NOTAS SUR LE HISTORIA DEL SECULO XX
Parte 2

Le Causas del Prime Guerra Mundial:

Le Guerra inter 1914 e 1918 esseva le prime conflicto militar que involveva quasi omne le potentias del mundo. Inter le causas de iste guerra on pote distinguer cinque focos de tension: (1) le rivalitate inter Germania e Francia; (2) tensiones in Marocco inter Germania e Francia, in le qual le angleses appoiava Francia; (3) un crisis in le Balcanes inter le imperios russe e austrohungare; (4) un cursa de armas inter le potentias europee; (5) le unification de iste paises in duo alliantias grande.

Il es difficile mantener que un o duo de iste conflictos provocava le guerra, ma illes conjunctemente creava un ambiente de tension fortissime que assecurava que ulle tipo de scintilla poterea provocar un guerra immediatemente. Le fabricantes de armas de omne le potentias de Europa voleva vender lor productos lethal, e lor interesses economic anque esseva un forte factor que promoveva iste guerra.

Contraponite a iste tendentias verso le guerra, il habeva unes complimentos international que, infelicemente, non esseva bastante forte pro prevenir le Prime Guerra Mundial.

Le convention de Geneva de 1906 esseva signate per 61 paises que se declarava partisanos del pace. Durante le prime convention de Geneva (1864) on habeva assecurate al soldatos ferite le auxilio del Cruce Rubie International, un organisation de character humanitari que le genevese Henri Dunant habeva fundate un anno antea e que habeva un rolo humanitari grande in le Prime Guerra Mundial.

In 1907 le convention del Haga assecurava le neutralitate del naves hospital e specificava le tractamento debite al prisioneros de guerra.

Le financiero svedese Alfred Nobel inricchite per le industria de explosivos, establiva le Premio del Pace (1985), e le americano Andrew Carnegie inaugurava le Fundation International del Pace.

Rivalitate inter Germania e Francia:

Post le guerra inter le germanos e le franceses de 1870, le germanos annexava le territorios de Alsacia e Lorena—un acto que provocava in le franceses un forte sentimento antigerman, e Francia sperava poter eventualmente restaurar iste territorios a su proprie dominio. Le cancillero german Bismark cognosceva iste intentiones e usava su immense habilitates diplomatic pro neutralisar e insular Francia.

Durante iste periodo, Anglaterra esseva preoccupate con mantener su grande imperio intercontinental—un circumstantia que permitteva que Bismarck instalava su proprie imperator, Wilhelm I, in le throno de Germania. Postea, con Franz Joseph de Austria e Alexandro II de Russia, ille establiva le “Liga del Tres Imperatores”. Iste alliantia se debilitava in 1877, e Bismarck forgiava relationes plus forte con Austria, formante le Alliantia Triple, Postea Russia signava un nove tractato con Germania. Iste politica exterior habilissime insulava Francia del altere potentias Europee e assecurava que per le momento le franceses non poterea recuperar le territorios de Alsacia e Lorena.

Quando Wilhelm II deveniva le imperator del germanos, ille habeva su proprie—ambitiones politic (ma sin le cognoscimentos profunde de Bismarck sur le equilibrio de poter inter le potentias europee) e discargava Bismarck in 1890. Ille non renovava le tractato inter Germania e Russia, e Francia videva un nove opportunitate pro forgiar un alliantia con le czar. Francia e Britannia tunc signava un tractato que, con le alliantia anglo-rusa de 1907, produceva le Triple Entente e le fin del insulation diplomatic de Francia que Bismarck habeva preparate con tante habilitate.

Le Expansion Colonial de Germania:

Wilhelm II non habeva le prudentia de Bismark, qui cognosceva le periculos de un expansion de Germania ex su territorios europee, e cercava opportunitates pro satisfacer su ambitiones expansioniste. In le guerra inter Japon e China, ille appoiava Japon e postea poteva penetrar China con le japoneses, provocante le irritation de Britannia. In 1902 ille addeva al irritation britannic contra germania con le construction de un ferrovia a Bagdad.

In 1904 Germania laborava pro debilitar le poter del franceses in le norte de Africa. Francia e Espania habeva dividite Marocco inter se, e Wilhelm II disembarcava in Tanger in 1905, declarante su appoio al sultan. Nonobstante, post le conferentia de Algeciras del anno sequente, su planes pro destabilisar le division de Marocco inter le franceses e le espanioles faceva fiasco.

Iste incidente non resolveva le rivalitate marrochin inter le franceses e le germanos. In 1911 emergeva grave discrepantias inter le companias german e francese que operava in Marocco. In le due paises le agitation nationaliste se resuscitava quando truppas militar espaniol invadeva Larache. Sub le pretexto de proteger le interesses de su subjectos in iste zona, Germania inviava le cannoneras Panther e Agadir, e le franceses concludeva que probabilemente Germania iva construer ibi un base naval.

Anglaterra anque timeva le expansion militar de Germania in Africa, e le publico anglese monstrava un forte resentimento verso Germania. Wilhelm II decideva recognoscer le soveranitate de Francia in le Marocco francese post le cession a Germania de certe territorios in Camerun. Iste transaction preservava le pace in iste parte de Africa sin eliminar le rivalitate german e anglo-francese, que sequeva su curso de crescimento.

Le Crise de Bosnia:

Durante le conflicto inter le germanos e franceses in Marocco, duo forte imperios, Russia e Austrohungria, habente designos imperial in le Balcanes, creava un altere foco de tension. Le ambitiones de Russia esseva assecurar se accesso al Mar Nigre, e Austria deseava imponer su soveranitate sur le populos slavic del Balcanes.

Pro cumplir su ambitiones, Russia comenciava le construction de un ferrovia que unirea le Danubio con le mar Adriatic, e Austria comenciava le construction de un altere ferrovia a Salonica. Ambe paises habeva conflictos con le “juvene turcos”, qui habeva le ambition de modernisar lor pais.

Russia anque voleva unificar le diverse populos slave, un ambition que confligeva con le desiros de Austria de controlar le populationes slave in le Balcanes. Le responsa de Austria esseva le annexion de Bosnia e Herzegovina, provocante un forte reaction nationaliste, specialmente inter le serbios. Ma in dispecto del appoio russe, le populos slave del Balcanes debeva acceptar le occupation de Austria a causa del fortia del Alliantia Triple, ma lor ambitiones nationaliste se radicalisava.

Le Guerra del Balcanes:

Le Liga Balcanic, cuje membros esseva Serbia, Bulgaria, Montenegro e Grecia, confrontava e debilitava le imperio turc, causante un grande resentimento inter le turcos, qui habeva perdite Libya e Rhodas a Italia in 1912. Le Liga Balcanic tunc debeva confrontar Bulgaria, que planificava un invasion de Serbia con le adjuta de Russia. Bulgaria capitulava ante Serbia, e le tractato de Bucarest fixava le frontieras inter le duo nationes. Ma le crise balcanic causava un crescentia de tension inter le duo potentias europee.

Le Pace Armate:

Germania, Francia, e Russia inaugurava programmas pro augmentar e perfectionar le armamento de lor fortias militar respective, empleante un crescente numero de industrias cuje specialitate esseva le fabrication de material bellic, e augmentante lor budgets destinate al production militar.

Le germanos anque essayava meliorar lor potentia naval, que causava un grande preoccupation inter le angleses, qui usque tunc habeva un indisputabile hegemonia maritime. In 1905 le ministro anglese de Marina, Fisher, habeva recommendate al rege anglese, Edward VII, le annihilation del flotta german. Ma le germanos intensificava lor effortios pro augmentar le numero de naves in lor flota como consequentia de un acordo inter Britannia e Francia in 1912.

Le grande periculo de omne cursa de armamentos es que le potentia que possede le plus grande fortias militar vole usar los ante un possibile descendita a un position  de inferioritate.

Sex Nationes, Duo Alliantias

Le ruptura del systema bismarckian dava a Italia nove opportunitates diplomatic, e le italianos se faceva parte del alliantia german e austrohungare, formante le Triple Alliantia in 1882. Intertanto le russos se univa al alliantia francobritannic, formante le Triple Entente. Ma in 1938 Italia vacilava inter ambe alliantias e finalmente interveniva contra su previe alliatos.

Le Prime Guerra Mundial Comencia:

Le tension provocante le guerra augmentava rapidissimemente e habeva su prime explosion in le Balcanes. Ecce le succession del prime eventos del guerra:

(1) Le archiduce Franz Ferdinand de Austria esseva assassinate in Sarajevo per un bosnian (Bosnia tunc pertineva al Imperio Austrohungare). Austria accusava Serbia de complicitate indirecte in iste evento, transmitteva un ultimatum durissime a Serbia, e declarava le guerra contra Serbia le 28 de julio de 1914.

(2) Russia habeva annunciate que illo non permitterea un invasion de Serbia e decretava le mobilisation partial contra Austria le 29 de julio.

(3) Germania declarava que illo non permitterea le continuation de iste action militar de Russia.

(4) Russia tunc decretava le mobilisation general.

(5) Germania peteva que Francia, un alliato de Russia, manteneva un position de neutralitate.

(6) Francia non acceptava le proposition german e decretava le mobilisation general.

(7) Le 1 de augusto Germania declarava le guerra contra Russia.

(8) Le 2 de augusto Germania exigeva que Belgio permitteva que su fortias militar transversava su territorio pro invader Francia.

(9) Le 3 de augusto Germania declarava le guerra contra Francia.

(10) Anglaterra decideva comenciar su participation in le guerra a causa del violation del neutralitate de Belgio.

(11) Ben que Italia esseva un alliato de Germania e Austria, le italianos declarava lor neutralitate in le prime parte del guerra e postea appoiava le fortias de Francia, Anglaterra, e Russia.

Post declarar le guerra contra Francia, le germanos pensava invader le territorio francese, poniente in practica un vetule plan que le general von Schlieffen habeva elaborate in 1905 quando ille esseva le chef del Alte Stato Major Central de Germania.

Le Plan Schlieffen consisteva de invader Francia per Belgio, passante verso le west pro circumferer e assediar Paris.

Le franceses habeva lor Plan XVII, elaborate per le general Joffre in 1911, que consisteva de frustrar le invasion al norte de Luxemburgo. Illes establiva un potente linea defensive desde Belfort a Meziers, apud le territorios de Alsacia-Lorena, que illes sperava conquerir immediatemente. A causa de iste strategia, le franceses lassava un brecha de 200 kilometros—desde Meziers usque le mar, que le armea german poteva penetrar sin difficulate.

NOTAS STRUCTURAL

Le Orthographia Collateral de Interlingua

Inter omne le linguas fonte de interlingua que nunc se parla (anglese, francese, italiano, e espaniol/portugese) solmente le anglese e le francese preserva in lor orthographias moderne multes del characteristicas del orthographia del latino. Pro exemplo, le parolas philosophia e rhetorica del latino e de interlingua es philosophie e rhétorique in francese e philosophy e rhetoric in anglese. In vice de ph e rh, le altere linguas usa f e r.

Il pare que Gode e Blair concludeva que on non pote ignorar le practicas orthographic del grande populationes qui parla e scribe le italiano, le espaniol, e le portugese. Dunque illes establiva in lor grammatica un orthographia collateral pro interlingua que reflecte le patronos orthographic de iste linguas. Ecce le regulas de iste orthographia alternative:

(1) Litteras duple que representa un sol consonante pote reducer se a un sol littera in parolas como ecclesia, alliterar, adducer, e interrogar, que deveni eclesia, aliterar, educer, e interogar. A isto il ha un exception in parolas como casa (pronuntiate caza [káza] como in italiano e portugese) e cassa, (pronuntiate casa con un s sin vocalisation).

(2) Le vocal y deveni i in parolas como tyranno (tirano) e rhythmo (ritmo).

(3) Le diagrapho ph deveni f: Pro exemplo, phonetic e emphatic, cambia a fonetic e emfatic.

(4) Le digrpho ch, quando illo representa k deveni c ante a, o, e u ma se retene ante e e i (chi, che, ca, co cu): Christo e chloric deveni Cristo e cloric, ma chimeric resta incambiate.

(5) Le digrapho rh deveni r: Pro exemplo, rhetoric se cambia a retoric.

(6) Le littera g e le sequentia gi, quando illo representa zh deveni j: sagio se cambia a sajo. E le suffixo –age deveni aje: sage, corage, e garage se cambia a saje, coraje, e garaje.

(7) Le suffixos -isar e -isation deveni -izar e -ization: civilisar e civilisation se cambia a civilizar e civilization.

(8a) Parolas que ha le terminationes –me e –te deveni –m e -t: supreme, animate, e brevitate se cambia a suprem e animat, brevitat.

(8b) Ma si le accento tonic cade sur le antepenultime syllaba, illos resta sin cambios: ultime, composite.

(9) Parolas que ha le terminationes –nne, -lle, e –rre deveni −n, –l, e –r: Pro exemplo perenne, belle, e bizarre deveni peren, bel, e bizar.

In le paginas 112-114 de Interlingua, a Grammar of the International Language, Hugh E. Blair presentava in iste orthographia collateral un traduction de un articulo de L. Sprague de Camp publicate in Astounding Science Fiction, (julio, 1951, pp. 128 et seq.). Nos va presentar lo hic pro illes qui vole studiar le orthographia collateral plus intensivemente.

Nota ben iste formas que Blair usava in su traduction:

(1) In vice de usar –ar, –er, e –ir pro su infinitivos, ille generalmente prefere le formas del italiano e del latino classic: –are, –ere, e –ire.

(2) In vice de haber, ille usava haver, e non havere.

(3) In vice de usar le suffixo –ea  pro le tempore conditional, ille quasi sempre ussava le parola vel  e le infinitivo, pro exemplo (1) iles non vel jamiais submiter in vice de iles non jamais submiterea, (2) il vel manear un departimento de production in vice de il manearea un departimento de production, e (3) sub tal conditiones le administrator no vel sapere lo que ocure in vice de sub tal conditiones le administrator non saperea lo que ocure.

(4) Pro propositiones cuje subjectos es plural, ille usava le forma son in vice de es (ambe formas es correcte).

(5) In vice del parola vices ille usava veces.

(6) In vice del forma ile (ille), ille usava il.

(7) Blair anque scribeva io so inclinat a concurrere in vice de io es inclinat a concurere. Iste forma es multo simile al italiano io sono. Ultra iste traduction, io non ha vidite so in ulle altere grammatica o texto de interlingua (H. Kyson Jr.).

(8) In vice del forma cognoscer in le dictionario de Alexander Gode, Blair usava le forma conocere.

(9) In vice de usar le participios passate decipite, vidite, e  providite, Blair usava le formas alternative decepte, viste, e proviste.

Le Administration de Receras Scientific

Scientistas varia justo como nos alteros. Ha sapientes e fatuos, sobrios e dissipatos, solitarios e gregarios, corteses e inciviles, puritanos e licentiosos, industriosos e pigros, et cetera. Como genere iles exhibi certe tendentias. Per exemplo, iles son totos de alte inteligentia. Le scientista pote essere stupide re certe cosas, ma il debe haver le basic potentia mental que es requisite pro devenir scientista; il non pote essere moron in le stricte senso psicometric.

Essente plus inteligente que le homines medie, forsan le scientistas tende anque a essere plus judiciose, ma isto non impedi alcunos inter iles de cadere in dificultates amorose, de essere decepte per obvie mistificationes e fraudes, o de imbraciar doctrinas pseudoscientific.

Le psicologo Sheldon pensa que le scientistas tende verso su tipo ectomorfic in lor fisico e cerebrotonic in lor temperamento. De lo que io ha viste de scientistas io so inclinat a concurere. Le ectomorfo es le homine magre, e le cerebrotonico es le individualista pensative, introvertite, nervose, quiet, e maestro de se mesme. Il ama laborar solo, prefere ideas a homines, e invetera ben, deveniente arugat e coriacee in vice de grasse de pancia e de gena.

De tote le homines, le scientistas son, in general, le individualistas le plus obstinat e refractori del mundo, comunmente inofensive ma capace de persequere lor fines con le intensitat fanatic de un mania. Si non era assi, iles non vel jamais submitere se al longe e intense processo educational requisite a facer un scientista.

Ubi e como labora le scientistas? Un minoritat bastante parve—geologos, meteorologos, biologos, archeologos, et cetera—va via in expeditiones inter le quales iles labora in lor oficios o instrue in scolas e universitates. Le resto labora in laboratorios governamental o privat. Le privates son los de companias manufacturari, de universitates, e de altere institutiones como museos e centros medical, e de alcun individuos ben proviste.

Laboratorios son rarmente tan net e lucente como ilos apare in le cinemas re scientistas nobile. In su vice ilos son incombrat de pecias de cablo electric, de tubaje e vitraje, de suportos, de lunches de mecanicos e vetule magazines tecnic, de cinerieras facte de parafernales scientific disjectat, et cetera.

In multe sortas de labor ha un rude corelation inter le general habitos de labor de un homine—netitat, agradabilitat, punctualitat, et cetera—e le merito de su labor. Ma al scientistas isto non se aplica. Alcun bonissime scientistas son personas disordinat qui seque nul horario regular e qui grunia a totos. Es necessari un bon administrator pro ben evaluar le merito del homines sub il e pro transvider tal cosas superficial como lor disnetitat de aparentia o lor caracter disagradabile.

Pois, como obtener un bon administrator? Question dificilissime! Si vostre scientista le plus competente es anque un bon administrator, vos es fortunat e non ha problema. Ma isto es infrequente, proque le qualitates que face le melior scientista son nulmente los del melior administrator.

Iste contradictiones e dificultates son minus evidente in laboratorios que face tests routinari de ingenieria. In tal organizationes un ingeniero manea un trupa de tecnicos sin grados in plus o minus le mesme maniera in que il vel manear un departimento de production.

Ma tan tosto que on admite alcun originalitat o pensamento, on ha “recerca,” e quanto plus recerca on ha, quanto plus “pur” le scientia es, tanto plus grande son le dificultates administrative. Ilos anque augmenta con le grandor del organization, atingente un maximo in le laboratorios del governamento e in los del grande companias privat.

Alcun veces, como io ha dicte, un bon scientista es anque un bon administrator, e in tal casos non existe problema. Ma altere veces on ha de conocere un schema special pro altiar tal o tal scientista (in paga e respecto) del rango subalterne al position superior que il merita sin actualmente ponere le in carga de un departimento. On le apela “consultante” o “ingeniero senior” o tal, e on le recompensa per dar le minus labor a papiro e plus libertate, in vice del reverso, le qual es le lot normal del executivo.

Ecce un exemplo del absurditates inherente in iste paradoxo: Durante le secunde Guera Mundial haveva un fisico de fama mundial qui laborava al Projecto Manhatan a Los Alamos. Pro dar le un rango comensurat con su position in le campo scientific, le governamento del Statos Unit haveva de emplear le a un de su ratas le plus alte, le qual significava que quando le carta del organization era planat iste homine era le tertio in comando a Los Alamos. Ordinarimente isto significava nulo; le primo e le secundo maneava toto e permiteva al tertio seder in su sede a cerebrar. Ma veniva le tempore quando le primo e le secundo era ambos via al mesme tempore, e nostre heroe se trovava director non solo in teoria ma in practica. Un mantenitor entrava pro vider le director e dava al fisico un longe reporto re alcun hasardo periculose de incendio que il haveva trovat, le qual debeva essere adjustat imediatmente. Quando le mantenitor haveva finit, le fisico le reguardava vago e diceva: “Ma isto non ha cosa a facere con fisica!” E alora il tornava in alto le oculos e se retirava de nove al Nirvana del plus alte fisica matematic.

Le lot del administrator scientific es bastante exigente. Il ha de ir tan lontan como possibile in dar a su scientistas le optime conditiones de labor, ma il pote rarmente ir bastante lontan pro lor gusto. Iles vole laboratorios stockat con equipamento ilimitat que iles pote simplemente prendere del stockario sin mesmo signar un recepta. Sub tal conditiones le administrator non vel sapere lo que ocure, e si le oficio central veniva querere que faceva su genios pro justificar su expensa, il vel haver grande dificultat a replicar.

Al altere latere le administrator ha de guardar se contra le superorganization, un morbo que floresce in grande organizationes in general, e in departimentos governamental in particular. Ha personas qui ama cel parve cartas con su lineas e cassas como un porco ama le fango. Si on les da un mano libere iles va elaborar tante relationes interserat, tante lineas de autoritat, e tante committees; iles va ordinar tante meetings e consultationes e memoranda in octuplicato que le organization es paralisat per mer complexitat.

Le superorganization es specialmente perniciose pro scientistas, qui generalmente ama laborar solo e qui ha in un certe grado devenite scientistas a fin de potere facere lo.

Uno qui tenta manear homines o activitates pro alcun proposito debe expectar dificultates, ma isto non es un ration adequat pro abandonar un projecto meritose. Pro succeder, un expedition o un laboratorio non debe essere un que non ha dificultates de personalitates o de administration ma un que atinge su objectivos in despecto de ilos.

[Retro a Curso]
[Vade al prime pagina]