KUZEY KAFKASYALI �OCUKLARIN  TOP OYUNLARI(*)

Do�.Mariyam GURTU
T�rkiye T�rk�esine akt.Hasan �LKER


Kara�ay-Malkar halk� zengin bir k�lt�re sahiptir. Ancak bir zenginli�i kullanabilmek, o zenginli�e sahip olmak kadar �nemlidir. K�lt�r�n en b�y�k b�l�mlerinden birinin halk pedagojisi oldu�u  eskiden beri bilinmektedir. Bunun b�yle oldu�unu o alanda �al��anlar iyi bilirler. O deniz gibi engin ve derindir. �ocuk oyunlar� da halk pedagojisinin dallar�ndan biri olarak kabul edilir. �ocuk oyunlar�n�n e�itim-��retimde ne kadar �nemli bir yer tuttuklar�n� anlatmaya gerek yoktur. Eskiden beri, �ocuk oyunlar�n� b�y�kler ve k���kler ya�at�p gelmi�ler. B�y�kler �ocuklar�n� e�itmek i�in oyunlar haz�rlam��lar, �ocuklar ise kendi kendilerine kal�p, birbirleri ile oynad�klar� zamanlarda yeni oyunlar bulmu�lar.
�ocuklar�n sudaki oyunlar�, halk pedagojisinde �nemli bir yer tutar. Onlar� �al��t�ran beden e�itimi ��retmenleri, ana-babalar �ocuklar�n� daha sa�l�kl� yeti�tirmek, e�itmek i�in oyunlardan faydalanm��lard�r. �ocuklar yaz aylar�nda uzun tatile ��kt�klar�nda,suda oynamaya b�y�k heves duyarlar. Su, temiz hava ve g�ne� onlar� daha sa�l�kl� k�lar. Temiz hava, g�ne� ve su. Bu �� �ey �ocuklara g�zel birer hediye gibidir. Bu durumu halk pedagojisi, �ok �nceden ortaya koymu�tur.
Bizim zaman�m�zda �ocuklar�n suda nas�l oynad�klar�n� kendimiz �ok defalar g�rd�k. Peki, ya �nceleri nas�l oynam��lar? Birbirlerinin ellerinden tutup, halka olu�turup, sa�a-sola ad�mlar at�p, d�nerek oyunlar oynam��lar. Derin yerlerde suya bal�klama dalmayan da pek yoktur. En �ok hayret edilecek hususlardan birisi de, �ocuklar�n suda oynad�klar� zamanlarda kendilerinin olu�turduklar� maniler, t�rk�ler ve dileklerdir.  Bunlar folklora  girmi�ler, onu zenginle�tirmi�lerdir. B�yle �eyler her zaman �ocuk oyunlar�na g�zellikler getirmi�, onu daha da sevimli k�lm��t�r.
�ocuklar su i�inde iken g�ne� bulutlara girip, ortal�k g�lge i�inde kald���nda �ocuklar g�ne�den dilekte bulunmu�lar. G�kte g�ne�i aray�p "biz senin �ocuklar�n�z, ���yoruz! ��k da bizi �s�t!"(1) demi�ler. "G�ne�in �ocuklar�" bu s�zlerde halk�n g�ne�e inanmas�, ona tap�nmas� g�r�lmektedir. Halk, g�ne�i kendi �ocuklar�n� sever gibi sevmektedir. Da�l�lar, kad�nlarla birbirlerini "g�n�n iyi olsun", "g�n�n ayd�nl�k olsun"(2) diye alk��lamalar� bu y�zden olabilir. �z�nt�lerinde de "G�n�m�z karanl�k oldu", "G�ne�imiz batt�!"(3) demi�ler. �ocuklar� ise "g�ne�im!", "g�ne�ci�im" diyerek sevmi�ler.�ocuklar kendileri oynad�klar� zamanlarda da g�ne�i �ok anm��lar. Erkek ve k�z �ocuklar�, eskiden, g�ne�e neler diyorlard�?
Onlar su i�inde iken, g�ne� bulutdan �abuk ��kmazsa: "G�ne� batt�, g�ne� batt�, Halimat`�n y�z� buru�tu"(4) diye tekrar tekrar ba��rm��lar. Bununla "bizi so�uktan titretme" demek istemi�ler. �e�itli s�zleri b�yle ba��r�rken, beraber oynad�klar� arkada�lar�n�n adlar�n� da yer yer, s�yledikleri s�zlere ilave etmi�ler. Bu ilaveler �ocuklar i�in komiklik olmu�, s�zlerini, dileklerini s�yledikten sonra, g�ne� bulutdan ��k�p da �s�tmaya ba�lad���nda,sevin� i�inde:" G�ne� deydi, g�ne� deydi! Halimat`�n  y�z� g�ld�"(5) demi�ler.
Kara�ay-Malkarl� �ocuklar gibi,ba�ka halklar�n �ocuklar� da g�ne�e, babalar�na konu�ur gibi g�zel ve terbiyeli konu�mu�lar. Onlar kendilerine "g�ne�in �ocuklar�" diyorlar. Neden b�yle s�yl�yorlar ? Osetinli erkek ve k�z �ocuklar� g�ne�e "�ks�zlerin babas�" veya "�ks�zlerin koruyucusu" demektedirler. ��te onlar�n suda y�kand�klar� esnada s�yledikleri bir dilek �iiri :
  "Oy, �ks�zlerin g�ne�i, ��k bulutdan !
  Biz zavall�lar,  ���yoruz so�uktan .
  Alt�n g�ne�imiz, ar�yoruz seni,
  Sen ya�at�yorsun biz �ks�zleri.
  Ya�murdan, korkuyoruz biz.
  K�t� karga, u�up git uzaklara !
  �st�m�zdeki bu su bulutunuda g�t�r,
Kurakl���n� biz �zlemez gibi yap.
�ocuklar bu t�r dileklerini ���d�kleri zamanlarda dile getiriyorlar. Osetin halk�n�n folklorundaki bu t�r �iirlerden bir ba�kas� da ��yle:

  "Oy g�ne�, oy g�ne�, �s�t, bu tara�a bakda !
  Ser�elerin anas� hasta,
  Gelincik ekmek yap�yor,
  Ya�l� nene boza s�z�yor,
  Yeti�kin k�z evinin k��elerini s�v�yor.
  Oy, g�ne�, buraya bir bak,haydi !
  Biz �ks�zlere yiyecek verdiler.
Onlar : "sizi a� b�rakmay�z" dediler.

Azerbaycan halk�n�n folklorunda da s�cakl�k ar�yan,suda ���yen �ocuklar, g�ne�i kapatan buluta :
  "Bulut, geri ka�, ka�, ka� !
  Perdeni a�, a�, a� !
  Kayadan atar�z u�uruma,
Buduna vururuz damga ! " diye ba��r�yorlar.

�ocuklar g�ne�e, babalar�na konu�ur gibi konu�uyorlar kendilerini g�ne�in �ocuklar� olarak kabul edip, acele ettirmek i�in ��yle s�yl�yorlar :
  "��k buraya, d�nya g�ne�i, ��k !
  K�z�l at�na binip, ��k !
  O�lun u�urumdan gitti,
K�z�n ate�e d��t�."
�ocuklar�n dileklerine g�re g�ne�  hemen o anda ��kmazsa, onun ni�in ��kmad���n� bildirerek, beklediklerini hat�rlatmak i�in ��yle diyorlar :
  "G�ne� gitti, o su i�er,
  K�z�l giysiler bi�er.
  O i�ini bitirse
Karda bu yerden g��er."
Anlat�ld���na g�re, g�ne�e d�n�p, erkek ve k�z �ocuklar�n�n tekrarlad��� dilekler, �ocuk oyunlar�na ge� girmi�. Eski zamanlarda, o dilekleri, b�y�kler g�ky�z�ne, g�ne�e tap�nd�klar� d�nemlerde t�re ile ba�lant�l� olarak s�ylemi�ler. B�yle adetler Azerbaycan`da da bu g�nlere kadar korunarak gelmi�. Mesela; g�ne� tutuldu�unda, biz Kara�ay-Malkarl�lar gibi, onlar da kazanlar�, le�enleri, kovalar� dangur dungur ettirerek b�y�k g�r�lt� ��karm��lar. B�ylelikle g�ne�i yutmakta olan "celmavuz"u korkutarak, ka��rmaya u�ra�m��lar. Ya�mur �ok ya�sa veya k�� uzasa, g�ne�in s�cakl���n� �zleyen halk, baz� eski adetleri uygulamaya ba�lam��. Cemaatdaki k�rk ihtiyar adam�n ad�n� belirlemi�ler. Her birinin ad�yla bir beze t�y par�alar� koymu�lar. Sonra k�rk t�y par�as�n� bir beze sar�p, ate�e atm��lar. B�ylelikle bu iyi ya�l�lar�n adlar� h�rmetine g�ne�in,g�n�n s�cakl���n�n ��kmas�n� dilemi�ler.
Ba�ka bir t�re daha; g�ne� bulutdan ��ksa,analardan birisinin ilk do�an, birinci �ocu�u, kurumu� bit tutam otu ate�e at�p, ��yle s�ylemi� :
"Ben kara a��zl� tilkici�im.
Annemdem ilk olarak do�mu�um.
Seni bu ate�de yakarak :
"Is�t beni" diye yalvar�yorum"
�ocuk ve g�ne�in baba ve �ocuk gibi birbirlerine yak�n olu�lar�n� fazla de�elemiyecektik. Fakat, b�yle �eylerin Kafkasya`dan uzak olan baz� halklarda da g�r�lmesi, bu konuya e�ilmemizi gerektirdi. Volga- �dil nehrinin k�y�lar�nda ya��yan �uva� halk�n�n folklorunda da �ocuklar�n g�ne�e d�n�p ne s�yledikleri belirlenmi�tir. �uva� �ocuklar yaz aylar�nda, suda y�kan�rken, babalar�na seslenir gibi, g�ne�e ��yle sesleniyorlar
"G�ne�, yard�m et, bu tarafa da bak!
�ocu�un soldu, bunald� kald� !
Sen k�ska� ile ��kar �ocu�unu !
Kuru basma g�mlek giydir ona !"
�uva�l� �ocuklar bu dileklerini, g�ne� buluta girdi�i zaman s�yl�yorlar.. Bir s�re sonra g�ne� ��k�p �s�tmaya ba�lad���nda ise, "g�ne�in �ocuklar�" sonsuz bir sevin� duyuyorlar. Kendimiz de, Nart masallar�m�zda, insanlar�n g�ne� ile akrabal�klar�na rastlamaktay�z. ��te bir �rnek: "�r�zmek ile Satanay" adl� masalda Satanay�n babas� g�ne�, annesi ise ayd�r.
�nsanlar, bu g�nlerde tabiat�n tahrip edilmesine �z�l�p,bu konudaki endi�elerini toplant�larda s�ylemektedirler.�nsan ve tabiat�n ili�kileri bozulursa, bunun �ok y�nl� zararlar� ortaya ��k�yor. Halk pedegojisi insan ve tabiat�n birlikteli�ini s�rd�rmek i�in, akrabalar gibi onlar� birbirlerine yakla�t�rmaktad�r. Da�larda h�zl� akan, zemini g�r�nen sularda y�zmek �ok zordur b�yle olsa da, �ocuklar, �ok k���kl�kten ba�lay�p y�zmeyi ��reniyorlar. Suyun �n�ne ta� duvarlar yaparak kesip, g�let yap�p, orada y�kan�yorlar. Kuzey Kafkas`�n b�y�k nehirlerinin k�y�lar�nda ya��yanlar ise, duvar yap�p u�ra�madan, y�zme imkan� bulmu�lar. Y�zerek, suyun bir k�y�s�ndan, di�er k�y�s�na ge�imi�ler. Suyun �zerinden kar��ya ge�i� ile ilgili etno�rafik d�k�manlardan da bahsedilmektedir.
Kara�ay-Malkar masallar�ndan birinde, bir yi�it delikanl�n�n, Terk suyundan �i�irilmi� tuluklarla nas�l ge�ti�i, y�ksek ve dik bir kayaya nas�l t�rmand��� anlat�l�yor. "Birisinin Solsa adl� yi�it o�lu" ad�ndaki �e�en t�rk�s�nde de g�zel v�cutlu yi�it delikanl�, kudurmu�cas�na akan Terk suyunun di�er yakas�na �yle ge�iyor. Suyu, �i�irilmi� tuluklarla ge�mek, �ocuklar aras�nda da eskiden beri uygulanan bir yoldur. �ocuklar tuluk bulamad�klar� zaman, kam�� veya dal par�alar�ndan da istifade etmi�ler.
�e�enler ve �ngu�lar, bayramlarda su kenarlar�na ��k�p, �oluk-�ocuklar�na y�zmeyi, suyu nas�l ge�ip kar��ya ula�acaklar�n� ��retmi�ler. Da��stanl� �ocuklarda, suya girmeden �nce suda kollar�n� nas�l k�m�ldatacaklar�n� ��renip, ondan sonra y�zmeye ba�lam��lar.
Suda oynama, y�zme ve su ile ya�aman�n �ocuklar i�in gerekli oldu�unu Kafkas halklar� hi� unutmam��lard�r. Bu duruma Kafkas halklar�n�n folkloru da �ahitlik etmektedir. Su anas� veya su iyesi karakteri halk k�lt�r�ne tesad�fen girmemi�tir. G�ne� ve Ay'�n k�zlar� olan g�zel Satanay`�n deniz tanr�s� taraf�ndan nas�l �al�nd���na dair efsane Kara�ay-Malkar`da bug�n dahi anlat�lmaktad�r.
Eski Ad�klar, deniz iyesine Kode� demi�ler. Onun �eklini de alabal��a benzetmi�ler.Yer iyesi Sozeris`in de denizle beraber gelece�ine inanm��lar. Su tanr�lar�n�n �ereflerine deniz k�y�s�nda t�renler d�zenlemi�ler. Suda y�kan�p, y�z�p, birbirlerine su s��rat�p oynam��lar.Mecusilik zaman�n�n bu uygulamalar�n�, bug�n de, �ocuklar�n sudaki oyunlar�nda a��k bir �ekilde g�r�yoruz.
Su ile ba�lant�l� oyunlar�n�, kurakl���n insanlar� bunaltt��� zamanlarda, Tanr�`dan ya�mur dilemeye ��kt�klar�nda uygulam��lar. B�y�kler bu t�reyi �ocuklar�n ak�llar�nda kalmas� i�in, gereken �ekilde  yapm��lar, d�zenlemi�ler. Kurba�ay� giyindirip g�le atm��lar. K�re�e ba��rt�s� ba�lay�p, su kenar�na g�t�rm��ler.Buna "k�rek biy�e"demi�ler.  B�yle g�zel adetler �ocuklara suyun �nemini ve gereklili�ini anlatm��. Ya�mur isteme (ya�mur duas�) t�reni devam ederken ya�mur ya�arsa, cemaat �ok sevinmi�. "Yere nasip geldi"(6) demi�ler. �ocuklar da, o nasibi sezip, sa�da-solda ko�u�turarak, "Ya�, ya�mur, ya�! Ya�l� ekmek verece�im!"(7) diye ya�mur damlalar�na sevinip, e�lenmi�ler. Suda oynad�klar�nda, �ocuklar, topu da kullanm��lar. Halka olu�turup, topu birbirlerine at�p oynam��lar.Top ile oynamak da �ocuklar i�in �ok faydal� oyunlardan biridir.
�ok �e�itli top oyunlar� vard�r.Toplar�n da �e�itleri var. Top ile ilgili oyunlar olduk�a fazlad�r.Kara�ay-Malkarl� erkek ve k�z �ocuklar aras�nda en �ok bilinen top oyunu "Ot topu"dur(8). Da�lardaki yaylalarda gen� �obanlar da bu oyunu �ok sevmi�ler. Buna benzer oyunlar di�er halklar�n k�lt�rlerinde de yer almaktad�r. Hatta bug�nk� futbol,hokey gibi oyunlar�n �ok eskilerdeki  "Ot topu" oyunundan ��kt���da s�ylenebilir.
"Ot topu"nu nas�l yap�yorlar ? Kal�n bir deri par�as�na eski-p�sk� �aputlar� koyup, s�k��t�ra s�k��t�ra yus yuvarlak edip, i�ne ile veya dayan�kl� iplik ile top sa�lam bir �ekilde dikiliyor.  �nsanlar, top yapman�n bundan daha pratik bir yolunu bulmu�lar. Y�n kalpa�� elde toplaya b�ke gelip, yusyuvarlak yap�p, iplerle sarm��lar. �htiya� duyuldu�unda onu tekrar kalpak olarak da kullanm��lar."Ot top", �ocuklar�n v�cutlar�n�n geli�mesine olduk�a faydal� olmu�. Top ile oynaman�n v�cuda faydas� pek �oktur. Kalbi, kalp damarlar�n� geli�tirir, fiziki g�r�n��� ve v�cut yap�s�n� da olumlu etkiler. Bu oyunun faydalar� bununla da kalmaz, oynayanlar�n birbirine yard�m etmesine, cemiyetin d�zeninin korunmas�na y�neltir. Oyun devam ederken, herkes kendi �zerine d��en g�revi yerine getirmek i�in b�t�n dikkatini ve g�c�n� kullan�p, g�revini yerine getirmek i�in gayret sarf eder.
Top oyunlar�n�n en �nemlilerinden biri de "gece topu"dur (9). ��nar veya �am a�ac�n�n kozala�� suda kaynat�l�p, iyice kurutulunca, �ok sertle�iyor. Oynayanlar ona sopa ile vurduklar�nda par�alan�p, da��lm�yor. Gece karanl���nda onun g�r�lmesini sa�lamak i�in,kaynat�l�p, kurutulduktan sonra ta� ile vura vura yumu�at�p, yak�yorlar. �o�u kimse bu oyunu ekini bi�ilmi� tarlada oynam��. Sopa ile vurulunca, birden bire d�nerek u�up giden yanan top, gece karanl���nda g�zel bir g�r�nt� olu�turuyor.
Kara�ay-Malkar`da �ocuklar  "bekk�ruv" oyununu da severek oynam��lar. Onlar, kilim par�alar�ndan, eski-p�sk� �aputlardan top yapm��lar. B�yle top yapma ve onunla oynamaya Kuzey Kafkasya`n�n pek �ok yerinde rastlanmaktad�r. Bizdeki "bekk�ruv", Osetinlerde "topu tut" ad�yla oynan�yor. Da��stanl�lar ise "at ile oynanan top" diyorlar. Bu oyunda �ocuklar iki�er iki�er ayr�l�yorlar. Bunlardan biri "at", di�eri de onun omuzlar�na binip "atl�" oluyor.Sonra "atl�lar" topu birbirlerine at�yorlar. Oyun b�ylece s�r�p gidiyor. Bu oyunun, ekip olu�turmadan ferdi olarak oynanan �ekli de var. Bekk�ruvda �ocuklar halka olu�turuyorlar. Bir �ocuk da ortaya ge�iyor. Ortaya ge�en �ocuk, kilim par�alar�ndan yap�lan topu tek tek herkese at�yor, onlar da tekrar ona at�yor. Bu oyunun ortada kimsenin olmad��� �ekli de var. O zaman top, halka olu�turan �ocuklar�n aras�nda, oyuncular�n birinden di�erine u�up duruyor.
Osetinli �ocuklar�n bu t�r oyunlar� olduk�a zengindir. Bu oyunlardan bir ba�kas�nda, oyuncular y�z y�ze olacak �ekilde iki s�ra olu�turuyor. Her s�rada iki�er iki�er "atlar" ve "atl�lar" var. Ortadaki �ocuk, topu, s�ra ile her "atl�"ya atar. Onlar da topa vurup geri g�nderirler. "atl�" topa vuramazsa, o "at" olur, arkada�� da "atl�" olur.
Da��stanl� �ocuklar ise bu oyunu  halka olup oynuyorlar. B�t�n Da�l� halklar�n  beden e�itimi ve spor tarihlerine b�y�k katk�larda bulunan Magomet Dibir`in anlatt���na g�re, bu oyunun Da��stan`da oynan�� �ekli ��yledir: "Atl�lar topu sa�a-sola atarak geliyorlar. Bir "atl�" tutamay�p, topu yere d���r�rse, "atl�" "at", "at" da "atl�" oluyor. Bundan sonra, gelen topu "atl�"dan �nce "at" tutuverirse, atlar, �zerlerindekileri yere at�yorlar. Onlar da ka��yor. "At", ka�an "atl�"n�n ard�ndan topu at�yor. Top, ka�an "atl�"ya de�erse, "atl�" "at" oluyor, "at" da "atl�". B�ylece oyun yeniden ba�l�yor.
Bu oyun voleybolu, hentbolu akla getiriyor. Oynan�� �ekli olduk�a benzemektedir. Halklar�n k�lt�rlerinin birbirine benzedi�i gibi, oyunlarda da benzerlikler g�r�l�yor. Bu oyunu oynayan �ocuklar�n v�cutlar� d�zg�n yap�l�, kendileri de sa�l�kl� oluyor. �ocuklar, bu oyunlar sayesinde �abuk hareket etmeyi, isabetli at��lar yapmay�, toplumun kurallar�na uyum sa�lamay� ��reniyorlar.
�ocuk oyunlar� pek �oktur. �rneklerini folklor ve etno�rafyada g�rmek m�mk�nd�r. Bizim burada bahsetti�imiz �ocuk oyunlar� ise, Kuzey Kafkasya`n�n beden e�itimi ve spor tarihinden k���k bir b�l�md�r.


(*)Mingi Tav, Nal�ik 1993/1, s.172-178
(1)"Biz seni sabiylering,suvuk bolab�z! ��k da, bizni c�l�t!"
(2)"K�n ah�� bolsun!", "K�n�ng car�k bolsun!"
(3)"K�n�b�z karang� boldu!", "K�n�b�z batd�!".
(4)"K�n batd�, k�n batd�! Halimatn� beti katd�!"
(5)"K�n tiydi, k�n tiydi!  Halimatn� beti k�ld�!"
(6)"cerge nas�p keldi!"
(7)"Cav, cavun cav! Cavlu g�td� berlikme!"
.
Hosted by www.Geocities.ws

1