tu
xeTur-luviuri warmomavlobis mqoned ver CaiTvleba, Cndeba varaudi mtkvar-araqsis
kulturis matarebeli mosaxleobis indoevropuli kuTvnilebis Sesaxeb, romelic
Semdeg enobrivad asimilirebuli iyo qarTvelur tomTa mier da romelTaTvisac
aRniSnulma indoevropulma mosaxleobam substratis roli Seasrula: mZlavri gavlena
moaxdina gamarjvebulTa enis struqturasa da leqsikaze[29].
Tumca lingvistTa azriT, leqsikuri da struqturul-tipologiuri
Taviseburebebis mxriv indoevropul da qarTvelur enebs Soris arsebuli saocari
izomorfizmi, SesaZloa, aixsnas ara mxolod axlo kontaqtebiT proto-indoevropulsa
da proto-qarTvelurs Soris, aramed, safiqrebelia, rom isini
„proto-qarTvelur-proto-indoevropuli wina-proto enobrivi erTobis” Semadgenel
nawilebs warmoadgendnen da amdenad es msgavseba ufro unda metyvelebdes maT
saerTo warmomavlobaze[30]. specialistTa azriT, bevrad ufro advilia am or ojaxs Soris Zalze
Soreuli genetikuri kavSirebis mtkiceba, vidre ramenairi istoriuli saxis
urTierTobebisa proto-indoevropuli enis arsebobis periodis ganmavlobaSi[31]. Tu enaTmecnierTa am mosazrebebs gaviziarebT, gagviWirdeba sityva
„qarTlis” etimologiis aseT farTo sivrcobriv da qronologiur [გვ. 54:] CarCoebSi
ganxilva da misi mtkvar-araqsis kulturis matarebeli mosaxleobis indoevropuli Tu
proto-indoevropuli kuTvnilebiT axsna.
termin „qarTlis” raobis garkvevis araerT sxva mcdelobasac hqonia
adgili, romelTac amjerad aRar SevexebiT.
viTvaliswinebT mxolod, rom arcTu iSviaTad, erTi
SexedviT metad maxvilgonierad SeniSnulma srulma an nawilobrivma damTxvevam
zogjer SesaZloa savsebiT gansxvavebul sivrcobriv Tu qronologiur ganzomilebebSi
gadagviyvanos da kvlevis sagans dagvaSoros. sazogadod, lingvisturi Tu
materialuri kulturis calkeuli nimuSebis identuroba Tu siaxlove bevris arafris
mTqmelia im konteqstis gareSe, sadac esa Tu is fenomeni iCens Tavs. am mxriv
termin „qarTlTan” mimarTebiT, Cemi azriT, sakmaod mkafiod ikveTeba sivrcobrivi,
qronologiuri, kulturuli da lingvisturi konteqsti, romelsac, vfiqrob,
gadamwyveti mniSvneloba unda mieniWos termin „qarTli/qarTis” arsis warmomavlobis, gavrcelebisa da kuTvnilebis sakiTxTa garkvevisas.
mxedvelobaSi maqvs faqtobrivad Tanadroulad da ZiriTadad erTmaneTis
momijnave teritoriebze gavrcelebuli, Sinaarsobrivad da fonetikurad erTmaneTTan
TvalsaCinod dakavSirebuli toponimebis vrceli CamonaTvali, romlis raobis
dadgenas XIX saukunis meore naxevris germanelma orientalistebma avtoritetuli
germanuli Jurnalis (”Zeitschrift der deutschen morgenländischen
Gesellschaft”) furclebze xangrZlivi da produqtiuli diskusia miuZRvnes. am
diskusiis Sedegebi dResac inarCuneben samecniero mniSvnelobas da Tanac –
miesadagebian Cveni ganxilvis sagans. didi albaTobiT, s. kakabaZisa da g.
meliqiSvilis varaudebi termin „qarTli/qarTis” warmomavlobis Taobaze am
diskusiis monacemebidan unda iRebdnen saTaves.
vinaidan yvela xalxisa da epoqis geografiul nomenklaturaSi
SeiniSneba mkafiod gamokveTili tendencia _ ucxouri enebidan nasesxebi idiomebiT
moxdes iseTi cnebebis Canacvleba, rogoricaa „qalaqi”, „cixesimagre” da sxv.,
garkveuli kulturuli Sinaarsis matarebeli sityvebis mimarT gamorCeuli
midrekilebis gamo aseTi cnebebi sakmaod Sors vrceldebian TavianTi pirveladi
gavrcelebis keridan da gadaiqcevian xolme didi sivrceebis momcvel, moxetiale,
„modur” terminebad. amis nimuSad miiCneva drosa da sivrceSi ukiduresad gawelili
berZnuli πόλις-i, romelmac aTasobiT wlebis Semdegac
iCina Tavi rogorc braziliaSi (Petropolis), aseve ruseTSi (Ставрополь,
Симферополь da sxv.).
cnobilia sxva SemTxvevebic, mag., elinisturi xanis sirielebis mier koSkis
aRmniSvneli berZnuli – πύργος-idan nawarmoebi arabuli ﺑﺭﺝ da bizantiuri xanis
TurqulSi Sesuli – burghaz-i,
romlebic cixe-simagris aRmniSvnel mraval arabul da Turqul toponims daedo
safuZvlad (Sdr. samxreTdasavlurqarTuli toponimebi – `borCxa~, `borjomi”).
romauli xanis laTinuri castrum-i
(samxedro banaki), arabuli formiT – ﻗﺼﺮ – asamde toponimis
mawarmoeblad gadaiqca[32].
Zvel samyaroSi aseTive didi sivrceebis momcveli, moxetiale,
„moduri” termini unda yofiliyo cixe-simagris aRmniSvneli karta da misgan, rogorc Semadgeneli nawilisagan, nawarmoebi toponimebi.
sakmarisia iTqvas, rom am terminma egvipteSic ki SeaRwia qartħă-s saxiT, xolo finikielTa meSveobiT CrdiloeT afrikasa da iberiis
naxevarkunZulze gavrcelda[33].
cnobili germaneli orientalistisa da diplomatis - oto blaus
(1828-1879 ww.) gancxadebiT, ukve ori aTasi welia cdiloben termin -karta/kerta-s mniSvnelobis dadgenas. msgavsZiriani terminebis arsebobis
Sesaxeb uZvelesi berZnuli werilobiTi cnoba ganekuTvneba anaqsimeness[34], romelsac evstaTi Tesalonikeli miawers stefane bizantielis
eTnogeografiuli leqsikonis – „eTnikis” meSveobiT Semonaxul informacias imis
Taobaze, rom persepolisis sparsuli saxelwodeba – Πασσαργάδαι, anu
berZnulad: Περσῶν στρατόπεδον[35],
sparsul enaze niSnavda „sparsul banaks”[36].
Tumca Πασαργάδαι, aqemenianTa pir[გვ. 55:]veli dedaqalaqi, kiros II didis mier Tavisi laSqris
dasabanakeblad daaxl. Zv. w. 559-530 ww. daarsebuli,
masTan SedarebiT ufro gviandeli persepolisisagan 87 km-iT aris
Crdilo-aRmosavleTiT daSorebuli. am saxelwodebis „farsis baRebad” (Πασαργάδαι, sparsulad: پاسارگاد
– Pāsārgād) gaazreba ufro gviandel xanas unda
ekuTvnodes. benzeleris berZnul-germanuli
leqsikonis monacemebiT, sityva Πᾰσαργάδαι-T sparselTa uZvelesi tomi aRiniSneboda,
saidanac SeirCeoda xolme molaSqreTa winamZRolebi, sardlebi[37]. anaqsimenesidan
momdinare cnobis marTebulobasa Tu mcdarobas Cveni kvlevis sagnisaTvis arsebiTi
mniSvneloba ar unda hqondes; mniSvneloba aqvs da gasaTvaliswinebelia Zv. w. IV
saukunidan momdinare informacia sityva γάδαι Tu γάρδα-s berZnul στρατόπεδον-Tan gaigivebis Taobaze.
toponim „fasargadis” sawyiss formad o. blau Παρσα-γάρδα-s (Pârsakarta) varaudobda[38]. amasTan dakavSirebiT igi iTvaliswinebda agreTve apianes „miTridates omebsa” da stefane
bizantielTan SemorCenil asinius kvadratusis „parTikis” fragmentebSi dacul im
cnobebs, saidanac irkveva, rom tigran II-is dedaqalaqis saxelwodeba – Τιγρανόκερτα –
sparsulad niSnavda tigranis qalaqs – Τιγρανόπολις[39]. ToTiusis laTinuri leqsikonis
ganmartebiTac, sityva certa aRmosavlur enaze qalaqs niSnavs[40]. aseve, menandre protiqtoris
SuamdinareTSi mdebare Μονόκαρτον-s, romelsac stefane bizantielTan
Seesabameba Μαννάκαρτα, xolo
„ravenis kosmografiaSi” – Manacarta,
uraniusi (savaraudod, ax. w. I saukunis avtori siriuli apameidan, romlis
nawerTa fragmentebi stefane bizantielis „eTnikis” meSveobiT Semoinaxa) Μάννεως χώρα-s saxiT
Targmnis, rac „maneelTa alags, miwas, mxares” niSnavs[41].
-karta da -kerta toponimebis Sinaarsobrivi
Tanxvedra eWvs ar iwvevs da maTi nawilobrivi fonetikuri sxvaoba dialeqturi
garemos zemoqmedebas ar unda cildebodes. termin -karta-dan
anda misi ganStoebebidan nawarmoeb toponimebad miCneulia[42]:
I.
babiloneTsa da
dasavleT suzianaSi: 1. Vologesicerta; 2. Βατράχαρτα; 3. Destagerd; 4. Hormuzǵird; 5. Aristaǵird; 6.
Wasagerd; 7. Susanǵird.
II.
asureTsa da SuamdinareTSi: 1.
Μονόκαρτον; 2.
Μαννάκαρτα; 3. Minicerta; 4. Χατράχαρτα; 5. Ζαριγάρδια.
III.
armeniaSi: 1.
Zikarta; 2. Τιγρανόκερτα; 3. Άρκαϑιόκερτα; 4. Άρταγίγαρτα; 5. Ήλεγέρδα; 6. Δαδόκερτα; 7. Καπνισκέρτι; 8. Σανόχαρτα; 9. Μάκαρτα/Μανάκαρτα; 10. Μαρτίκερτα/Μερτίκερτα; 11. Μαντζικίερτ; 12. Manavazgerd; 13. Melazgerd; 14. Hatamagerd; 15. Haïgerd;
16. Henaragerd; 17. Tzolagerd; 18. Tzungerd; 19. Vagarshagerd; 20.
Shemiramagerd; 21. Nephrkert; 22. Vanakert; 23. Gilgerd; 24. Meshingerd; 25. Tawasgerd; 26. Alaschgerd.
IV.
midiaSi: 1. Γιλίγερδα; 2. Μαζίκερτον; 3. Maragerd; 4. Paguragerd; 5.
Phaurǵird; 6. Ashnadǵird; 7. Dastaǵird; 8. Buzanaǵird; 9. Burûgird; 10. Walashgird.
V.
hirkaniaSi: 1. Κάρτα; 2. Ζαδράκαρτα; 3. Phuzgird.
VI.
parTiasa da
xorezmSi: 1.
Πασακαρτία; 2. Bashgird; 3.
Bulanǵird; 4. Bugagerd.
VII.
transsoqsianasa
da xorasanSi: 1. Χαράχαρτα; 2. Chatracharta.
zemoCamoTvlilTa
Soris SeimCneva SedarebiT gviandeli xanis saxelwodebebic. kerZod,
somxur-sparsuli enebSi dadasturebel qalaqis aRmniSvnel terminebSi SedarebiT
ufro gviandel formebad miiCneven gird-ze da
jird-ze daboloebulebs.
specialistTa azriT, es formebi Tavdapirvelad arsebuli karta-sagan arian warmomdgari[43]. imis
gaTvaliswinebiT, rom adgilis dasaxelebis – Valâšgird/Balâšgird-is uZvelesi formaa Vologeso[გვ. 56:]certa (rogorc amas pliniusi iuwyeba), sityva gird-s h. hiubSmanic
sazogadod kert/karta-dan warmoqmnilad miiCnevs[44].
ganxiluli
toponimebis sivrcobriv ganfenasTan dakavSirebiT, o. blaus azriT, adgili aqvs
erT, aSkarad TvalSisacem, garemoebas, kerZod, imas, rom aseTi saxelebis qseli
mxolod semiturTan mosazRvre iranuli enobrivi arealis dasavleT da CrdiloeT
kideebze, Turanuli arealis SigniT iCens Tavs, maSin rodesac aRmosavleTis
mimarTulebiT maTi kvali ar SeiniSneba, xolo samxreTisaken – sporadulia. misive
azriT, is areali, sadac toponimebi -kerta, -kerd
gansakuTrebiT xSiria, verc teritoriuli TvalsazrisiT da verc
eTnografiul-lingvisturi TaviseburebebiT, erTiani saxelwodebis qveS ver
erTiandeba, Tumca iqve dasZens, rom es areali (transsoqsianidan kaspiis zRvamde
da Semdeg armeniis gavliT evfratamde) Turaneli tomebis momTabareobis zonas
warmoadgenda, romelTac parTelTa ZlevamosilebaSi umTavaresi wvlili hqondaT
Setanili; Sesabamisad, am arealis toponimebis interpretaciisas Turanuli
warmomavlobis sityvebis ar gaTvaliswineba, misi azriT, ar iqneboda gamarTlebuli[45].
o.
blaus sapirispirod, T. nioldeke SeniSnavda, rom, rogorc es ukve Tavad o. blaum
cxadyo, msgavsi saxelwodebebi yvelaze ufro xSiri armeniasa da xorasanSia,
Tumca, amave dros armeniis samxreTidan momijnave mxareebSi, eraySi, faqtobrivad
iranis mTel gayolebaze da transsoqsianaSic vrceldeba; aseve, gavrcelebulia
iranis im mxareebSi, romlebic sakmaod daSorebuli iyvnen TuranelTa
zegavlenisagan, mag., farsSi, qermanSi, midielTa calkeul olqebSi. amitom, misi
azriT, aseTi saxelwodebebis formireba iranuli enis gavrcelebis arealSi unda
momxdariyo[46].
qronologiuri Tvalsazrisidan gamomdinare, T. nioldeke SeniSnavs, rom
transsoqsianaSi gerd-elementis
Semcveli saxelebi verc parTelebisa da verc sasanianTa batonobis xanisad ver
CaiTvleba da aqemenianTa xanis kuTvnilebas unda warmoadgendes[47]. h.
hiubSmanis azriTac, iranuli saxelwodebebi dariosis dros iranis mTel teritoriaze
farTod iyo gavrcelebuli[48].
o.
blaus mosazrebis mimarT -karta da -kerta toponimebis parTuli anda Turanuli warmomavlobis
Taobaze kidev ufro mkacria a. d. mordtmani, romelic SeniSnavs, rom vinaidan,
Tavad o. blau acxadebs, rom igi ar aris garkveuli parTelebis eTnografiul
adgilmdebareobaSi, SegviZlia masTan diskusias am sakiTxTan dakavSirebiT Tavi
avaridoT[49].
amave
dros ar SeiZleba ar iTqvas, rom bevrad ufro damajereblad gamoiyureba is masala,
romelic o. blaus gansaxilveli toponimebis arameuli warmomavlobis saCveneblad
aqvs moxmobili. o. blau aRiarebs, rom rodesac axlo aRmosavleTSi -καρτα Semadgeneli nawilis Semcvel saxelebis wyaros viZiebT, unda
gaviTvaliswinoT is garemoeba, rom sityva karta, rogorc „qalaqis” aRmniSvneli apelativi, imdenad
xSiri iyo, rom nebismieri adgilobrivi berZeni, somexi Tu ebraeli
mis am mniSvnelobas spontanurad xvdeboda; Sesabamisad, am terminis warmoqmneli erTaderTi savaraudo enobrivi garemo mxolod
Crdilosemituri da gansakuTrebiT – arameuli SeiZleba yofiliyo. misi azriT, metad
macduria is mosazreba, romlis Tanaxmadac termini -καρτα Tavidanve qalaqis aRmniSvneli iyo da
arameul-Zvelebrauli sityvidan – ארתק
(krta) aris nasesxebi,
vinaidan aqemenianTa, arSakidebisa da sasanianTa epoqaSi arameuli enis
zegavlena mkafiod sagrZnobia im mxareebSi, sadac aseTi saxelwodebebi iCens
Tavs. es zegavlena aseve aisaxeba sazogadod adgilobriv xalxur metyvelebaSi,
Tumca, yvelaze ufro metad geografiul nomenklaturaSia SesamCnevi. o. blaus
azriT, gansakuTrebiT is swavlulebi, romelTac ar gaaCniaT viwro filologiuri
cnobiereba da sagans farTo kulturul-istoriuli TvalTaxedvidan ganixilaven,
advilad gaiziareben Sexedulebas am terminis kav[გვ. 57:]Siris Sesaxeb
„qalaqis” aRmniSvnel arameuli warmomavlobis sityvasTan, ufro ukeTesi
alternatiuli Tvalsazrisis uqonlobis gamo[50].
b.
dornis varaudiTac, romelic aseve XIX saukunis samocdaaTian wlebSia gamoTqmuli,
hirkaniuli adgilis dasaxelebis – Zadrakarta-s
Semadgeneli nawili -καρτα SesaZloa qalaqis aRmniSvnel arameul-fehlevur קרתה-s (krth) warmoadgendes[51].
mosazreba,
rom termini κερτα/καρτα qalaqis aRmniSvneli ebraul-arameuli
sityvidan – קרתה, קרתא – aris nasesxebi, ar
aRmoCnda yvelasTvis misaRebi: T. nioldekes azriT, Tu davuSvebdiT semituri
enebidan msgavsi sityvebis sesxebis SesaZleblobas, maSin isini somxur-semitur
anda semitur-iranul sasazRvro zonebSi sakmaod gavrcelebuli unda yofiliyvnen,
magram misive gancxadebiT, am teritoriaze sityva – קרתא-dan
nawarmoebi arc sakuTriv semituri toponimebi iCenen Tavs[52].
termin
κερτα/καρτα-s warmomavlobis sakiTxTan dakavSirebiT
msjelobisas, albaT, saTanadod aris gasaTvaliswinebeli is
kargad
cnobili faqti, rom jer kidev Zv. w. IX saukuneSi חדשת קרת (Qart-Hadašt) (igive karTageni), anu „axalqalaqi”, arameulis
axlomonaTesave punikur/finikiur enaze daerqva CrdiloeT afrikaSi
axaldaarsebul savaWro kolonias.
rogorc
ukve viciT, „qalaqis” aRmniSvnel
arameul sityvas – קרתא
warmoadgenda, xolo arameuli ena erT-erTi ZiriTadi saxelmwifo ena iyo
aqemenianTa zegavlenis qveS myof armazcixis adreul binadarTaTvis da Semdegac,
ax. w. VII saukunemde, axlo aRmosavleTSi igi lingua franca-s
warmoadgenda[53];
amdenad, savsebiT dasaSvebia, swored sityva – קרתא
dasdeboda safuZvlad termin qarT-l-s[54].
arameul termins kidev imis gamo unda mieniWos gansakuTrebuli mniSvneloba, rom
savaraudoa mcxeTis erT-erTi umniSvnelovanesi simagris, aragvispirTan mdebare
„beltis cixis” saxelic (amJamad cnobili bebris/beris cixed), romelic
mcxeTa-armazcixis saerTo safortifikacio sistemis nawils warmoadgenda da ketavda
CrdiloeTis Sesasvlels, warmomdgari iyos aseve „cixesimagris” aRmniSvneli
arameuli sityvidan – „birta”[55]. amasTan dakavSirebiT,
iqneb gasaTvaliswinebeli iyos, „qarTlis cxovrebis” cnobis, mtkvargamoRma
(armazcixis, igive „mTa qarTlis”) da mtkvargaRma (mcxeTis) mxareTa mefeebis,
qarTamisa da bartomis saxelTa SesaZlo kavSiric cixesimagreebis aRmniSvnel
arameul sityvebTan – karta da birta da, Sesabamisad, am sityvebiT moxseniebul maT
rezidenciebTan Tu umTavres safortifikacio nagebobebTan – armazcixesTan („mTa
qarTli”) da mcxeTa-bebris („beltis” Tu „berdis”) cixesTan[56]. [გვ. 58:]
arameuli
termini – קרתא, Tavis mxriv,
dakavSirebuli unda iyos cixeqalaqis aRmniSvnel xuritul
terminTan
„ard-i/arte-ni”. am
xurituli terminidan Cans nawarmoebi qalaq musasiris urartuli saxelwodeba „ardini”;
analogiuri saxelwodebebis qalaqebi cnobilia agreTve etiunis qveynidan da
rusaxinilis maxloblad.[57] erTi
SexedviT, TiTqos qarTulenovan samyaroSi adreuli xanebidanve fexi hqonda
mokidebuli cixeqalaqis aRmniSvnel am xuritul termins, romelmac regionSi
aqemenianTa dominirebis xanaSi analogiuri mniSvnelobisa da JReradobis mqone da,
SesaZloa, misganve nawarmoebi arameuli sityvis – קרתא-s
zegavleniT SeiZina anlautSi velaruli fonema. aseTi varaudis SesaZleblobaze
albaT unda migvaniSnebdes qarTul sinamdvileSi dadasturebuli araerTi
cixesimagris aRmniSvneli da „arT/art/ard”-Ziriani toponimi.
sainteresoa,
rom klavdios ptolemaiosis „geografiuli saxelmZRvanelos” mixedviT, erT-erTi
mniSvnelovani iberiuli dasaxleba yofila – Ἀρτάνισσα[58],
romelsac zogierTi mkvlevari pliniusis Harmastis-Tan (igive Μεστλῆτα-Harmozica-sTan anu armaz-mcxeTasTan) aigivebda (r. q.
porTeri)[59],
zogi – q. artaanTan (p. ioseliani, s. kakabaZe), zogic – artanujTan (v.
tomaSeki, n. lomouri)[60]. Tumca,
rogorc viciT, pliniusis Harmastis/Harmastus-i[61]
(igive kasius dios Ἀκρόπολις-s),
klaudios ptolemaios ara Ἀρτάνισσα-s,
aramed Ἀρμάκτικα-s
formiT aqvs moxseniebuli[62], rac
strabonis Ἀρμοζική-s[63] (anu
„armazcixes”) Seesabameba.
marTalia,
n. lomouri SeniSnavs, rom ptolemaiosis koordinatTa sistema misTvis iseTi
Soreuli qveynis aRwerisas, rogoric kavkasiaa, sruliad gamouyenebelia[64],
magram, safiqrebelia, rom maT, zog SemTxvevaSi, garkveuli SedarebiTi
mniSvneloba mainc unda hqonodaT; kerZod, erTi mxriv, kolxeTisaTvis da meore
mxriv _ kavkasiis albaniisaTvis gamoyenebuli koordinatebi mkveTrad
gansxvavdeboda erTmaneTisagan, xolo maTgan ki _ gansxvavebulia iberiisaTvis
gamoyenebuli koordinatebi.
Tu
Cven klavdios ptolemaiosis koordinatebis SedarebiT mniSvnelobas
gaviTvaliswinebT, unda vivaraudoT Ἀρτάνισσα-s
mdebareoba mcxeTisgan (ptolemaiosiseuli Μεστλῆτα)
Crdilo-aRmosavleTis mimarTulebiT[65].
sainteresoa, rom am regionSi dadasturebulia „ard”-Ziriani saxelebi: centraluri
amierkavkasiis CrdiloeT nawilSi, kavkasionis mTavari qedis mimdebare mxareebSi,
mag. ardoti (cixesofeli piriqiT xevsureTSi, md. andaqis marcxena napirze),
iqneb arxotic (←ardxoti),
arTxmo (kavkasionis mTavari wyalgamyofi qedis CrdiloeT kalTaze, stefanwmindidan
15 km), ardvisi (sof. eredvTan), ardisi (md. mejudis saTavesTan), arTani/arTana
(Telavidan 26 km-is daSorebiT, kavkasionis mTis kalTebis samxreTiT), artani
(TianeTidan 13 km manZilze, ivris marjvena napirze).
md.
Tergis ukiduresi zemo welis mxares, Zveli somxuri wyaroebis, kerZod, anania
Sirakacis e. w. VII saukunis somxuri geografiis anu „aSxarhacuicis” Tanaxmad,
„ardozi” ewodeboda da miCneulia, rom es toponimi nawarmoebi unda iyos osuri oerduz-idan, mniSvnelobiT: tyiani mdelo, axo[66].
magram, Tu gaviTvaliswinebT xuritul-urartuli [გვ. 59:] warmomavlobis
„ard”-Ziriani saxelebis simravles amierkavkasiaSi, albaT, ar unda moipovebodes
safuZveli maTgan toponim „ardozis” daSorebisaTvis. rogorc Cans, swored am
saxelwodebas _ „ardozi” aigivebda movses xorenaci vaspurakanSi mdebare adgilis
saxelwodebasTan _ „artazi”[67],
rodesac SeniSnavda, rom „artazs” es saxeli TiTqosda imis gamo ewoda, rom am
adgilas somexTa mefes artaSess dausaxlebia amave saxelwodebis mqone mxaridan
wamosxmuli tyve alanebi[68].
rogorc
zemoTac aRvniSnavdiT, qarTul enobriv samyaroSi gvxvdeba cixesimagris
aRmniSvneli mravali art/ard-fuZiani
toponimi. zemoCamoTvlilebTan erTad, savaraudod aseTi toponimebi unda iyos:
„aradeTi”, „ardasa”,
„ardaSeni”
„ardisubani/ardasubani”, „ardola”, „arTvini/arTvani/arTavanisi”,
„artaan/ardahani”, „artanuji/artanuWi”, „kardanexi”[69],
„RarTiskari”[70]
da sxv. (maT Soris anlautSi gansxvavebuli fonemebiTac)[71].
savaraudoa, rom mxedvelobaSi unda iyos misaRebi agreTve urartuli ʼA bgeris
igiveobaaUUa-sTan[72] da,
Sesabamisad, imave ard-fuZis Zieba toponimebSi: „varcixe<vardcixe”[73],
„varZia” (<*vard-Zia), „vardis sofeli” da sxv. gasaTvaliswinebelia, somxur
enaSi arsebuli „ard/arT” da „vard/vardan”-fuZiani toponimebic.
iqneb
aqve unda gavixsenoT ardam erisTavis saxelic: „aman [fridon] warmogzavna erisTavi Tჳsi spiTa didiTa, romelsa saxeli erqua
ardam, Svili nebroTis naTesavTa... aman ardam mohkida kiri-zRude cixesa
armazisasa da aqaT mtkuramdis, da wamozRuda cxÂiri armazisi vidre mtkuramde”[74].
kasius
dios informaciiT, „akropolisi” agebuli iyo im mizniT, rom daecva uviwroesi
adgili, sadac erT mxares mtkvari (Cyrus)
moedineba, xolo meore mxares kavkasionia aRmarTuli[75].
mcxeTa-armazis unikaluri TavdacviTi SesaZleblobebis aRniSvnas verc bevrad ufro
gviandeli xanis TviTmxilvelebi uvlidnen gverds[76]. vinaidan mtkvrisa da aragvis xerTvisSi
mdebare armazcixe/qarTli aramarto mniSvnelovan savaWro gzebs, aramed
kavkasionis ZiriTadi uReltexilis – darialisaken mimaval gzasac akontrolebda
(saidanac xdeboda CrdiloeTis momTabare tomebis mravalricxovani talRebis
Semosevebi da saidanac unda SeeRwiaT axlo aRmosavleTSi kimerielebsa da
skviTebs)[77].
swored amis gamo, savaraudoa, rom jer kidev aqemenianTa xanamde yofiliyo
mxedvelobaSi miRebuli qarTlis (Semdegdroindeli armazcixis) uaRresad xelsayreli
strategiuli mdebareoba; rig sxva niSnebTan erTad amazeve unda
migvaniSnebdes urartul samSeneblo tradiciebTan zemoT SeniSnuli siaxlove.
am, Tanamedrove qarTuli saxelmwifoebriobis
ZiriTad da uZveles kerasTan mimarTebiT, yuradRebas ipyrobs pliniusis SeniSvna
imis Taobaze, rom iberiuli qalaqi harmastusi kavkasiis im karis pirdapir
mdebareobda, romelic „samyaros or nawilad ganyofda”[78]. es
garemoeba miuTiTebs, imdroindeli iberiis umniSvnelovanesi qalaqis funqciaze,
gadaeketa gza CrdiloeTidan, „kavkasiis karidan” (anu darialidan) Semo[გვ. 60:]suli da Tergisa da
aragvis xeobebis gavliT wamosuli moTareSeebisaTvis; amis msurvelTa ricxvi ki
qeds gadaRma uricxvi iyo da aris. berZnul-romauli, somxuri da qarTuli
werilobiTi wyaroebis monacemTa Sejereba[79]
saSualebas gvaZlevs ganvacxadoT, rom ara mxolod harmastus/armazcixe/qarTlis,
aramed saerTod iberiis samefos (centraluri amierkavkasiis yvelaze adreuli
saxelmwifos) aRmoceneba-Camoyalibebis gamomwvevi erT-erTi ZiriTadi mizezi
swored didi strategiuli mniSvnelobis mqone darialis karibWis kontrolis
saWiroeba unda yofiliyo; momTabareTaTvis gzis
gadamketi kavkasiis karibWis efeqturi kontrolis aucileblobis gamo civilizebuli
samyaros yvela drois mesveurTaTvis sasurveli iyo Suagul amierkavkasiaSi,
iberiaSi, msgavsi funqciis Sesasruleblad saTanado Zlevamosilebis mqone
saxelmwifo xelisuflebis arseboba[80].
bibliografia
1.
a. abdalaZe, movses
xorenaci, somxeTis istoria, Zveli somxuridan Targmna, Sesavali da SeniSvnebi
daurTo aleqsandre abdalaZem (Tbilisi, 1984);
2. il. abulaZe, Zveli
qarTuli enis leqsikoni (masalebi) (Tbilisi, 1973);
3. i.
anTelava, saqarTvelos
saistorio-wyaroTmcodneobiTi Ziebani (Tbilisi, 2002);
4. a. afaqiZe, armazcixis lokalizaciis sakiTxisaTvis, iv. javaxiSvilis saxelobis istoriis
institutis Sromebi, tomi IV, nakv. I (Tbilisi, 1958);
5. a. afaqiZe, qalaqebi da saqalaqo cxovreba Zvel
saqarTveloSi (Tbilisi, 1963);
6. k. grigolia, axali
qarTlis cxovreba (Tbilisi, 1954);
7. iakob xucesi, wamebai
wmidisa SuSanikisi, dedoflisai, istoriuli cnobebi, komentarebi, ganmartebebi
da leqsikoni daurTo n. RambaSiZem. seria – qarTli literatura komentarebiT 1
(Tbilisi, 2012);
8.
s.
kakabaZe, qarTuli saxelmwifoebriobis genezisis sakiTxebi, saistorio moambe, wigni I. (tfilisi, 1924);
9.
s. kakabaZe, sasisxlo sigelebis Sesaxeb (axlad
mopovebul sasisxlo sigelebTan dakavSirebiT), saistorio moambe, wig. II (tfilisi, 1924);
10. s. kakabaZe, qal. armazi – qal. mcxeTa, saistorio krebuli, w. III (tfilisi,
1928);
11. s. kakabaZe, Tbilisi me-5 saukunis meore naxevarSi, mnaTobi,
№ 10 (Tbilisi, 1958);
12. n. lomouri, klavdios ptolemaiosi, “geografiuli saxelmZRvanelo”, cnobebi
saqarTvelos Sesaxeb, masalebi
saqarTvelosa da kavkasiis istoriisaTvis, nakv. 34, 1955;
13. g. meliqiSvili, saqarTvelos, kavkasiisa da
maxlobeli aRmosavleTis uZvelesi mosaxleobis sakiTxisaTvis (Tbilisi, 1965);
14. g. meliqiSvili, qarTli (iberia) Zv. w. VI-IV
saukuneebSi. qarTlis samefos warmoqmna, saqarTvelos istoriis narkvevebi,
tomi I (Tbilisi, 1970);
15. d.
musxeliSvili, qarTvelTa TviTsaxelwodebis istoriisaTvis, saqarTvelosa da qarTvelebis aRmniSvneli ucxouri da qarTuli terminologia,
(Tbilisi, 1993);
16. i. sixaruliZe, nigali (livana). saistorio geografiis sakiTxebi (baTumi, 1985);
17. al. Rlonti, qiziyis toponimia (toponimikuri Ziebani,
IV) (Tbilisi, 1982);
18. g. qavTaraZe, anatoliaSi qarTvelur tomTa gansaxlebis
sakiTxisaTvis (Tbilisi, 1985);
19. g. qavTaraZe, kavkasia da „karTagenelebi”, iberia-kolxeTi, saqarTvelos klasikuri da
adremedievuri periodis arqeologiur-istoriuli mkvlevari, # 4 (Tbilisi,
2008);
20. g. qavTaraZe, arian-qarTlis sakiTxisaTvis, istoriisa da eTnologiis institutis Sromebi,
t. IX (Tbilisi, 2009); [გვ. 61:]
21. g. qavTaraZe, mcxeTis uZvelesi adgilmdebareobisa
da saxelwodebis sakiTxisaTvis, istoriisa
da eTnologiis institutis Sromebi, t. X-XI (Tbilisi, 2010/2011);
22. g. qavTaraZe, saqarTvelo, kavkasioni da
geopolitika: warsuli da Tanamedroveoba,
mari brose - 210 (Tbilisi, 2012);
23. s. yauxCiSvili, leonti mroveli, cxovreba
qarTvelTa mefeTa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti dadgenili yvela
ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1955);
24. s. yauxCiSvili, juanSeri, cxovreba vaxtang
gorgaslisa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi
xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1955);
25. Н. В.
Арутюнян, Корпус
Урартских
Клинообразных
Надписей (Ереван, 2001);
26.
В. А. Кузнецов, Очерки
истории алан
(Владикавказ,
1992);
27. Г. А.
Меликишвили, Наири-Урарту
(Тбилиси, 1954);
28. Л. М.
Меликсет-Беков,
Армазни,
Историко-археологический
очерк, Материалы
по истории
Грузии и
Кавказа, Вып.
II (Тбилиси, 1938);
29. Benselers Griechisch-Deutsches
Wörterbuch. Bearbeitet von A. Kaegi (Leipzig, 1981);
30. G. Bernhardy, Dionysius
Periēgētes Graece et Latine cum vetustis commentariis et
interpretationibus ex recensione et cum annotatione Godofredi Bernhardy
(Lipsiae/Leipzig, 1828);
31. O. Blau, Ueber -karta, -kerta in Ortsnamen, Zeitschrift
der deutschen morgenländischen Gesellschaft, Bd 31 (Leipsig, 1877);
32. C. Brockelmann, Syrische Grammatik mit Paradigmen: Literatur, Chrestomathie und Glossar,
Neunte Auflage (Leipzig, 1962);
33. E. Cary, Dio’s
Roman History, with an English translation by E. Cary on the basis of the version
of H. B. Foster, vol. III. The Loeb
Classical Library (London & Cambridge, Massachusetts, 1969);
34. J. Conder, Persia and China (London, 1830);
35. Th. V. Gamkrelidze & V. V. Ivanov, The Problem of the
Original Homeland of the Speakers of Indo-Eropean Languages, Journal of Indo-European Studies, vol. 13, 1985;
36. I. M. D'iakonov, On the Original Home of the
Speakers of Indo-European, Journal of
Indo-European Studies, vol. 13, 1985;
37. I. M. D'iakonov (Diakonoff), Language
Contacts in the Caucasus and the Near East, When
Worlds Collide: the Indo-Europeans and the Pre-Indo-Europeans. Linguistica
Extranea Studia 19. T. L. Markey & J. A. C. Greppin (Eds) (Ann Arbor, 1990);
38. B. Dorn, Caspia (St. Petersburg, 1875);
39. J. C.
Greenfield, Aramaic in the Achaemenian Empire, The Cambridge History of Iran, Volume 2. The Median
and Achaemenian periods. I. Gershevitch (Ed.) (Cambridge, 1985);
40. R.
H. Hewsen, The Geography of Ananias
of Širak (Ašxarhac´oyc´, The Long and the Short
Recensions, Introduction, Translation and Commentary by
Robert H. Hewsen, Beihefte zum Tübinger
Atlas des Vorderen Orients. Reihe B, Geisteswissenschaften; Nr. 77
(Wiesbaden, 1992);
41. H. Hübschmann, Iranisch-armenische Namen auf karta, kert, gird, Zeitschrift der deutschen morgenländischen Gesellschaft, Bd 30,
1876;
42. H.
L. Jones, The Geography of Strabo,
with an English translation by Horace Leonard Jones, vol. V. The Loeb Classical
Library (Cambridge, Massachusetts & London, 1961);
43. G. L. Kavtaradze, Georgian Chronicles and the raison
d'ètre of the Iberian Kingdom (Caucasica II), Orbis Terrarum, Journal of Historical Geography of the Ancient World,
6, 2000 (Stuttgart, 2001);
44. St. Kroll, Ancient Armenian sites in Armenia and north-western Iran: Hellenistic
period, Archaeology of Armenia in
Regional Context, Proceedings of the International Conference dedicated to the 50th
Anniversary of the Institute of Archaeology and Ethnography Held on September
15-17, 2009 in Yerevan. P. Avetisyan & A. Bobokhyan (Eds) (Yerevan, 2012);
45. D.
M. Lang, Armazi (or ARMAZ-TSIKHE), an important royal city of Georgia, Encyclopaedia Iranica, 1st edition. E.
Yarshater (Ed.), Volume II: Anamaka-Atar al-Wozara' (New York, 1999);
46. J.
P. Mallory, In Search of the
Indo-Europeans: Language, Archaeology and Myth (London, 1989);
47. J. Marquart, Ērānšahr
nach der Geographie des Ps. Moses Xorenac´i (Berlin, 1901);
48. K.
F. T. Mayhoff (Ed.), Pliny the Elder, Naturalis
Historia. English translation by Bostock J., Riley H.T. (Lipsiae, 1906);
49. A. Meineke, Stephani
Byzantii Ethnicorum quae supersunt, ex recensione Augusti Meinekii
(Berolini/Berlin, 1849);
50. A. D. Mordtmann, Ueber die Endung kart, kert, gird in
Städtenamen, Zeitschrift der deutschen
morgenländischen Gesellschaft, Bd 32, 1878; [გვ. 62:]
51. K.
F. A. Nobbe (Ed.), Ptolemy, Claudii
Ptolemaei Geographia, Volume 2 (Lipsiae, 1845);
52.
Th.
Nöldeke, Ueber iranische Ortsnamen auf kert und andere Endungen, Zeitschrift der deutschen morgenländischen
Gesellschaft, Bd 33, 1879;
53.
R.
K. Porter, Travels in Georgia, Persia,
Armenia, Ancient Babylonia (1817-1820), vol. I (London, 1821);
54. Procopius
Caesariensis, De Aedificis, ix.:
penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Procopius/Buildings/home.html
55. E.
L. Stevenson, The Geography by
Claudius Ptolemy. Translated and
Edited by Edward Luther Stevenson (New York, 1932);
56. Totius Latinitatis Lexicon. Egidio Forcellini, Jacobus Bailey. Consilio
et cura Jabobi Facciolati. (Londini/London,
1828);
57.
H.
von Wissmann, Uranios, Paulys
Realencyclopädie der Classischen Altertumswissenschaft, Supplementband XI
(Stuttgart, 1968).
GIORGI L.
KAVTARADZE
Ivane
Javakhishvili Institute of History and Ethnology,
Ivane
Javakhishvili Tbilisi State University
THE TERM
“KARTLI” – ITS ESSENCE AND ORIGIN
The nature and the origin of the term “Kartli”, is the subject of research during a long time. There are several well-founded assumption that differ from each other mainly by the character of the starting material used. Some scholars used predominantly Georgian material, others – Caucasian, Eurasian or Middle Eastern. Sometimes, at first glance, rather shrewd explanations of the complete or partial similarity detected among some terms in the field of toponymical studies can take us into a quite different spatial and chronological context, far away from the object of our study.
In general, the
linguistic or cultural identity or the proximity of individual cases are not of
very large value without taking into account the context in which this or that
phenomenon occur. In this regard, the term “Kartli/Karti” – the oldest
designation of Armaztsikhe/Armazi of the most ancient capital of Georgians at
the confluence of the Kura with the Aragvi on the opposite side of Mtskheta –
quite clearly shows the spatial, chronological, cultural and linguistic
context, in which it finds its true place. I mean conceptually and phonetically
clearly related to each other toponyms, which existed more or less
simultaneously on the vast, but neighbourly situated areas. In the time of
clearing up a question of the origin, nature and distribution of the term
“karta”, this fact is of crucial importance. It seems that this toponym or
mainly toponyms having the element -karta
as a constituent part of them were covering wide area of the old world from Central Asia up to the Iberian Peninsula as a “fashionable” term with the meaning “town/fortress/military camp”.
In the opinion of some specialists the element karta, as an appellative denoting “city”, was so widespread that the only possible linguistic environment of its origin may have been the North Semitic and especially the Aramaic. It’s assumed that the term karta from the beginning meant a “town” and is borrowed from the Aramaic-Hebrew word with same meaning – קרתא. It is sufficient to recall the name of Carthago חדשת קרת (Qart-Hadašt or “new city”) founded already in the 9th century B.C. by the Phoenicians, closely related to the Arameans. Even in the Hyrcanian toponym Zadrakarta some scholars view the Aramaic-Pehlevi קרתה as its second component part. We should consider the fact that the influence of the Aramaic language is especially frequent in pre-Achaemenian, Achaemenian, Hellenistic and Sasanian times and was used as a lingua franca in the areas where such toponyms were widely distributed.
It’s a well-known fact
that the Aramaic language beside the Greek was an official language of the
early inhabitants of Armaztsikhe/Armazi which were under the influence of the
Achaemenians and whose supreme deity Armazi was designated by the name derived
from Old Persian Ormazd (i. e. Ahura
Mazda). Therefore, it is quite possible that the Aramaic word קרתא
is the basis for the term “Kartli”.
In which period
did this term penetrate to central Transcaucasia? Aramaic term קרתא, in turn, may
be linked by its origin to the Hurrian word for a city or a castle –
“ard”. It
seems that in the Georgian linguistic area from early times were distributed
Hurrian toponyms with the word “ard” which allegedly were acquired in the period of the
Achaemenian dominance, under the influence of Aramaic word with the same meaning and similar sound, a
[გვ.
63:] velar
consonant as an initial sound of the word. The possibility of such
an assumption is confirmed by the existence of many Georgian toponyms with
“ard/art” element by which are designated mainly fortresses, castles and
cities.
Perhaps, we should
remember also the name from “The History of the Kings of Kartli” – Ardam, of
the person who undertook to build the wall of the castle of Armazi
(Armaztsikhe, i. e. Kartli) and
enclosed with a wall the projection of Armazi as far as the Kura
river (13: 12-13).
That the term
“Kartli/Karti” undoubtedly meant a fortress, a place enclosed by wall, can be
concluded on the basis of Cassius Dio’s information who calls Armazi/Kartli
Acropolis (‘Ακρόπολις)
or the fortified upper part of an ancient city, what was undoubtedly Armazi as if justifying the origin of the name
“Kartli” from the name of a fortress. By the information of Cassius Dio
Acropolis was built in order to protect narrowest place where on the one side
the Kura flows, on the other the Caucasus is erected… (Roman History,
37, 1, 4).
In antiquity
Armazi/Kartli-Mtskheta, the fortified place of extremely outstanding
significance in central Transcaucasia, was controling the crossroads coming
from all four sides. Most important of them was the northern direction connected
with the Dariali Pass which was dividing Transcaucasia from Ciscaucasia. The
historical appointment of Armazi/Mtskheta and, generally, of Caucasian Iberia
which, being located immediately south from the Caucasian Gates, was to protect the Mediterranean-Near
Eastern oikoumene (οίκουμένη),
the civilized world of common interests, from invasions of the numerous waves
of northern nomadic tribes. As the invasions of Cimmerians and Scythians fall
in the days before the Achamenians, for this reason, it is likely that a highly
favorable strategic location of Armazi/Mtskheta should already have been taken into account in the
Pre-Achamenian times. It must be mentioned that excavations of Armaztsikhe
beside the existence there of obvious architectural traits typical of the
Achaemenian period revealed as well signs of the Urartian building tradition.
Back:
http://www.geocities.ws/komblema/index.html
&
http://www.scribd.com/kavta/documents?sort_by=views
or
http://kavtaradze.wikifoundry.com/