Giorgi Leon Kavtaradze. THE CAUCASUS AND THE “CARTHAGINIANS”. In: IBERIA-COLCHIS. Researches on the Archaeology and History of Georgia in the Classical and Early Medieval Period, № 4, 2008. Georgian National Museum. Of Otar Lordkifanidze Centre of Archaeology. Supplement to – “Researches on the Archaeology of Georgia”. Editor in Chief: Dr. Prof. Gela Gamkrelidze. Tbilisi, 2008, pp. 112-119, plate - p. 187, an English summary - pp. 208-210. ISSN 1512.4207

 

გიორგი ქავთარაძე

 

კავკასია და “კართაგენელები”

 

 

[გვ. 112] თითქმის ექვსი ათეული წლის წინ ე. თაყაიშვილი აღნიშნავდა, რომ ბერძენ-რომაელთა ისტორიკოსები და საზოგადოდ უცხოელი მემატიანენი და მწერლები აღმოსავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე მხოლოდ იბერთა სახელმწიფოს იცნობენ, იბერთა მეფეებს და იბერებს იხსენიებენ, ხოლო ქართლის სამეფო, სახელი "ქართლი" და “საქართველო” მათთვის უცნობია; მეორე მხრივ, საქართველოს და ქართლის ისტორიკოსთა არცერთ თხზულებასა და მატიანეში სიტყვა "იბერია", "იბერი" ანუ “იბერნი” არ გვხვდება [1, გვ. 97]. იგი იქვე დასძენს, რომ არსებობს ერთი გამონაკლისი, პარიზის ნაციონალური ბიბლიოთეკის მედალთა განყოფილებაში დაცული ონიქსის საუცხოო ბეჭედი პროფილში მამაკაცის ბიუსტის გამოსახულებით, რომლის გარშემო ამოტვიფრულ წარწერაზე, იბერებთან ერთად – დამახინჯებულად, მაგრამ მაინც – მოიხსენიებიან "ქართლელებიც"; კერძოდ, ბეჭედს ბერძნულად აწერია: ΟΥCΑC ΠΙΤΙΑΞΗC ΙΒΗΡΩΝ ΚΑΡΧΗΔΩΝ. ამ ოთხ სიტყვაში ე. თაყაიშვილის განცხადებით, ორი მათგანი ნათელია და არავითარ ეწვს არ იწვევს. ეს არის πιτιαξης ιβηρων – "იბერთა პიტიახში" [1, გვ. 97-98]. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული წერილის გამოქვეყნებიდან თითქმის სამოცი წელია გასული, დღესაც გაურკვეველია, თუ ვინ უნდა ყოფილიყო ბეჭდის პატრონი – პიტიახშის ხელისუფლების მქონე პირი, სახელად უსა და რას უნდა ნიშნავდეს სიტყვა "კარხედონ".

 

განყოფილებას, სადაც ბეჭედია დაცული, ამჟამად ეწოდება მონეტების, მედალიონთა და სიძველეთა დეპარტამენტი (Département monnais, médailles et antiques) და აქ აღნიშნული ბეჭედი რეგისტრირებულია ¹ 1385-ით (სურ. 1). ბეჭდის თვალი წარმოადგენს გემას (ინტალიო) და ბ. ჩოლოყაშვილის ცნობით, რომელმაც ჩემი თხოვნით მოიძია იქ აღნიშნული ბეჭედი [ვსარგებლობ შემთხვევით და ბ-ნ ბიძინა ჩოლოყაშვილს გულითად მადლობას მოვახსენებ დიდი დახმარებისათვის.], იგი სარდიონისაა და არა ონიქსის. ამას თუნდაც ის მოწმობს, რომ იგი სამფეროვანია – პიტიახშის გამოსახულება წაბლის ფერია, მას გარშემო ცისფერი სივრცე შემოუყვება, ხოლო ცისფერ სივრცეს თავის მხრივ შავი ფერი, რომელზედაც ზემონახსენები ბერძნული წარწერაა შესრულებული. პიტიახშის თავი შემკულია ნაწნავებად დაშვებული გრძელი თმით და აქვს ხშირი წვერი; ტანსაცმელი მჭიდროდ აკრავს ტანზე [2, გვ. 198]. მისივე აზრით, ამ საგნის ზომები (40 х 32 მმ) ცხადყოფს, რომ იგი უნდა ყოფილიყო არა თითზე წამოსაცმელი ბეჭედი, არამედ სატვიფარი ბეჭედი, საბეჭდავი. ამ საბეჭდავის ანატვიფრი საქართველოს ეროვნული მუზეუმის ფონდებში ინახება.

 

პარიზის ნაციონალური ბიბლიოთეკის იმავე დეპარტამენტში რეგისტრირებული ყოფილა უფრო მცირე ზომის (20 х 15 მმ) კიდევ ერთი, ასევე სარდიონის, ოღონდ თითზე გასაკეთებელი ბეჭედი (¹ 1386), ოღონდ უწარწერო, რომელსაც იმავე პიტიახშს აკუთვნებდნენ უდავო პორტრეტული მსგავსების გამო [2, გვ. 199]. სამწუხაროდ ამჟამად ეს ბეჭედი დაკარგულად ითვლება.

 

პიტიახშის სახელწოდებას – უსა – მეცნიერთა დიდი ნაწილი არშუშად აღადგენდა და ამ პიროვნებას უკავშირებდა "შუშანიკის მარტვილობასა" და ღაზარ ფარპეცის "ისტორიაში" მოხსენიებულ არშუშა პიტიახშს [3, გვ. 169; 4, გვ. 276 შენ. 2; 5, გვ. 184, 188, 189]. გამოთქმული იყო მოსაზრება, არშუშას სახელწოდების ფალაური და ქართული დამწერლობის ჩვეულებისამებრ დაქარაგმება-შემოკლების შედეგად ფორმა "უსას" მიღების შესახებ [6, გვ. 274-275]. ე. თაყაიშვილი ამის საპასუხოდ განმარტავდა, რომ ქართულ დამ[გვ. 113]წერლობაში არსად არ შეიმჩნევა, რომ ქარაგმით შემოკლებულ სიტყვას პირველი ნაწილი, თუნდაც პრეფიქსი, სრულიად მოშორებული ჰქონდეს; შემოკლებული სიტყვა ყოველთვის იწყება იმ ასოთი, რომლითაც უნდა იწყებოდეს ქარაგმით გამოსახული შეუმოკლებელი სიტყვაც. ამიტომ, მისი აზრით, პიტიახშის სახელი ბეჭედზე უცვლელად, უნაკლოდ არის წარმოდგენილი და ეს სახელია უშა ან უჩა, ვინაიდან, ბერძნულ ენაში არც ბგერა "შინი" მოიპოვება და არც "ჩინი"; ორივე ბგერას უცხო ენიდან ნასესხებ სიტყვებში ბერძნული ენა "სანით" გამოხატავს. ამის გამო, ე. თაყაიშვილის აზრით, სრულიად ზედმეტი და მიუღებელი იქნებოდა, ბეჭედზე მოხსენიებული პიტიახშის არშუშად მიჩნევა [1, გვ. 98].

 

კ. კეკელიძის განმარტებით, ამ შემთხვევაში ლაპარაკი უნდა გვქონდეს არა დაქარაგმებაზე, არამედ ქართულისათვის დამახასიათებელ უბრალო შემოკლებაზე; მაგ.: იოვანე-ვანე, ემანუელ-მანუელ, ონისიმე-ნისიმა [7, გვ. 125]. თუმცა, მისი აზრით, ბეჭდის წარწერაში მოხსენიებული აშუშა, ვერ იქნებოდა V საუკუნის აშუშა, მამა ვარსქენისა, რადგანაც მის დროს იბერიაში ორმეფობას უკვე ადგილი აღარა აქვს, ბეჭდის წარწერა კი, მისი გაგებით, ორმეფობას გულისხმობს. აშუშას გვარი და შესაბამისად ამ სახელწოდების მატარებელი პიტიახშები, მისივე ვარაუდით, არსებობდნენ V საუკუნეზე უფრო ადრეც, IV საუკუნეში, ისე როგორც უფრო გვიან – VI საუკუნეში, როგორც ამას ადასტურებს "ევსტათი მცხეთელის მარტვილობის" ტექსტი [7, გვ. 131]. ა. ბოგვერაძემ და, როგორც ჩანს, მ. ბახტაძემაც, გაიზიარეს კ. კეკელიძის შეხედულება [8, გვ. 66; 9, გვ. 46, 51, 54, 56, 58, 60, 62, 71, 82, 83].

 

აღნიშნული საბეჭდავის V საუკუნით დათარიღებას არც მისი ტიპოლოგიური მონაცემები უწყობს ხელს. ბ. კუფტინი ხაზგასმით შენიშნავდა, რომ ბეჭედზე ამოკვეთილი პორტრეტის სტილისტური თავისებურებანი და მისი ბერძნული და არა ფაჰლაური წარწერა უფლებას არ გვაძლევს ეს ბეჭედი მივაწეროთ V საუკუნის დამლევის სასანიანთა მეფის მოხელეს, თუნდაც ადგილობრივი ეროვნული გარემოდან [10, გვ. 318]. მისი განმარტებით, ამ ეპოქის სასანურ პორტრეტულ გემებში ჭარბობს კონტურული მონახაზი, მაშინ როდესაც უსას ბეჭედს სახის გადმოცემაში ჯერ კიდევ შენარჩუნებული აქვს ანტიკური ხანისათვის დამახასიათებელი პლასტიკური შეგრძნება, რითაც იგი ახლოს დგას სასანიანთა დინასტიის ფუძემდებლის არდეშირ I-ის (226-241 წწ.) გემასთან ყულახიდან, ისევე როგორც არმაზის ნეკროპოლის ქალის # 2 სამარხის ვერცხლის ლანგარზე დატანილ გამოსახულებასთან [10, გვ. 318-320]. იგი იმოწმებს ალ. ჯავახიშვილის დაკვირვებასაც, ბეჭედზე გამოხატული სახის შესამჩნევი პორტრეტული მსგავსების შესახებ არმაზის ნეკროპოლის IV საუკუნის დასაწყისის ერთი გემის გამოსახულებასთან [10, გვ. 320]. ბ. კუფტინის განცხადებით, თვით ის გარემოება, რომ არსებობს სავსებით დასრულებული წარწერის უშუალო მითითება იმის შესახებ, რომ ბეჭედი ეკუთვნის პირს, სახელწოდებით Ουσας (ე. ი. უსა, უშა, უჩა, ან შესაძლოა უსას), არავითარ საფუძველს არ იძლევა იმისათვის, რომ ეს სახელი გადავაკეთოთ "აშუშად" ან "არშუშად" [10, გვ. 318]. სწორედ იმის გამო, რომ უსას საბეჭდავის გემაზე წარმოდგენილია აშკარად სასანიდურ ყაიდაზე ამოკვეთილი პორტრეტი, ამას ე. თაყაიშვილიც ხაზგასმით აღნიშნავს [1, გვ. 98], მისი დათარიღება III საუკუნის მეორე მეოთხედზე უფრო ადრეული ხანით გამორიცხულად უნდა ჩაითვალოს და მისი სავარაუდო თარიღი ძირითადად III საუკუნის მეორე ნახევარსა და IV საუკუნის საწყის ხანებში უნდა ექცეოდეს ანუ სასანიანთა ეპოქის ადრეულ პერიოდს ემთხვეოდეს.

 

არც თ. ყაუხჩიშვილი თვლის სახელს – Ουσας – "აშუშას" შემოკლებად. ბერძნული ეპიგრაფიკა-პალეოგრაფიის მონაცემების გათვალისწინების საფუძველზე იგი აცხადებს, რომ, როდესაც მოკლდება ბერძნული (ან ბერძნულად დაწერილი) სიტყვა, შემოკლება ჩვეულებრივ არ ხდება სიტყვის დასაწყისის ხარჯ[გვ. 114]ზე. მისი აზრით, თვით სახელი Ουσας უნდა გადმოსცემდეს იბერი პიტიახშის სახელს და იგი არ უნდა მივიჩნიოთ "აშუშას" ან რომელიმე სხვა სახელის დაბოლოებად [11, გვ. 254].

 

აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით, ყურადღებას იპყრობს 2001 წლის გაზაფხულზე სვეტიცხოვლის ეზოში, ტაძრის ჩრდილო-აღმოსავლეთ მხარეს აღმოჩენილი აკლდამის (სამარხი 14) გათხრის შედეგად ნაპოვნი ოქროს საწერი მოწყობილობა – პენალი, რომელზეც მრავლად მოიპოვება ბერძნული წარწერები, ძირითადად ბერძნულ ღვთაება-მუზებისა და გამოჩენილ პირთა – ჰომეროსის, დემოსთენეს, მენანდრეს – სახელები. აქვე აღმოჩნდა წარწერა, სადაც ნახსენებია მეფე უსტამოსი. წარწერა შემდეგნაირად იკითხება: "მეფე უსტამოსისა და ევგენიოსისა" [იხ. 12, გვ. 83; 13, გვ. 368]. მკვლევრები აღნიშნავენ რომ მთლად ნათელი არ არის, ეს ორი სახელი ერთ მეფეს ეკუთვნის თუ ორ სხვადასხვა მეფეს და თვლიან, რომ ამ სახელით მოხსენიებულია აქამდე უცნობი ქართლის მეფე [იხ., მაგ., 14, გვ. 63]. სახელწოდება უსტამოსი ბერძნული ფორმა უნდა იყოს "ევსტათი მცხეთელის მარტვილობის" ტექსტიდან ცნობილი სპარსული სახელის – უსტამისა (“უსტამ, ციხისთავი მცხეთისა”). თვით ამ სახელწოდების – უსტამოსი – სპარსულ-ბერძნული ხასიათი თითქოს კიდევაც ასახავს სასანური ხანის ცენტრალური ამიერკავკასიისათვის დამახასიათებელ გაორებულ, დასავლური და აღმოსავლური ზეგავლენის შედეგად ჩანოყალიბებულ კულტურულ-პოლიტიკურ სინამდვილეს. სახელწოდება ოდნავ განსხვავებული ფორმით – უსტანოსი – დადასტურებულია მდ. დონის ქვემო დინებასთან და აღმოსავლეთ ყირიმში, ტანაისსა და პანტიკაპეონში მიკვლეულ III (ახ. წ. 220 წ.) და IV საუკუნის ბერძნულ წარწერებში და იგი სიცოცხლის სისავსისა და ცხოველმყოფელობის აღმნიშვნელი ავესტური სიტყვიდან წარმომდგარად არის მიჩნეული [13, გვ. 368f.].

 

სახელწოდება უსტამოსიდან შემოკლება-დაქარაგმების შედეგად Ουσας მიღების დამაბრკოლებელი თითქოს არაფერი არ უნდა ჩანდეს. აქ სულ სხვა სახის წინააღმდეგობა გვაქვს, უსტამოსი მეფეა – ბასილეოსი, ხოლო უსა პიტიახში – პიტიაქსეს. ამასთან დაკავშირებით, ალბათ შეიძლება გავიხსენოთ კ. თუმანოვის შენიშვნა, რომ მხოლოდ გოგარენეს პიტიახშებმა შესძლეს გამოეღწიათ არშაკიდული მონარქიის დაცემის შემდგომ ეპოქაში, ოღონდ უკვე როგორც იბერიის სამეფო წრის კუთვნილმა წევრებმა [5, გვ. 192]. ნიშანდობლივია, რომ საბეჭდავის წარწერაში ბერძნული სიტყვა "პიტიაკსეს" ქართული "პიტიახშის" ფორმით არის წარმოდგენილი და არა სომხური "ბდეშხ"-ის, ან ბერძნულ-ლათინური “vitax”, “vitaxa”-ს სახით [1, გვ. 98]. ალბათ არ არის გამორიცხული, რომ ქართლის პიტიახშს უფრო გვიან მეფობისათვისაც მიეღწია; გარდა ამისა, ალბათ გასათვალისწინებელია, სომეხი მემატიანეების მიერ, საკუთარი მსოფლმხედველობიდან თუ თავისი ქვეყნის პოლიტიკური მიზნებიდან გამომდინარე, ან სულაც ისტორიული ტრადიციის შედეგად, ქართლის მეფეების "ბდეშხებად" არცთუ იშვიათად მოხსენიება.

 

მიუხედავად იმ გარემოებისა, რომ ზემოხსენებული სამარხის გამორჩეულად მდიდრული ინვენტარი II-III საუკუნეებით თარიღდება, მოიპოვება რიგი ნიშნებისა, რომლებიც სამარხის მოწყობის ხანად III-IV საუკუნეების მიჯნას განსაზღვრავენ და შესაბამისად სწორედ ეს ზღვარი უნდა ჩაითვალოს terminus post quem-ად აღნიშნული სამარხის დათარიღებისას; რაც იმას ნიშნავს, რომ ეს სამარხი აღნიშნულ ხანაზე უფრო ადრეულად ვერ ჩაითვლება, მიუხედავად იმისა თუ რამდენად უფრო ადრეული ხანით შეიძლება თარიღდებოდნენ მასში ნაპოვნი ცალკეული ნივთები. ალბათ დაახლოებით ამავე ხანით უნდა განისაზღვროს უსტამოსის ზეობის წლებიც. მხედველობაში მაქვს ის გარემოება, რომ რომსა და სპარსეთს შორის დადებულ 298 წლის ნიზიბინის ხელშეკრულების თანახმად იბერიის მეფეს, მისი ძალაუფლების დამამტკიცებელი სიმბოლოები რომიდან უნდა მიეღო, ხოლო სამარხის ინვენტარი აშკარად [გვ. 115] ავლენს მათი მფლობელის სტატუსის გამორჩეულ ხასიათს. როგორც ცნობილია, რომი თავის კლიენტ-მეფეებს აღიარებასთან ერთად უძღვნიდა ხოლმე წარჩინების ნიშნებს - ინსიგნიებს და უხვადაც ასაჩუქრებდა [15, გვ. 245]. მირიან მეფის ზეობისადმი მიწერილი მეტად ხანგრძლივი დროის მონაკვეთი თითქოს შესაძლებლობას უნდა გვაძლევდეს სადღაც იმავე ეპოქის განმავლობაში ვივარაუდოთ უსტამოსის მეფობის ხანაც [შდრ. 16, გვ. 58-64].

 

კიდევ უფრო რთული დასადგენია, თუ რას უნდა ნიშნავდეს პარიზის საბეჭდავის წარწერაში ნახსენები კარხედონი, რომელიც აშკარად იბერიის მსაზღვრელად არის გამოყენებული.

 

მართალია, წარწერაში სავსებით ნათლად ისმის კართაგენის სახელი, მაგრამ მკვლევრები ერთთავად გამორიცხავენ მასში ჩრდილოეთ აფრიკაში მდებარე ქალაქის დანახვის შესაძლებლობას და არც იქვე მოხსენიებულ იბერებს უკავშირებენ პირენეს ნახევარკუნძულზე მცხოვრებ იბერებს. ამას თუნდაც ის გარემოება უშლის ხელს, რომ პიტიახშის ინსტიტუტის არსებობა მხოლოდ ირანსა და მის მომიჯნავე ტერიტორიებზეა საგულვებელი და დასტურდება კიდევაც ამიერკავკასიაში.

 

“კართაგენელი” იბერების იდენტიფიცირების საკითხთან დაკავშირებით არაერთი აზრი არის გამოთქმული: პ. პეეტერსი შემდეგნაირად თარგმნიდა წარწერას: “აშუშა პიტიახში კოლხელი იბერებისა” [6, გვ. 275-279], პ. ინგოროყვა: “აშუშა პიტიახში იბერთა-კარქედისა (ანუ კლდეკარის)” [7, გვ. 125-132], ექ. თაყაიშვილი: “უშა, პიტიახში იბერთა-ქართლელთა”. ბ. კუფტინი: “უშა პიტიახში იბერთა ქართთა" [10, გვ. 315-322]. ბ. კუფტინის აზრით, სიტყვა Καρχηδων უნდა ამოიხსნას კართაგენის ბერძნული დასახელების შესაძლო წარმოშობის მსგავსად როგორც კართედონ ან კიდევ როგორც კართელონ. ამრიგად, წარწერა ბეჭედზე უნდა იკითხებოდეს: “უშა პიტიახში იბერთა-ქართთა” (აზრით “იბერიისა-ქართლისა”) და მასში უნდა ვხედავდეთ მოწმობას, რომ უკვე ჩვენი წელთაღრიცხვის მესამე საუკუნის დამლევს სახელმწიფო  იბერია ატარებდა მეორე ეროვნულ სახელწოდებას - ქართლის ქვეყნისას [კუფტინი 1949, გვ. 321].

 

საინტერესოა, რომ პერსეპოლისის წარწერებში მოხენიებულია გაურკვეველი წარმომავლობის Karka-ს ხალხი; ჯერ კიდევ XIX ს. შუა ხანებში დანიელი ორიენტალისტი ნ. ლ. ვესტერგაარდი მათ ქართველებს უკავშირებდა: “გრუზიელებს (Grusien), რომელთაც სპარსელები ქურჯისტანს (کرجستان) უწოდებენ", ხოლო ი. ოპერტი – კართაგენელების სომხური სახელწოდების (კარქედოვმაჲეცი) გათვალისწინებით – კართაგენელებს. ტერმინ კარქედონის წარმომავლობის საკითხთან დაკავშირებით, მართლაც მხედველობაში ჩანს მისაღები კართაგენის აღმნიშვნელი სომხური ტერმინი კარქედოვმაჲეცი დადასტურებული ძველ სომხურ წერილობით წყაროებში.

 

ახ. წ. V ს. პირველი ნახევრის სომხეთში მომხდარი ამბების აღწერისას, VII ს. სომეხი ისტორიკოსი სებეოსი თითქოს მიგვანიშნებს მის ქვეყანაში კართაგენელთა ხანმოკლე გაბატონებაზე; კერძოდ სებეოსის ისტორიის მიხედვით (თავი 7), არშაკიდების ბატონობისა და ვარამ შაპუჰის ხანის დამთავრების შემდეგ სომხეთში გაბატონებულა ხალხი კარქედოვმაჲეცის სამთავროდან. სომხური სახელწოდება – “კარქედოვმაჲეცი" წარმოდგება ბერძნული Καρχεδών-იდან, რომელიც, თავის მხრივ, სათავეს იღებს კართაგენის ფინიკიურ-პუნიკური სახელიდან _ Kart Hadašt ("ქალაქი ახალი").

 

სებეოსის ცნობით, დიდ მოგვებთან და სამეფოს უმთავრეს ნახარარებთან ერთად შემუშავებულა სომხეთში ქრისტიანობის ამოძირკვის გეგმა. სებეოსი იქვე განმარტავს, რომ ეს ამბავი შეეხება “ბოროტი იაზკერტის” მეფობის ხანას. „ბოროტ იაზკერტში“ ირანის სასანიანი შაჰი იეზდიგერდ II იგულისხმება, რომლის ზეობის წლები (438-457 წწ.) ქრისტიანთა და სხვა არაზოროასტრელთა განსაკუთრებული ჩაგვრით იყო გამორჩეული. თუ სებეოსის ცნობას დავეყრდნობით, სომხეთში [გვ. 116] კარქედოვმაჲეცის სამთავროს ხალხის გაბატონების ხანა მოქცეული უნდა იყოს ვარამ შაპუჰის გარდაცვალების ხანიდან იეზდიგერდ II-ის მეფობის დამთავრების ხანამდე ანუ უნდა განისაზღვროს დაახლ. 417-457 წწ. შუალედით.

 

სებეოსის ტექსტის კომენტატორების აზრით, კარქედოვმაჲეცელებში სასანიანი სპარსელები იგულისხმებიან, ვინაიდან უშუალოდ მომდევნო წინადადებაში ნახსენებია დიდ მოგვებთან და სამეფოს უმთავრეს ნახარარებთან ერთად სომხეთში ღვთისმოსაობის მოსპობის მცდელობა. სებეოსის რუსულად მთარგმნელი კ. პატკანიანი (პატკანოვი) შენიშნავდა, რომ მან ვერ შეძლო ამ სახელის განსაზღვრა, თუმცა კი იგი სპარსელებს უნდა აღნიშნავდეს [17, გვ. 22-23]. ამ ტერმინის წარმომავლობის დადგენა ვერც ტექსტის მეორე მთარგმნელმა, ს. მალხასიანცმა მოახერხა, რომელმაც, V ს. სომეხი ისტორიკოსის ეღიშეს ცნობასთან შეთანაპირებით, სადაც ზემოხსენებულის შესატყვის ადგილას, სასან სპარსის შთამომავლობის მიერ სომხეთის დაპყრობის შესახებ არის საუბარი [18, გვ. 148, შენ. 38], სებეოსის მიერ მოხსენიებული “კარქედოვმაჲეცის სამთავროს ხალხი”, და კ. პატკანიანის მიერ რუსულად ასევე  თარგმნილი (“народ Кархедомского княжества”), შეცვალა ”კარქედოვმაჲეცის დინასტიის გვარით” (“род Карк'едомской династии”) და მასში სასანიანთა დინასტია იგულისხმა. ს. მალხასიანციც, კ. პატკანიანის მსგავსად, შენიშნავდა, რომ მისთვის გაურკვეველია, თუ რატომ უნდა შერქმეოდათ სასანიანებს ეს სახელი [18, გვ. 26, 148, შენ. 38]. სებეოსის ტექსტის ახალი ინგლისურენოვანი თარგმნის ავტორი რ. თომსონი, რომელსაც არ ეეჭვება კარქედოვმაჲეცელების კავშირი სპარსელებთან, სომხური იშხანუთჲეან (სათავადო/საერისთავო) უკვე “იმპერიად” თარგმნა – “the race of the Kark'edovmayi empire” [19, გვ. 64]. ამავე დროს, სომხური წარმომავლობის ამერიკელი წყაროთმცოდნე და მთარგმნელი რ. გ. ბედროსიანი ამ ადგილს ინგლისურ ენაზე ისევ “სამთავროს ხალხად” თარგმნის:”the people of the Kark'edovmayets'i principality” [20].

 

როგორც ჩანს, “კარქედოვმაჲეცელების” უშუალოდ სპარსელებთან გაიგივებას ხელს უნდა უშლიდეს სწორედ ეს გარემოება, რომ სებეოსთან ეს “ხალხი” (აზგ – ერი, people, народ) მხოლოდ “სამთავროს” (იშხანუთჲეან – სათავადო / საერისთავო, principality, княжество) მფლობელია, სასანიანთა ძლევამოსილი იმპერიისაგან განხვავებით, რომელსაც უფრო შეესაბამება მომდევნო წინადადება, სადაც საუბარი შეეხება, სომხეთში ღვთისმოსაობის განადგურების განზრახვის დაგეგმვას მოგვებთან და “სამეფოს” (თაგავორუთჲეან _ kingdom, царство) (და არა “სამთავროს” – გ. ქ.) დიდებულებთან (ნახარარებთან) ერთად. ვინაიდან, თვით სებეოსი აცხადებს, რომ სხვა ავტორების მონაცემების მიხედვით, ეს ამბავი (კარქედოვმაჲეცის სამთავროს ხალხის გაბატონებისა და სომხეთში ღვთისმოსაობის მოსპობის გეგმის) შეეხება “ბოროტი იაზკერტის” მეფობას, სავარაუდოა, რომ მოხდა ორი განსხვავებული ამბავის ერთმანეთში აღრევა: 1. კარქედოვმაჲეცის “სამთავროს” ხალხის გაბატონებისა; 2. “ბოროტი იაზკერტის” მიერ ძლევამოსილი მოგვებისა და მისი “სამეფოს” უმთავრესი დიდებულების თანადგომით სომხეთში ღვთისმოსაობის აღმოფხვრისა. სხვა შემთხვევაში, ძნელი ასახსნელია ერთმანეთის მომდევნო ორ წინადადებაში და ერთიდაიმავე კონტექსტში ჯერ “სამთავროსა” (იშხანუთჲეან) და შემდეგ “სამეფოს” (თაგავორუთჲეან) მოხსენიება.

 

შეხედულება სპარსელებთან კარქედოვმაჲეცელების იგივეობის შესახებ მნიშვნელოვანწილად დაფუძნებული ჩანს, ბიბლიაში შემავალი წიგნის “წინასწარმეტყველება დანიელისას” მეშვიდე ხილვის აპოკრიფული დამატებების სომხური ვერსიის ტექსტში (Ankanon Girk’ I, 244), სიტყვა კარქედოვნის “სპარსეთის” მნიშვნელობით გამოყენებაზე [21, გვ. 156-157]. დანიელის ხილვა ასახავს ოკეანიდან (ზღვა დიდი) ოთხი საზარელი მხეცის ამოსვლას, რომლებიც ცოდვილი სოფ[გვ. 117]ლის დასასჯელად იყვნენ ღვთით მოვლენილნი. თეოლოგთა აზრით, ეს მხეცები: მსგავსნი ლომისა, დათვის, ვეფხის და გველეშაპის, განასახიერებდნენ შესაბამისად მსოფლიოს ოთხ ძლევამოსილ იმპერიას: ბაბილონს, მიდია-სპარსეთს, საბერძნეთსა და რომს. მიჩნეულია, რომ დათვში (დანიელი 7 : 5) ნაგულისხმევია მიდიელ და სპარს მეომართა მძვინვარება [22; 23]. ამდენად, ჩვენთვის საინტერესო ტერმინი აქ სულაც არ უკავშირდება სასანიანებს და ზოგადად მიდიურ-სპარსული სამყაროს გამოსახატავად იხმარება. როგორც ჩანს, სებეოსთან აღწერილი ამბავის ზეგავლენით, სიტყვა კარქედოვმაჲეცი ზოგიერთ სომხურ თხზულებაში გადაიქცა სპარსელების აღმნიშვნელ სახელად; აღსანიშნავია, რომ “დანიელის წინასწარმეტყველების” აპოკრიფული დამატებების სომხური ვერსიის შექმნის ხანა დაახლოებით სებეოსის თანადროულად არის მიჩნეული [5, გვ. 189 შენ. 190].

 

გ. აბგარიანი ამ ტერმინის ახსნის ყველა ადრეულ ცდას შეცდომად მიიჩნევს და თვლის, რომ მასში უნდა იმალებოდეს შერყვნილად წარმოდგენილი “ჩარ ედოვმაჲეცი” (ch'ar k'awdeayts') ანუ “ბოროტი ქალდეველები”, რაც შინაარსობრივ კავშირშია თვით სებეოსთან აღწერილ ამბავთან, სადაც “ბოროტ იაზკერტს” ავი ზრახვების განხორციელებაში “შხამიანი ქალდეველები” ეხმარებიან [24, შენ. 118]. მისგან განსხვევებით დ. ფრენდო განსახილველ ტერმინს კარქემიშისა და კართაგენის დამახინჯებად მიიჩნევს [25, გვ. 6 შენ. 12].

 

რით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული სპარსელთა კართაგენელებად მოხსენიება? სომხეთში ხომ კარგად უწყოდნენ თუ სად იყო კართაგენი. დიდი კართაგენელი მხედართმთავარი და საზოგადო მოღვაწე ჰანიბალი (ძვ. წ. 247/246-183 წწ.) საკმაო ხანს თავს აფარებდა სომხეთის მეფის არტაშეს (არტაქსია) I-ის კარს; პლუტარქეს ცნობით, ჰანიბალი სომხეთის მეფეს ეხმარებოდა “არმენიის კართაგენად” (εν Aρμενιοις Καρχεδών) წოდებული სატახტო ქალაქის არტაშატის (არტაქსატა, არტაქსიასატა) დაგეგმარებაში Plut., Lucullus 32, 3, 31; Strabo, XI, 14, 6).

 

ჩვენთვის საინტერესო საბეჭდავის წარწერის “კარხედონთან” სებეოსის ისტორიაში მოხსენიებული “კარქედოვმაჲეცის” შესაძლო კავშირზე ყურადღება, პირველად კ. კეკელიძემ გაამახვილა [7, გვ. 125-132]. მის მიერ ტერმინ “იბერონ კარხედონის” ე. წ. სასანიანთა იბერებად ინტერპრეტირება, ძირითადად დაფუძნებული იყო სებეოსისეული ტექსტის “კარქედოვმაჲეცის” სასანიანებთან გაიგივებაზე და ბუნებრივია პიტიახშის საბეჭდავის წარწერაშიც მას სასანიანთა დინასტია ჰქონდა ნაგულისხმევი; შესაბამისად წარწერა შემდეგნაირად გაიშიფრა: “აშუშა, სასანელთა (ანუ სპარსეთის) იბერების პიტიახში” (πιτιάξης της περσικης Ιβηρίας) [7, გვ. 128]. ა. ბოგვერაძეც, იმას გავითვალისწინებთ, რომ აშუშას წინაპარი ფეროზი სასანიანთა საგვარეულოს ეკუთვნოდა, აღნიშნულ წარწერას ასე კითხულობს: “აშუშა (უსა), იბერიელთა პიტიახში, კარქედონინი (სასანიანი)” [8, გვ. 66]. აღსანიშნავია, რომ კ. თუმანოვი დასაშვებად მიიჩნევს წარწერის კეკელიძისეულ ინტერპრეტაციას: “იბერიის სასანიანი პიტიახში”. როგორც ვხედავთ, ზემოთ ჩამოთვლილ ყველა შემთხვევაში, გაურკვეველი რჩება ტერმინების კარხედონისა და კარქედოვმაჲეცის ეტიმოლოგია. ამგვარად, ძირითადი წინააღმდეგობა აღნიშნული საკითხის გარკვევისას ეტიმოლოგიური ხასიათისაა.

 

უპირველეს ყოვლისა, გასათვალისწინებელია, რომ, თუ სომხურ ენაში კართაგენელების აღმნიშვნელი ტერმინი კარქედოვმაჲეცი სპარსელთა უკეთურად მოსახსენიებელად არის ნახმარი, რაც თითქოს სომხური წყაროების მონაცემებიდან ჩანს, გამორიცხული იქნებოდა ამ ტერმინის ბერძნული შესატყვისის – კარხედონის – გამოყენება სპარსეთის იბერიის აღსანიშნავად პიტიახშის საბეჭდავზე; ეს საბეჭდავი ხომ მისი მფლობელი პიტიახშის განსადიდებლად იყო დამზადებული და არა დასამცირებლად. [გვ. 118]

 

რაც შეეხება, მკვლევართა მიერ, პიტიახშის საბეჭდავის წარწერაში ჩრდილოაფრიკული ქალაქის, კართაგენის დანახვის შესაძლებლობის უარყოფას, მაინც ვფიქრობ, გამორიცხული არ უნდა იყოს მასში მართლაც კართაგენის გამოძახილი ყოფილიყო ასახული. კერძოდ, შესაძლოა აქ თავი გამოევლინა იმ ტრადიციას, რომელიც კ. კეკელიძის განმარტებით, ამა თუ იმ დაწინაურებული გვარის გენეალოგიას იწყებს ხოლმე რომელიმე გამოჩენილი და ცნობილი ადგილიდან ან პირისაგან, როგორც, მაგ., ბაგრატიონები “დავითიან-სოლომონიანს” უწოდებდნენ თავის თავს და იერუსალიმიდან გამოჰყავდათ საკუთარი გვარი [7, გვ. 130]. ამ მხრივ, “იბერონ” და “კარხედონ” ტერმინებთან მიმართებაში, გასათვალისწინებელია ძვ. წ. IV-III სს. ისტორიკოსისა და პოლიტიკური მოღვაწის, “ინდოეთის ისტორიის” ავტორის, მეგასთენესადმი მიწერილი და კლასიკურ და მომდევნო ხანების თხზულებებში ფართოდ გავრცელებული ლეგენდარული ცნობა, პონტოსთან მცხოვრები იბერების დასავლეთის იბერიიდან და ლიბიიდან გადმოსახლების თაობაზე (Euseb., Praep. Evang., IX, 41, 1), და სავსებით მოსალოდნელია მას იბერთა პიტიახშის ერთ-ერთ ძირითად ინსიგნიაზეც ეჩინა თავი. ვინაიდან, მოვსეს ხორენაციც შენიშნავს, რომ ივერია (ვერია) ქვეყნიერების დასავლეთ საზღვარზე მდებარეობს (Mos. Xor., II, 8-9), აშკარა ხდება, რომ ივერიაში იგი პირენეს ნახევარკუნძულს გულისხმობდა. აღსანიშნავია, რომ გ. მელიქიშვილი არ გამორიცხავდა, მოქცევაჲ ქართლისაჲს “არიან-ქართლის” არიანის მიღების შესაძლებლობას “პერენეს” (პირენეის) დამახინჯების შედეგად [26, გვ. 16].

 

პირენეს იბერიის კავკასიის იბერიასთან კავშირის თაობაზე ძველთაგანვე არსებული წარმოდგენა ძირითადად ამ სახელწოდებების იდენტურობით იყო განპირობებული. ეს იდენტურობა, ადგილობრივი სახელების ბერძნულ-რომაულ სამყაროსათვის უფრო ჩვეულ სახელებთან მიმსგავსებისა თუ თარგმნის შედეგად იქმნებოდა ხოლმე. ამგვარად უნდა აღმოცენებულიყო კავკასიაში ჯერ კიდევ ძვ. წ. IV საუკუნემდე სახელწოდება “იბერია”, კავკასიაშივე, ალბათ უფრო გვიან, “ალბანია” და ა. შ. შესაძლოა ადგილობრივი ტერმინის უცხო ენაზე გააზრების იმავე მოდელს ჰქონოდა ადგილი კართაგენის აღმნიშვნელი ტერმინის – “კარხედონის” – ეთნონიმ “იბერის” მსაზღვრელად გამოყენების დროსაც.

 

ლიბიისა და იბერიის მოსახლეობის პონტოს აღმოსავლეთით გადმოსახლების შესახებ ზემომოყვანილი ლეგენდარული ცნობის საბეჭდავის წარწერაში შესაძლო ასახვის შუქზე, დასაშვები უნდა ჩანდეს “კარხედონით” “ლიბიის” ჩანაცვლება. ამის შესაძლებლობას უნდა იძლეოდეს თვით კართაგენის მოსახლეობის მიმართ ტერმინ “ლიბიელის” გამოყენების კარგად ცნობილი ფაქტი: კართაგენელების აღსანიშნავად, რომლებიც ფინიკიელთა და ავტოქტონთა ნაჯვარს წარმოადგენდნენ, ფართოდ იხმარებოდა ტერმინი – “ლიბიელი ფინიკიელი” (Λιβυφοινικες), საპირისპიროდ ლევანტიელი ანუ “სირიელი ფინიკიელისა” (Συροφοινικες) [27, გვ. 479, 763].

 

საკითხავია რომელი იბერიული სახელწოდება შეიძლება მივიჩნიოთ საბეჭდავის წარწერის “კარხედონის” პროტოტიპად თუ წინა-ფორმად?

 

თუ გავითვალისწინებთ, რომ კართაგენის ფინიკიურ სახელწოდებაში _ Kart Hadašt _ შემავალი სიტყვა “kart” აღნიშნავს “ქალაქს”, ხოლო ტერმინი “ქართლი” დაკავშირებულია არმაზციხის ძველ სახელწოდებასთან – ქართლი ანუ მთა ქართლი [შდრ. 28, გვ. 25 : 11-12], ამ ორ სიტყვას შორის კავშირი თვალში საცემი გახდება. საინტერესოა, ამ მხრივ, ე. თაყაიშვილის ხედვა, იგი თვლიდა, რომ მცხეთა იყო იბერთა თავი ქალაქი, ხოლო არმაზი ქართლის ტერიტორიას ეკუთვნოდა და უძველესი დროიდან მას თვითონ ეწოდებოდა ქართლი, ვიდრე იქ არ აღუმართავთ არმაზის კერპი [1, გვ. 101]. სიტყვა ”ქართლი”, მკვლევართა ერთი ნაწილის აზრით, წარმომდგარი უნდა იყოს ინდოევროპული სუბსტრატის [გვ. 119] ნიშნად მიჩნეულ სიტყვა “karta”-საგან, რომელიც თავდაპირველად აღნიშნავდა “შემოღობილ ადგილს”, ხოლო შემდეგ – გალავანს, ნაგებობას, ციხე-სიმაგრეს [ეთნონიმ ქართველის შესახებ სამეცნიერო ლიტერატურის ვრცელი მიმოხილვა, იხ. 29, გვ. 160-181]. თუმცა არსებობს უფრო “ეკონომიური” ვარაუდის გამოთქმის შესაძლებლობაც: რამდენადაც “ქალაქის” (Stadt) აღმნიშვნელი არამეული სიტყვაა “karda” [30, გვ. 176*], ხოლო ფინიკიურთან ახლომონათესავე ეს ენა ერთ-ერთი ძირითადი სახელმწიფო ენა იყო არმაზციხის ადრეულ ბინადართათვის, ვფიქრობ, სავსებით დასაშვებია, სწორედ სიტყვა “karda” დასდებოდა საფუძვლად ტერმინ ქართ-ლ-ს. “მთა ქართლის” აღმნიშვნელად არამეული სიტყვა “karda”-ს გამოყენება, აქემენიანთა და მომდევნო ხანებში ჩამოყალიბებული პოლიტიკური კონიუნქტურით უნდა ყოფილიყო განპირობებული. სავარაუდოა, რომ ამ შემთხვევაში -ლ- დეტერმინანტ სუფიქსს უნდა წარმოადგენდეს. ვითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ წარმომავლობის, თვისებისა და მქონებლობის აღმნიშვნელ -ან-, -ურ-, -ელ- სუფიქსების უფრო ძველ ფუნქციურ ვარიანტს, ტ. ფუტკარაძის აზრით, წარმოადგენს -ლ/რ- სუფიქსი, მაგ.: თოვ-ს – თოვ-ლ-ი, მამა – მამ-რ-ი, ქართი – ქართ-ლ-ი და ა. შ. (პირადი ინფორმაცია, რომლისთვისაც ბ-ნ ტარიელ ფუტკარაძეს დიდ მადლობას მოვახსენებ).

 

ამავე დროს, თითქოს უფრო ისე ჩანს, რომ ქართულში ადრეულ ხანებშივე არსებულ ციხე-სიმაგრის აღმნიშვნელ ხურიტულ ტერმინს “ard”-ს ანალოგიური მნიშვნელობისა და ჟღერადობის მქონე არამეული სიტყვის ზეგავლენის შედეგად შეეძინა ანლაუტში ველარული ფონემა. ამ უკანასკნელ შესაძლებლობაზე ისიც უნდა მიგვანიშნებდეს, რომ ქართულ სინამდვილეში დასტურდება არაერთი ციხე-სიმაგრის აღმნიშვნელი და “ართ/არტ/არდ”-ძირიანი ტოპონიმი: “ართვინი/ართვანი”, “არტაანი”, “არტანუჯი” და სხვ. გარდა ურარტული ქალაქი მუსასირის სახელწოდებისა – “არდინი”, მსგავსი სახელწოდებების ქალაქები ცნობილია რუსახინილის მახლობლად მდებარე მხარიდან და ეტიუნის ქვეყნიდანაც [იხ. 31, გვ. 106 შენ. 127]. არამეული ტერმინი “karda” თავის მხრივ ასევე დაკავშირებული უნდა იყოს ხურიტულ “ard”-თან.

 

არამეულ ტერმინს კიდევ იმის გამო უნდა მიენიწოს განსაკუთრებული მნიშვნელობა, რომ სავარაუდოა მცხეთის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი სიმაგრის, არაგვისპირთან მდებარე “ბელტის ციხის” სახელიც (ამჟამად ცნობილი ბებრის/ბერის ციხედ), რომელიც მცხეთა-არმაზციხის საერთო საფორტიფიკაციო სისტემის ნაწილს წარმოადგენდა და კეტავდა ჩრდილოეთის შესასვლელს, წარმომდგარი იყოს ასევე ციხე-სიმაგრის (Burg) აღმნიშვნელი არამეული სიტყვიდან – “birta” [30, გვ. 154*; შდრ. 32, გვ. 85, 173 შენ. 361. საინტერესოა, რომ იმავე შინაარსისა და ჟღერადობის სახელწოდება – birtha – გვხვდება კართაგენშიც, ადგილობრივი აკროპოლისის აღმნიშვნელად.]. იქნებ გასათვალისწინებელი იყოს, "ქართლის ცხოვრების" ცნობის, მტკვარგამოღმა (არმაზციხის, იგივე `მთა ქართლის~) და მტკვარგაღმა (მცხეთის) მხარეთა მეფეების, ქართამისა და ბარტომის სახელთა შესაძლო კავშირიც ციხე-სიმაგრეების აღმნიშვნელ არამეულ სიტყვებთან – “karda” და “birta” და, შესაბამისად, ამ სიტყვებით მოხსენიებულ მათ რეზიდენციებთან თუ უმთავრეს საფორტიფიკაციო ნაგებობებთან – არმაზციხესთან (“მთა ქართლი”) და მცხეთა-ბებრის (“ბელტის”) ციხესთან.

 

ამრიგად, პიტიახშის საბეჭდავის წარწერაში ასახული ტერმინი – “იბერონ კარხედონი”, გარდა ლიბიელთა და დასავლეთის იბერიელთა კავკასიაში გადმოსახლების ლეგენდარულ ცნობასთან მისი სავარაუდო კავშირისა, შესაძლებლობას გვაძლევს მასში კონკრეტული გეოგრაფიული და ამავე დროს გარკვეულ ხანებში პოლიტიკური მნიშვნელობის მქონე ცნება დავინახოთ, “მთა ქართლის” (ანუ არმაზციხის) იბერიის სახით და, შესაბამისად, ადრინდელზე უფრო მეტი საფუძვლიანობით [გვ. 120] მივიჩნიოთ საბეჭდავზე გამოსახული პიტიახშიც არმაზციხის ანუ იგივე “მთა ქართლის” იბერიის გამგებლად; ამ ხელისუფალთ სომხური მატიანეები სხვადასხვაგვარად მოიხსენიებენ, ფავსტოს ბუზანდისათვის იგი გუგარქის ბდეშხია, ლაზარ ფარპეცის მიხედვით, ქართველების პიტიახშია (ვრაცების ბდეშხია) თუ მთავარი (ვრაცების იშხანი), ხოლო მოვსეს ხორენაცი კონკრეტულად მირიან მეფის შესახებ შენიშნავს, რომ იგი ქართველთა მეფე (უფროსი) და გუგარელების პიტიახშია (ბდეშხი), ხოლო საკუთრივ ეს მხარე, ჩვეულებრივ მტკვრის მარჯვენა ნაპირის ქართლის (იბერიის) სახელით არის ცნობილი, ხოლო სომხურ და ბერძნულ წყაროებში დასტურდება გუგარქისა და გოგარენეს (Γωγαρηνη) სახელწოდებით.

 

რადგან უშა (უსა) “სპარსეთის იბერთა პიტიახშად” მიაჩნია, ხოლო მტკვრის სამხრეთით მდებარე ქვემო ქართლი (370 წ. შემდეგ ხანებში) რომაელთა პროტეჟე საურმაგ მეფის სამფლობელოდ, მ. ბახტაძე თვლის, რომ უშას პიტიახშობა მხოლოდ მას შემდეგ შეეძლო მიეღო, რაც IV საუკუნის 70-იანი წლების ბოლოს ქართლის სამეფოს ერთიანობა აღდგა, ანუ IV საუკუნის 80-90-იან წლებში [9, გვ. 58]. თუმცა, იმის გათვალისწინებით, რომ ქართლის სამეფო კარზე არმაზისხევის პიტიახშის თანამდებობა III საუკუნის ბოლომდე ჯერ კიდევ არსებობდა, ამას თვით მ. ბახტაძეც საგანგებოდ აღნიშნავს [9, გვ. 50], ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, თითქოს უფრო დასაშვები ჩანს, რომ უსას პიტიახშობის ხანა III საუკუნის მეორე ნახევრის ფარგლებში ექცეოდეს. იქნებ სწორედ მეფისა და პიტიახშის ძალაუფლების ერთ პიროვნებაში თავმოყრის შედეგად უნდა გაუქმებულიყო არმაზისხევის პიტიახშის ინსტიტუტი.

 

რაც შეეხება სებეოსთან და საერთოდ ძველ სომხურ წერილობით წყაროებში სპარსელთა აღსანიშნავად გამოყენებულ ტერმინს – კარქედოვმაჲეცი, არ არის გამორიცხული იგი ფარსმან მეფის ძმის – მითრიდატესა – და ძის – რადამისტის –I საუკუნის 30-იანი წლების მეორე ნახევრისა და 40-იან წლების სომხეთში ხანმოკლე გაბატონების (Tac., Ann. VI, 33-36, XII, 45-51; Dio, LVIII, 26, 1-4) გამოძახილი იყოს. ახალმა გარემოებებმა შესაძლოა გამოიწვიეს ამ უარყოფითი მნიშვნელობის მქონე ტერმინის დაფიქსირება უფრო ძლიერ და დაუნდობელ მტერზე – სასანიანთა სპარსეთის იმპერიაზე, რომლისგანაც მომდინარე საფრთხე ძალზე აქტუალური იყო III-VII საუკუნეების სომხეთისათვის და საფიქრებელია ამის შედეგად მომხდარიყო სხვადასხვა ეპოქებისადმი მისადაგებული ცნებებისა და განსხვავებული ხასიათის მქონე ისტორიული მოვლენების ზემონავარაუდევი აღრევა.

 

ლიტერატურა:

 

1. თაყაიშვილი ე. როდის შეიცვალა იბერთა სახელმწიფო ქართველთა სახელმწიფოდ? ჟურ. მნათობი, 1948, # 8, გვ. 89-106.

2. Chabouillet M. Catalogue général et raisonné des camées. Paris, 1885.

3. Marquart J. Ērānšahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenac’i. Mit historisch-kritischem Kommentar und historischen und topographischen Excursen. Abhandlungen der königlichen Gesellschasft der Wissenschaften zu Göttingen. Philologisch-Historische Klasse. Neue Folge Band III. Nro. 2. Berlin, 1901.

4. Hübschmann H. Die altarmenischen Ortsnamen (mit Beitragen zur historischen Topographie Armeniens und einer Karte), – Indogermanischen Forschungen, Zeitschrift für indogermanische Sprach- und Altertumskunde, Bd XVI. Strassburg, 1904.

5. Toumanoff C.  Studies in Christian Caucasian History. Georgetown Univ., 1963.

6. Peeters P. “Sainte Sousanik, matrire en Armeno-Géorgie”, – Analecta Bollandiana, t. 53, fasc. ΙΙΙ-ΙV. Bruxelles, 1935, pp. 274-279.

7. კეკელიძე კ. აშუშა პიტიახშის ბეჭდის წარწერის გაგებისათვის, კრებ. ლიტერატურული ძიებანი, ტ. V, 1949, გვ. 125-132.

8. ბოგვერაძე ა. ქართლის პიტიახშთა ხელისუფლებისა და ვინაობის საკითხისათვის, კრებ. [გვ. 121] მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის, ნაკვ. 35, 1963, გვ. 59-66.

9. ბახტაძე მ. ერისთავობის ინსტიტუტი საქართველოში, თბ., 2003.

10. კუფტინი ბ. საქართველოს ძველი ეთნო- და ტოპონიმიკის ზოგიერთ გაურკვეველ შემთხვევაზე უცხო წყაროებით, – საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, ტ. X, # 5, გვ. 315-322.

11. ყაუხჩიშვილი თ. საქართველოს ისტორიის ძველი ბერძნული წყაროები, თბ., 1976.

12. აფაქიძე ა, ყიფიანი გ., ნიკოლაიშვილი ვ., მანჯგალაძე გ., კაპანაძე მ.. სვეტიცხოვლის ეზოში ჩატარებული არქეოლოგიური სამუშაოები, კრებ. VI სამეცნიერო სესია. 2001 და 2002 წწ. საველე-არქეოლოგიური კვლევის შედეგები, თბ., 2003.

13. ყაუხჩიშვილი თ. საქართველოს ბერძნული წარწერების კორპუსი. თბილისი, 2004.

14. ბერაძე თ., სანაძე მ. საქართველოს ისტორია, წიგნი I (ანტიკური ხანა და შუა საუკუნეები), თბ., 2003.

15. Braund D. Georgia in Antiquity. A History of Colchis and Transcaucasian Iberia 550 BC - AD 562. Oxford, 1994.

16. ლ. ჯანაშია. ქართლი IV ს. პირველ ნახევარში, წგნ. საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. II. თბ., 1973.

17. История императора Иракла. Сочинение епископа Себеоса, писателя VII века. (пер. К. Патканьяна). СПб. 1862.

18. История Епископа Себеоса. Перевел с четвертого исправленного армянского издания Ст. Малхасянц. Ереван, 1939.

19. The Armenian History attributed to Sebeos, translated, with notes by R. W. Thomson. Historical commentary by James Howard-Johnston (Assistance from Tim Greenwood), Part I. Translation and Notes. Translated Texts for Historians, Volume 31. Liverpool, 1999.

20. Bedrosian R. Sebeos. Patmut'iwn i Herakln. np1985.

21. Macler F. Historie d'Heraclius par l'évêque Sebēos. Paris, 1904.

22. Collins J. J. Daniel. With an Introduction to Apocalyptic Literature. The Anchor Bible Dictionary, Vol. 1. New York, 1992.

23. Archer G. L. Daniel. The Expositor’s Bible Commentary (Gen. Ed.: F. E. Gaebelein), Vol. 7. Grand Rapids, 1985.

24. Sebeos. Patmut'iwn Sebēosi, ed. G. V. Abgaryan. Erevan, 1979.

25. Frendo D. Sebeos and the Armenian Historiographical Tradition in the Context of Byzantine-Iranian Relations, – Periteia, 4, 1985, pp. 1-20.

26. მელიქიშვილი გ. საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის უძველესი მოსახლეობის საკითხისათვის, თბ., 1965.

27. Benselers Griechisch-Deutsches Wörterbuch. Bearbeitet von A. Kaegi. Leipzig,  1981.

28. ქართლის ცხოვრება, ტ. I, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, თბ., 1955.

29. ფუტკარაძე ტ. ქართველები, ნაწილი I (ქრისტიანობამდელი ეპოქა), ქუთაისი, 2005.

30. Brockelmann C. Syrische Grammatik mit Paradigmen, Literatur, Chrestomathie und Glossar. Neunte Auflage. Leipzig, 1962.

31. ქავთარაძე გ. ტაოხთა უძველესი ქვეყანა და ქართული სახელმწიფოებრიობის საწყისები, კრებ. ენა და კულტურა, # 5. თბ., 2005, გვ. 92-114.

32. ქავთარაძე გ. ანატოლიაში ქართველურ ტომთა განსახლების საკითხისათვის, თბ., 1985.

 

 

[გვ. 187]

 

 

 

სურ. 1

 

 

კრებული: იბერია-კოლხეთი, საქართველოს კლასიკური და ადრემედიევური პერიოდის არქეოლოგიურ-ისტორიული კვლევანი, ¹ 4, 2008. საქართველოს ეროვნული მუზეუმის ოთარ ლორთქიფანიძის არქეოლოგიის ცენტრის გამოცემის – “ძიებანი საქართველოს არქეოლოგიაში” დამატება. მთ. რედაქტორი: გელა გამყრელიძე. თბილისი, 2008, გვ. 112-119, ტაბ. 187, 208–210 – რეზიუმე ინგლისურ ენაზე. ISSN 1512.4207

 

 

Giorgi Leon Kavtaradze

THE CAUCASUS AND THE “CARTHAGINIANS”

Summary

 

[p. 208] Among the unsolved problems of the early history of Georgia is the beautiful sardonyx intaglio from the Department of medals, coins and antiquities of the National Library in Paris, no. 1385; the place and time of its discovery is unknown. It shows an image of a man, and a Greek inscription [p. 209] around it with intitulatio of the same person: ΟΥCΑC ΠΙΤΙΑΞΗC ΙΒΗΡΩΝ ΚΑΡΧΗΔΩΝ i.e. Usa vitaxae of the Carthaginian Iberians.

The image of vitaxae is chestnut on a blue background which itself has a black encirclement with an above Greek inscription. The head of the vitaxae is adorned with a plaited long hair. He had a dense beard. The dress fits him closely (fig. 1). The imprint of this seal is kept in funds of the National Museum of Georgia. The dimension of this object – 40 x 32 mm – makes quite clear that it was a seal and not a ring.

In the same department of the National Library of Paris have been registered a sardonyx ring (20 x 15 mm), no. 1386 which is now lost. The ring hadn’t any inscription on it, but it was assigned to the same vitaxae because of undoubted similarity of both portraits.

The meaning of only two words of the above inscription is quite clear: vitaxae of Iberia. Nobody knows exactly who this vitaxae – "Usa" (Ουσας) was and why Iberia belonged to the Carthaginians.

The gem reveals typical signs of the Sasanian art. Therefore the majority of scholars came to the agreement that the name Usa could be a shortened form of Arshusha, the name of the 5^th century vitaxae of Iberia who was a vassal of Sasanian shah and have been mentioned in the Martyrdom of St. Shushanik and the History of Lazar Parpetsi, both dated by the 5^th century. In the opinion of specialists it is quite unimaginable in the Greek and Georgian languages to shorten the name on the expense of its initial part – the first sound is always presented in the shortened form.

As it was already noticed by specialists the typological data do not helps to date the seal to the 5^th century; the stylistic peculiarities of the vitaxae portrait, engraved on the seal, and a Greek and not a Pahlavi inscription excludes any possibility to consider the seal as a belonging of the 5^th century Sasanian official, even if we assume that he was from the local national environment by his birth. In the opinion of B. Kuftin's, the vitaxae's image retained the plastic perception characteristic of the Classical art, and therefore is different from the typical Sasanian gems with a portrait which predominantly reveals a contour outline and consequently it is near to the gem from Qulakh of Ardeshir I (226-241) – the founder of the Sasanian dynasty – as well as to images on the silver dish from the no. 2 grave and on the gem of the beginning of the 4^th century, both from Armazi necropol. Taken as a whole the Parisian seal the same author dated by the end of the 3^rd century AD. As the vitaxae’s portrait was executed in the typical Sasanian style we should exclude its date by earlier time than the second quarter of the 3^rd century. Thus this is a terminus post quem date of it. The most probable dating of this seal seems to be the second part of the 3^rd and the beginning of the 4^th centuries and consequently its date should coincide with the early Sasanian period.

In the spring of 2001 immediately next to the eastern façade of the Svetitskhoveli Cathedral at Mtskheta in a tomb of a female of about 50 years old. In this tomb, built of sandstone slabs, was found an exceptionally rich inventory. It includes: a golden ring-seal with a sardonyx intaglio depicting a woman's profile wearing a Phrygian headdress. Its Greek inscription reveals a sovereign queen named as Ulphia. There are also high relief cameos with the images of a man and a child. Among the findings were also jade vessels for cosmetics with golden lids, golden chains, golden pendants, an intaglio with the image of Zeus, a golden ink-pot etc. But the most significant of these artifacts, not only from the point of view of our research but generally is an object counted as a unique discovery – the silver stylos (i.e. pencil-case). The stylos is made of gilded silver adorned with golden details and embossed with relief and it is set in a specially shaped corrugated plate. The one side of the plate is decorated with the images of Muses with relevant inscriptions in Greek. There the portrait images of actual persons are as well. This is confirmed by the inscriptions on the golden plate fixed over their images: Menander (4^th-3^rd centuries B.C., Greek comic dramatist); Homer (Greek epic poet of the 8^th century B.C.) and Demosthenes (4^th century B.C., Athenian statesman and orator). On the other side of the plate are the words, “belonging to the king Ustamos and to Eugenios (in the opinion of some specialists perhaps scribe or clerk)” or “belonging to the king Ustamos-Eugenios”, i.e. Ustamos the noble, signifying that this thing belonged to these persons or this person and confirming, by the opinion of some scholars, the existence of one more king of ancient Georgia. The specialists have used a great deal of historical material to be able to date these findings as belonging to the 2^nd-3^rd centuries.

The extraordinary rich inventory of the grave is mainly dated by 2^nd-3^rd centuries A.D. - the exquisite plasticity of the images characteristic of the Hellenic age and refined Greek proportions of the muses in the opinion of specialist perhaps argue for such an early date. At the same time, some objects found in the tomb may point to a somewhat later date, e.g. – the turn of the 3^rd-4^th centuries. There are also some signs determining the date of the arrangement of the grave by the edge of 3^rd-4^th centuries and consequently this date must be considered as a terminus post quem of it. It seems possible to date the reign of Ustamos by the approximately same time. In our opinion, the extraordinary long period of reign attributed to king Mirian III (St. Mirian – who declared Christianity in Iberia as a state religion in the first part of 4^th century), gives a possibility to find a gap in this period of time for the reign of Ustamos too. After the conclusion of the peace of Nisibis in 298 when the Persians recognized Roman sovereignity in Iberia there could reign only kings who were dependent on Rome. Such client-kings were from time to time receiving symbols of authority and signs of honors from the empire – insignia and luxurious gifts. There are perhaps some marks resembling such kind of objects in the inventory of the above-mentioned grave of the noble lady which supposedly was nearly related to king Ustamos.

The name of king – "Ustamos" gives us an advantageous possibility to connect it with the name of vitaxae "Usa". The latter could be the shortened form of Ustamos. We have here a contradiction of the quite different nature – Ustamos is a king, whilst Usa is only a vitaxae. We ought not to exclude the possibility that vitaxae of Iberia could later achieve a title of a king of Iberia; It is enough to say that for the Armenian historical chronicles the king of Iberia and the vitaxae of Gogarene (i.e. southern Iberia) is sometimes one and the same person what was perhaps conditioned by the Armenian historical tradition. As it was already stressed in the special literature, the vitaxae did not belong to the post-Arsacid period of Armenian history - the vitaxae of Gogarene alone survived the fall of the Arsacid Monarchy, but they continued outside Armenian society, as members of the Iberian princely group. It is remarkable at the same time that in the Greek inscription of our seal the Greek word for vitaxae is given by Georgian form pitiaxes and not at all by Greek and Latin vitax/vitaxae or Armenian bdeshx forms. The name Ustamos is a Greek form of the Persian name Ustam which is well-known from the Martyrdom of St. Eustatheus of Mtskheta of the middle of the 6^th century as a name of the Persian chief of the fortress in Mtskheta. The simultaneous and symbiotic use of Greek and Persian elements in many aspect of everyday life were one of most typical traits of ancient Iberia. The name Ustanos is known from the lower Don area and eastern Crimea, at Tannais and Panticapaeon from the inscriptions respectively of the 3^rd (220 A.D.) and 4^th century and are considered by specialists as derived from the Avestan word with the meaning - ffull of live or vitality.

Now about the second unclear component of the Parisian seal - Carthago is a determinative of Iberia, "ιβηρων καρχηδων", i.e. Iberia of the Carthagenians. The use of the name of the Carthaginians on the gem of an Iberian noble is a very embarrassing fact indeed. As it was already stressed above nobody knows why Iberia belonged to the Carthagenians.

It is quite clear that in the inscription we have the designation of the city Carthago - of the ancient port and city-state that stood on the site of present-day Tunis, founded and inhabited by Phoenicians - though nearly all scholars exclude any possibility to identify this name on the inscription with the name of the north African city; neither they are eager in the Iberians mentioned beside it to see the western Iberians of the Iberian peninsula and they are in this point of course quite reasonable. The notion of the vitaxae is known only in Iran and in adjacent to it territories, particularly in Transcaucasia.

To understand the meaning of the word καρχηδων of the Parisian seal we should take into account the widely believed opinion that this word should be connected with the Armenian word Kark'edovmayec'i which means the Carthagenians in Armenian language and by which the 7^th century Armenian historian Sebeos actually referred to the Sasanians. According to the History attributed to him: At the time of the waning of the rule of the Arsacids in the land of Armenia [when] the rule of king Vramshapuh [king of Armenia, ca. 401-417] was done away with, there ruled over Armenia the people of the Kark'edovmayets'i principality. He undertook a terrible and dreadful plan, in concert with the venomous and most important Chaldaens and all the leading nobles of his kingdom, to remove the fruits of piety from the land of Armenia. I refer to the times of the reign of the maleficent Yazkert, - adds Sebeos. Yazkert is Yazdgerd II, the shah of Persia (438-457), contemporary with the above-mentioned vitaxae of Iberia Arshusha. Therefore in the opinion of specialists the expression "ιβηρων καρχηδων" could mean that Iberia at that time was under the rule of the Sasanians, i.e. the Persians. Such a political situation had place in the time of Arshusha. But we must pay attention to the fact that the Armenian word Kark'edovmayec'i is used to designate the people of the principality as we have in the R. Bedrosian's translation or in the Russian translation of K. Patkanian "народ Кархедомского княжества" and not of empire as it was translated recently by R. W. Thomson "the race of the Kark'edovmayi empire" and who is obviously influenced by the assumption about the identity of the Carthagenians with the Sasanians. In Armenian people is azg and  principality – ishxanut’wn, and only in the following sentence there is a term designating kingdom – t’agavorut’wn when Sebeos speaks about the Yazkert's plan to harm Armenia together with "the leading nobles of his kingdom". Hence the word to word translation of the Armenian original of Sebeos will be “the people of the Kark'edovmayec'i principality” and not at all the “race of the Kark'edovmayec'i empire”; the latter is the result of the generally accepted view-point of the identification of the Kark'edovmayec'i with the Persians.

But, first of all, we must take into account that the term Kark'edovmayec'i had in Armenian sources a pejorative meaning. Therefore it is quite unimaginable that this term could be used on the seal to designate the notion of the “Persian Iberia” as some specialist are ready to believe. It is quite clear that the inscription on the seal was made to glorify its owner vitaxae of Iberia and not to humiliate him.

At the same time we can not exclude that in reality the name of north African city have been namely reflected in this name. It seems that the last word of the Usa's inscription - "καρχηδων" (the Carthaginians) - manifests a complex meaning: On the one hand, it is obviously the boasting element in Viraxa's intitulatio. It indicates on his origin from Mihrdat, one of the satraps of Darius. According to Moses Xorenats’i, Alexander the Great placed Mihrdat, one of the satraps of Darius, in control of Iberians, once captured by the Babylonian king Nebuchadnezzar when he attacked the land of the Libyans and Iberians and settled them on the right side of the Pontus Sea; we ought to take into account here that the widespread term to designate the Carthaginians was Phoenicians of Libya (Λιβυφοινικες). On the other hand, bearing in mind that the name of the Carthaginians derives from the Phoenician word Kart Hadašt (kart is "city" and hadašt - "new") and that "city" in the Aramaic is kard, it seems presumable that the name "Carthaginian Iberia" implied the part of Iberia (Kartli - in Georgian) south of the river Kura where "Armazistsikhe" or "Kart-li" is located and where Aramaic was an official language of the royal court, along with Greek. This is exactly the place after which the Georgians call themselves "Kartvels" and it is quite possible that Usa's gem is the earliest evidence of it. The conversion of the native place names to the more usual forms was a quite frequent phenomenon in the Greek-Roman world and one of its manifestations could be a form Carthago instead of Kartli. At the same time, it seems possible that the Hurrian word for castle “ard” in the consequence of the influence of the Aramaic word with similar meaning and having nearly the same sounds except the initial guttural - “karta”, received this guttural already in Georgian.

It seems that the term depicted on the seal of vitaxae - ιβηρων καρχηδων – besides its hypothetical connection with the legendary information about the resettlement of the Lybians and the western Iberians to the Caucasus, give us possibility to see in it a term with a concrete geographical and even, at times, political notion – Kartli, or the mountain of Kartli or with a more specific meaning – Iberia with the centre in Kartli (as same as Armazi/Armaziskhevi – Strabo’s Harmozika). Consequently, it seems probable to identify now with more confidence vitaxae Usa as a vitaxae of the lower Kartli (or southern Iberia) which sometimes is considered as a region [p. 210] outlined from the north by the river Kura’s right side. This region have been known by the Greek sources as Gogarene and by the Armenian – as Gugark.

According to the widely accepted view-point the position of the vitaxae of the Armaziskhevi or Kartli still existed at the courtyard of the Iberian kings till the end of the 3^rd century and it seems most plausible that the period of Usa’s reign should have been coincide with the second part of the same century. Perhaps the reason of the unification of the both positions of the king and the vitaxae was a reason of the abolishment of the latter, if indeed our vitaxae - Usa later became king Ustamos.

It is very difficult to guess what the term Kark'edovmayec'i used in the old Armenian sources means, perhaps it could derive from the time of the dominance in Armenia of the Iberian (i.e. Kartlian) princes of the second quarter of the 1^st century – Mithridates and Radamist, the brother and the son of the Iberian king, Pharasmanes I. The new circumstances could cause the shifting of this term on the more powerful and pitiless enemy – the Persian empire of Sasanians; the danger coming from it was very actual for Armenia at the 3^rd-7^th centuries and probably somewhere during this time span was possible the intermingling of the different information about various historical events.

 

 

 

Back:

or

http://www.geocities.com/komblege/kavta.html

 &

http://www.geocities.com/komblege/publications2.htm

&

 http://www.scribd.com/people/view/400119-giorgi-leon-kavtaradze

&

http://kavtaradze.wetpaint.com/