| Artistja e madhe e roleve te vogla Nga Edmond Prifti Marika Kallamata, �n�n�madhja�e ekranit shqiptar Lindi n� 18 n�ntor 1930 n� qytetin e Fierit. F�mij�rin� dhe rinin� e kaloi n� qytetin e lindjes dhe gjat� viteve 1947-1950 ka punuar si edukatore kopshti. Gjat� k�saj kohe aktivizohet n� Sht�pin� e Rinis�, n� grupin e valleve dhe at� t� teatrit. M� pas merr pjes� n� dy festivale t� t� rejave folkrorike t� qytetit t� Fierit dhe pas k�saj drejton grupin e baletit t� f�mij�ve. Viti 1950 e gjen n� Tiran� p�r prova si probiste. Dy vjet m� von� pranohet si aktore e roleve t� vogla dhe episodike pran� Teatrit Popullor. N� vitet 1958-1963, diplomohet n� deg�n e dramaturgjis�, n� Tiran�. M� 1979 studentja Marjana Zegali mbron tem�n e diplom�s me titull �Kat�r Aktor�t� e roleve t� vogla dhe roleve t� karaktereve n� Teatrin Popullor : Mihal Stefa, Gjon Karma, Marika Kallamata dhe Ndrek Shkjezi. N� 30.09.1982 me urdh�r dekreti 6616, Marika merr urdhrin �Naim Frash�ri� (III, II, I) dhe dy vjet m� pas 20.11.1984, me dekretin 6630, merr titullin �Artiste e Merituar�. N� vitin 1985 del n� pension, por n� vitet 1990 interpreton n� komedit�: �Sht�pia me dy porta�, �Nes�r �sht� von� dhe �Nj� baba tep�r�. Karriera e saj artistike, num�ron m� shum� se 100 role. N� katin e dyt�, t� nj� pallati pes�-kat�sh, n� rrug�n �Myslym Shyri�, n� nj� der� prej hekuri, jetonton aktorja e cila do t� mbahet mend si �N�n�madhja� e Televizionit Shqiptar. N� k�t� qosh�z t� Tiran�s jeton ajo gjyshja e p�rrallave q� me z�rin e saj na gozhdonte para ekranit n� or�n 6 t� �do mbr�mjeje. N� t� v�rtet�, edhe pse ka vite q� nuk shfaqet m� n� emisionin e p�rrallave, Marika Kallamata nuk ka ndryshuar aspak. Ndoshta...vet�m ndihej disi m� e moshuar, nga �pushtimi� i flok�ve t� bardh�!. Ashtu �al�-�al�, pas �riteve� t� para t� fton brenda n� sht�pi. Me nj� z� i cili t� kujton vitet �e lavdishme� t� televizionit t� vet�m publik shqiptar, me ato kat�r or�t e pakta t� programeve Marika thot� se : �Regjisor�t e Emisionit t� P�rrallave kan� qen� t� ndrysh�m, por redaktore asajkohe ishte Xhuljeta Manushi, p�r shtat� vjet me radh�, (koha q� u transmetua ky emision)�. E nd�rsa ne shihnim emisionin e p�rrallave, jo shum�kush e dinte se �far� ndodhte prapaskenave n� at� koh�. �Nuk lejoheshin p�rrallat me mbret dhe me qeros�...dhe e dini pse: Qerosi dilte forca popullore, kurse historit� e mbret�rve dihet si jetonin, dhe kjo nuk duhej nxjerr�...Aha, ndryshonte at�her� kur �q�llonte� ndonj� mbret i keq...�- shton aktorja, duke buz�qeshur disi. M� tej nis e tregon historit� e sken�s s� teatrove dhe kinematografis� shqiptare. �N� teat�r e kam ndier veten m� mir�. Atje ke koh� m� shum� t� ndryshosh, t� sjell emocione, kurse n� film, xhiron shpejt e shpejt dhe kaq...vet�m kaq!�. Sakaq, rolet e saj n� kinematografin� shqiptare kan� qen� role t� karakterit dhe rolet e vogla episodike. �Nuk e di...por teatrin e kam ndier me t� v�rtet�. Teatrot e asaj kohe shfaqnin her� pas her� pjes� teatrosh nga Shileri, Molieri etj. N� t� nj�jtin rit�m zhvillohej edhe jeta artistike, q� ka qen� me t� v�rtet� e pasur�. Dikur ishte nj� emision p�rrallash... Kallamata tregon se n� koh�n kur ishte tregimtare e p�rrallave, dhe iu duhej t� xhironin f�mij�ve ��u ikte mendja�, sepse sipas saj �ata ishin ende t� vegj�l dhe kjo ishte normale n� qoft� se mbaheshin dy or� gjat� xhirimeve...Plus kishte dhe probleme t� tjera teknike. �do gj� transmetohej drejtp�rs�drejti n� ekranet shqiptare�- shprehet ajo. M� tej na tregon se n�nat e asaj kohe i d�nonin f�mij�t e tyre, duke u th�n� se nuk do t�i linin t� shikonin emisionin e p�rrallave, kur b�nin ndonj� faj f�minor. N� kujtimet e saj rikthehen edhe nj�her� ato fjal� �ka i thoshnin f�mij�t gjat� emisionit t� p�rrallave. �F�mij�t m� vinin af�r dhe m� thoshnin: - sot duhet ta tund�sh se k�shtu m� ka th�n� gjyshja ime!�. Qesh dhe p�rs�ri vazhdon me nj� �histori� tjet�r. �Gjyshe e di se si e kapim ne jugosllavin (kanalet televizive). Xhom fare!�. Tek kujton ato vite si gjyshe e p�rrallave t� ekranit shqiptar Merita thot� se ve� lodhjes ishte nj� kanaq�si t� punoje me f�mij�t. Jeta sht�piake? Dita p�r Marika Kallamat�n fillon n� or�t e para t� m�ngjesit. Her�t, tep�r her�t, madje at�her� kur �kujtohet� edhe dielli t� dal�. Diku rreth or�s 5.30-6.00 e m�ngjesit, aktorja Kallamata merr rrug�n nga sht�pia e saj pran� restorant �Rugova�, drejt parkut t� liqenit artificial t� Tiran�s. �E nd�rkaq, mosha 20-30 vje�, ja k�shtu si ju, ku na shikojn�, na rrethojn� me repekt dhe nostalgji p�r t� shkuar�n...� ,- tregon aktoarja . Jep edhe autografe, por k�to �pak me c�k!�. K�shtu, ish-koleg�t e ekraneve dhe skenave, kalojn� atje disa or� t� k�ndshme, n� breg t� liqenit artificial t� Tiran�s. Emrat �sht� e mira t� mos thuhen...pasi autografet jan� t� pakta!. Duke e par� me syrin e aktores, Kallamata, e sheh Tiran�n ndryshe nga sa ka qen� koh� m� par�, at�her� kur ishte koha e �lul�zimit t� kioskave� dhe �do shpres� kishte mbaruar...�Nuk na shkonte nd�rmend q� Tirana do t� kthehet, dhe po kthehet dita-dit�s n� lulishte dhe mjedise �lodh�se. Ekzistonte vet�m beton arme�. Dashur pa dashur, Marika zbulon k�shtu pasionin e saj t� fsheht�, lulet, ku sht�pia e saj, ishte vendi i tyre �ideal�. �Tashm� q� jam n� pension �far� t� b�j ?!. P�rve� tyre m� ka mbetur edhe shoq�ria, q� zakonisht b�jm� nga nj� adet tek nj�ra-tjetra: vizita, lindje dhe dit�lindje tek ish-kolege/�t. Tek-tuk ujis edhe lulet�. Madje p�r k�ta t� parafundit, d.m.th., p�r ish-koleg�t ka �thurrur� edhe bejte (�K�shtu i quaj un� poezit� e mia�), t� cilat Marika i lexon zakonisht kur mblidhen. Nd�rkaq, bejtet e saja meritojn� dhe publikimin, dhe Marika i bashkohet mendimit. �Do t� b�j nj� lib�r t� ve�ant�...�. Po, nuk duhet harruar...s� shpejti me role t� reja!. Surpriza ku do t� ngelet pastaj?. Problemet e tranzicionit Fill pas k�saj nis dhe tregon se zakonisht jepeshin dy-tri premiera gjat� nj� tremujori (planet e dikurshme), por kishte edhe raste kur ishin pjes� masive. Ndryshimet e sotme t� koh�s, t� cilat prek�n jo pak edhe fush�n e artit, znj. Kallamata shprehet se, �Tashm� jan� hapur shum� teatro private...dhe ka shum� pjes� q� nuk ndiqen nga spektator�t. �sht� ndryshe, krejt ndryshe!�. Rikthehet edhe nj�her� me ndrydhje dhe shprehet se ajo nuk ka asnj� t� drejt� ta ngrej� k�t� ide, por ka shum� pjes� t� cilat jan� absurde. �Me t� v�rtet� absurde...�- shton Kallamata - Ndoshta duhet di�ka m� pran� realitetit ku jetojm�, t� koh�ve t� sotme�. Dikur- sipas saj � edhe kinematografia p�rmblidhte nj� armat� t� t�r� student�sh dhe asistent-regjisor�sh, aktor�sh dhe kineast�sh, por tashm� nuk jepen m� as em�rimet. �Shkak, hmm, jan� mungesat e fondeve. Ndoshta privat�t nuk jan� kaq t� kufizuar, por i aktivizojn� nj� her� dhe pastaj...nuk i dihet m�, fati i tyre!�. Pjes� teatrale Fshatarja tek �Zylo� Gjyshja tek �Shok�t� Japonezen tek �N� an�n tjet�r� Gruan e mullisit tek �Gj�mimi i atij dimri� Komedin� e karaktereve n� rolin e tetos Aspasia �Karnavalet e Kor��s� �Karavidhet� Sh�rbyesja tek �Rrufe n� mot�... Kinematografi ��nd�rr p�r nj� karrige� �Ne ktheheshim nga lufta� �Radiostacioni� �Fjal�, fjal� shum� �Dollia e dasm�s sime� Nusja tek �Toka jon� �Fillim i v�shtir� �Nx�n�sit e klas�s sime� Koten tek �14 vje� dh�nd�r� Prift�resha tek �Lumi i vdekur� �Nj� baba tep�r� Plaka tek �Dimri i fundit�... |
| Matilda Mako�i, n� k�rkim t� identitetit t� humbur Nga Edmond PRIFTI Asnj� nuk mund t�i shuaj� dhimbjet vet�m me zem�r dhe fjal� t� arta, e aq m� keq kur rolet e filmave p�rjetohen n� jet�n e p�rditshme. Duket sikur k�to (ajo �ka ne po flasim) i p�rngjan subjekteve t� filmave apo telenovelave. Por k�saj radhe b�het fjal� p�r jet� njer�zish, pa prapaskena dhe fjal� �Motor!�, �Qet�si!� dhe �Aksion!� (Po filmohet). Si mbahet fryma me 10 mij� lek� pension f�mije, n� nj� dhom� dhe kuzhin� ku jetojn� dy qenie, n�n� dhe bir. Ky �sht� subjekti p�rtej prapaskenave i huazuar nga nj� pjes�z jete e aktores Matilda Mako�i. *** Diku n� zon�n periferike t� Tiran�s, aty ku njer�zit e njohin ndryshe si zona e oxhakut, - jeton aktorja Matilda Mako�i. Tashm� gati ka kaluar t� dyzetat, por pamja e saj nuk ndryshon shum� nga ajo �ka e njihnim t� gjith� nga filmat e saj m� t� njohur, �Apasionata� dhe �Balada e Kurbinit�. Me paksa flok� t� thinjura dhe t� lidhura prapa, me hapa t� ngadalt� ngjit shkall�t e p�rgjysmuara t� katit t� kat�rt, duke u mbajtur me kujdes n� parmak�t e thyer me kangjella jeshile. Me geta blu pas trupit, me k�puc� �gom� peshku�, nj� triko gri e zakonshme, - pik�risht ashtu si� mund t� dal� �dokush deri tek �qoshja� e pallatit p�r t� b�r� pazarin. Ashtu me at� z�rin sikur po interpreton s�rish n� nj� nga rolet e saj, t� thot� se jeta e ka katandisur n� nj� gjendje t� tmerrshme. Por t� duket se ende ka forca t� luftoj� p�r t� fituar tek thot� se: �Jetoje jet�n, ajo ik�n dhe s�kthehet m�. K�shtu nis subjekti i jet�s s� aktores �s� harruar� n� hollin e katit t� kat�rt, ku �alla shqiptar�e� nuk munguan as fqinj�t e saj t� shtonin ato �ka dinin p�r t�... Komshia e saj, Bedria, nj� gjyshe rreth t� 70-ve, n� nj� moment fillon dhe p�rlotet kur Matilda flet me ato tingujt e past�r prej aktoreje!. Nga shteti shqiptar p�r t� cilin ajo punoi disa vite me radh� n� dhjet�ra role filmash dhe teatrosh, ajo sot shp�rblehet vet�m me 10 mij� lek�, t� cilat i p�rfiton nga �pensioni i djalit t� saj�, Gregut, 13- vje�ar, dhe jo nga puna e saj si aktore...N� mosh�n 27- vje�are ajo b�het n�n�, por nuk kalojn� shum� vite dhe ndahet�Nuk i rikthehet kujtimeve, por shton se: �E b�ra k�t� nga sakrifica. Ekzistojn� ligje t� natyr�s dhe njer�zit i binden...�. Sakaq, ajo jeton n� nj� dhom� e kuzhin� dhe me �borxhe t� falura� nga Spiroja dhe Maria, prind�rit e saj. *** N� muajin mars 1991 Matilda Mako�i largohet p�r n� Greqi dhe rikthehet s�rish n� Shqip�ri, n� shtator 1996. Gjith�ka kishte ndryshuar. Tri vite m� par� ishte aktori Laz�r Filipi, q� i propozoi asaj rolin e nj� gruaje t� moshuar, nd�rsa vite m� par�, n� koh�n kur jetonte n� Greqi, ishte regjisorja Vera Grabocka e cila e morri n� telefon p�r t� prezantuar konkursin e bukuris�, �Miss Albania�. Nuk ishte e th�n�. As n� sken� dhe as n� xhirime!. Nuk ishte m� Matilda e par�...Pas nj� kohe kuptuam th�nien e saj t� huazuar: �Njer�zit gjysm�n e jet�s punojn� p�r t�u b�r� t� famsh�m, dhe gjysm�n tjet�r p�r t�u fshehur...�. Prej koh�sh ish- koleg�t e sken�s nuk din� asgj� p�r fatin e saj. Karriera e saj pas largimit drejt shtetit fqinj, Greqis�, pothuajse u harrua. Diku nga viti 1995, n� at� koh�, n� Athin� do t� b�hej konkursi p�r interpretimin e rolit t� aktores Vivien Leigh. P�r t�u rikthyer edhe nj�her� n� sken� imazhin e saj, Matilda p�r nj� �ast d�shiron t� marr� pjes� n� k�t� konkurs. Rolin e aktores kryesore t� filmit �T� shkosh me er�n� e kishte �nd�rr!. Po gjith�ka mbeti e till�: � Nuk e mora mundimin t� merrja pjes� n� k�t� konkurs meq�n�se nuk i kam syt� blu, si� i kishte ajo�, -thot� Matilda tek tregon histori t� sajat t� cilat nuk i di �dokush: abuzime, dhimbje, analiza dhe deri tek spitali... N� nj� moment trishtimi, Matilda ul syt� posht� duke th�n�: �Ka r�nd�si shum� t� madhe q� t� d�gjosh, q� t� mos e p�sosh n� jet�...P�r k�t� m� p�lqen karakteri i djalit tim!�. Me syt� q� k�rkonin nj� pik�q�ndrimi, Matilda thot� se �Gregu do t� m� nxjerr� n� �selamet� me pikturat e tij, tani n� laps. Babai i tij �sht� nj� nga piktor�t m� t� mir� t� Shqip�ris� dhe besoj se i ngjan atij..�. Diku n� fillim t� viteve 1987 aktorja Matilda Mako�i fejohet me Edi Ram�n dhe n� vitin 1991 ajo sjell n� jet� nj� foshnje tep�r delikate. Kat�r muaj pas lindjes, foshnja pati disa probleme t� r�nda sh�ndet�sore. Fill pas lindjes s� tij Matilda divorcohet dhe largohet drejt Greqis�, vendit t� cilin ajo e kishte vizituar p�r her� t� par� n� vitin 1989, me trup�n e aktor�ve shqiptar�. Matilda Mako�i pas pes� vitesh largimi, si p�r t� harruar dhimbjet e saja, rikthehet s�rish n� Shqip�ri, ku k�rkon rikthimin e identitetit t� humbur. Por ende i p�rhumbur ky identitet n� kufijt� e fantazis� dhe nj� realiteti q� k�rkon t�i largohet pik�risht tek projektet e saja, q� ndoshta edhe nes�r do t� mbeten si t� tilla... Matilda: Dua t� rikthehem serish n� sken� Keni vite q� i mungoni sken�s shqiptare, madje jan� p�rhapur z�ra se ju nuk do t�i riktheheni m� asaj. Ndodheni n� nj� moment pauze apo ? Un� u largova me d�shir�n time, sepse k�shtu m� erdhi jeta... dhe nuk doja t� kthehesha m�. Dhe kjo ndodhi p�r shkak t� shum� rrethanave q� pasuan n� jet�n time. Kjo �sht� dhe ajo �ka doja... Pres nj� lloj pensioni nga shteti pasi nuk jam n� gjendje t� punoj normalisht, m� ka ndodhur nj� incident gjat� kthimit tim nga Greqia (mars 1991- shtator 1996)... Por sidoqoft� edhe kjo futet n� thelbin e bised�s ton�, jeta ime dhe kinematografia. Kam edhe un� planet e mia n� teat�r!. Dua t� interpretoj nj� rol burri n� teat�r dhe ekziston nj� komedi shqiptare klasike, e titulluar �Prefekti� por n� koh� t� vjetra, di�ka rreth 30 vjet m� par�. Si p�rfundim dua t� interpretoj at�, pra rolin e prefektit... ...Rolin e burrit? Keni projekte p�r t�u rikthyer ne sken�? Edhe t� gruas s� tij...Jan� role q� jan� interpretuar n� koh�, dhe shum� gra kan� interpretuar role burrash, si tek ato pjes�t teatrale t� Shekspirit. Dua t� interpretoj rolin e Xhoana Madus�, personazhin e librit �Harku i Triumfit� t� Remarkut. Ju do t� kujtonit se po kaloj t� 40-t dhe t� t�ra k�to do t� mbeten �nd�rr. Ndoshta!. Por at� q� dua ta b�j, �sht� q� t� interpretoj n� anglisht dhe me mund�sit� e mia financiare. Ose ndryshe, nj� tjet�r do t� ishte �Zonja me kone�, e �ehovit, q� rus�t e soll�n n� kinema diku nga vitet �30, apo personazhet e prozatores Katrin Mensfield, (Anglezes q� jetoi n� Franc�). T� jet� nj� karakter q� kalon nga tregimi n� tregim... Keni nostalgji p�r platot� e filmave shqiptar�, p�r pun�n dhe realizimet artistike?! Sigurisht q� kam por un� nuk mund t� punoj m� si� punoja, me ritmin e p�rditsh�m t� pun�s. I kam shp�tuar asaj m�nyre s� vepruari p�rfundimisht. Kam pasur shum� peripeci...N� qoft� se do punoja s�rish do doja t� merrja nj� shok apo shoqe nga Tirana, nga Amerika, nga Athina dhe po k�shtu dhe regjizor� t� huaj dhe bashk�punime midis tyre. Nuk m� p�lqen m� t� punoj n� at� m�nyr� klasike dhe t� prapambetur q� kemi punuar t�r� jet�n. Do thuash �far� jan� k�to plane...Shkurt. Duhet t� koordinoj m� mir� koh�n n� m�nyr� q� t� rikthehem s�rish n� sken�. P�r disa vite me radh� jetuat n� Greqi. U b� kjo ikje shkak p�r t�u shk�putur nga fusha e artit? Un� 23 vje� mbarova institutin e Arteve. N� k�t� mosh� isha e fejuar dhe shikoja vet�m jet�n time personale duke pasur nj� lloj pesimizmi, n�se do b�jm� di�ka apo jo p�r k�t� vend. N� t� gjith� bot�n secili ka nj� pozicion t� caktuar n� jet�. Pra, n� k�t� mosh� u mbylla n� jet�n time private dhe s�m� interesonte asgj� tjet�r. Para se t� ikja n� Greqi nuk e kuptoja q� ne jemi t� inkuadruar si e gjith� bota, dhe njer�zit tan� q� na rrethojn� po ashtu!. Kur u ktheva e kuptova se pavarsisht se jetojm� k�tu ne ecim me nj� hap me t� gjith� njer�zit kudo q� ndodhen, me t� nj�jt�n teknologji dhe zhvillim. Nuk kam qen� e interesuar p�r jet�n time artistike n� Greqi. U st�rvita shum� n� greqisht dhe nuk mundja dot t� flisja shqip...(qesh!) M� l�vizte vendit nofulla si dhe m� ikte gjuha dhe shqiptimi i g�rmave �s�, �t�. Do shum� koh� t�i rikthehesh artikulimit t� fjal�ve dhe p�r nj� aktore kjo �sht� humbje e madhe. Ju ka ngelur ndonj� �peng� nga jeta tuaj si aktore, p�r t� cil�n sot �mallkoni� veten pse nuk e keni b�r� kur ju ishte dh�n� mund�sia? Sigurisht!. M� vjen keq q� nuk kam kujtime nga tri pjes� t� miat...Kam interpretuar Xhuliet�n (�Romeo dhe Xhulieta�) e Shekspirit n� 1987 n� teat�r (fill pasi mbarova institutin e Arteve) si dhe �Zbutja e Kryene�es� dhe nj� rol (?) ku z�vend�soja aktoren Elvira Diamanti (dhe nuk e di edhe sot, n� qoft� se �sht� e regjistruar). Punonj�sit e teatrit nuk kishin mendje ta regjistronin aspak dhe madje kisha besim tek ata!. Mbaj mend se edhe punonj�sit t� cil�t ishin n� teat�r ndikuan shum� tek un�. M� shqet�sonin shum� kur m� thoshnin: �He moj hajde se e re je ti�, mir�po, ja q� e shkuara s�vjen m�. Kur e kujtoj gaf�n q� kam b�r�, m� vjen... Ti �do aktor/e, ekziston sidoqoft� nj� rol, n� t� cilin e ka ndier� me t� v�rtet� vehten kur e ka interpretuar. Ju keni pasur nj� rol t� till�? As �Apasionata� dhe as �Balada e Kurbinit� (role ku jam b�r� e njohur m� shum�) nuk kan� qen�...N� fakt, e v�rteta �sht� se nuk e kam gjetur vehten asnj�her� n� sken�, asnj�her� n� k�to role. Jeta artistike n� Shqip�ri E filloi me filmin �Si gjith� t� tjer�t�, n� vitin 1981, ku interpreton rolin e Jet�s. M� pas n� filmin e dyt� t� saj aktorja interpreton rolin kryesor, Mira, tek filmi �Apasionata� (1983). Ky film i sjell asaj Medalionin e festivalit t� filmit, n� po at� vit. Luan nj� rol episodik tek filmi �N� kufi t� dy legjendave�. Dy vjet m� von� (1985) interpreton rolin e Shpres�s tek filmi �T� mos hesht�sh� dhe rolin e Marjet�s tek filmi �Hije q� mbeten pas�, ku nderohet me medaljen e festivalit t� filmit t� atij viti. M� pas vjen filmi �Balada e Kurbinit�, n� rolin e Dudekates. Shpallet si aktorja m� e mir� n� vitin 1996, duke marr� �mimin �Aleksand�r Moisiu. Jeta artistike n� Greqi Megjith�se vinte nga Shqip�ria, nga nj� vend ku v�shtir� se b�hesh dikush jasht� vendit, ajo mundi t� gjente nj� rol edhe n� shtetin grek. Interpreton rolin e nj� shqiptareje t� varf�r n� telenovel�n �Miqt�. Personazhi pas shum� p�rpjekjesh n� vendin fqinj�, gjen pun� si pastruese n� nj� familje greke. Sakaq, duhej t� interpretonte nj� telenovel� t� dyt�, por u desh �fati� i mosgjendjes s� emrit q� ajo t� t�rhiqej nga roli i sekretares s� bukur. Skenaristi i telenovel�s �Miqt� i propozon asajkohe nj� intervist� n� kotidianin �Elefterotipia�, intervist� e cila i solli asaj, fam�n e m�tejshme n� shtetin helen. Fotot e saja u b�n� m� pas t� njohura nga revistat n� rrethet artistike greke. Pik�risht kur po niste s�rish karriera e l�n� p�rgjys�m n� Shqip�ri dhe kur iu dha shansi i madh t� interpretonte p�rkrah aktorit Danjel Delyis, djali i saj Grigori s�muret keq. Telashet e saj u rikthyen� **** Elvira Diamanti, aktore E kam njohur Matilda Mako�in n� koh�n kur ajo studionte n� Akademin� e Arteve n� Tiran�, n� deg�n e dramaturgjis�. Matilda ka qen� dhe mbetet nj� nga miket e mia m� t� mira. Nj� nga koleget e mia m� t� preferuara dhe nj� figur� t� cil�n nuk mund ta harroj dot. M� vjen shum� keq q� nuk e shikoj m� n� sken� dhe n� ekran. Ai q� ka humbur m� shum� �sht� me siguri publiku, por edhe ne koleget e saj dhe s� fundmi ajo vet�. Kur kemi qen� studente, jo vet�m artdash�sit, por edhe pedagog�t n� shum� raste na ngat�rronin me nj�ra-tjetr�n. Matilda ishte kaq e bukur dhe mua m� vinte mir� nga kjo gj�. Kjo ngjashm�ri �na vinte�, sepse ishim t� aktivizuara n� t� nj�jt�n koh�, por n� fakt kishte edhe di�ka t� pakapshme n� portret midis ne t� dyjave. Gjithsesi do t� doja me gjith� shpirt ta shija n� nj� rol n� sken� apo dhe n� film, sepse ka nj� shpirt shum� t� bukur, po aq sa edhe ajo vet�!� Robert Ndenika, aktor Matilda �sht� nj� aktore shum� e mir�, po ashtu ka qen� dhe nj� studente mjaft e mir�. Ma merr mendja se n� qoft� se ajo do t� rikthehet s�rish do t�i ket� dyert e hapura dhe ajo do t� jet� e mir�pritur nga ne aktor�t. Esat Mysliu,regjisor E kam marr� Matilda Mako�in p�r kinoprov�n regjisoriale t� filmit �Hije q� mbeten pas�, film n� t� cilin ajo mori rolin kryesor, ndon�se ishte ende studente e Akademis�. Por nuk e kam par� q� prej 10 a 12 vjet t� shkuara�Por filmi �Hije q� mbeten pas� ishte nj� film i suksessh�m, dhe Matilda ishte nj� aktore me figur� artistike. Ky rol p�r t� ka qen� nj�koh�sisht nj� nga rolet e saj m� t� bukura. Ajo ishte dhe �sht� nj� aktore me t� dh�na jasht�zakonisht t� mira dhe shum� ekspresive. Ishte nj� aktore me nj� miniplastik� t� p�rkryer-si� i themi ne regjisor�t. Me nj� ndjeshm�ri tep�r t� madhe. Mbi t� gjitha, merrte form� shum� shpejt dhe n� t� gjitha rolet. Ilia Treblini, operator Matilda Mako�in e kam takuar krejt rast�sisht, n� politeknikum, p�r kinoprov�n e par� t� sajin p�r filmin �Hije q� mbeten pas� me regjisor Esat Mysliun, t� cil�n ajo e fitoi n� saj� t� aft�sive t� saj t� jasht�zakonshme. Kam koh� q� nuk e kam par� por dua q� ta takoj dhe t� b�j ��sht� e mundur q� ajo t� rikthehet n� jet�, n� sken� dua t� them. P�r k�t� harres� t� Matild�s p�r mendimin tim, n� radh� t� par� �sht� gabimi i regjisor�ve dhe aktor�ve t� cil�t duhet ta mbajn� af�r. Vet�m k�shtu ajo mund t�i kaloj� �astet n� t� cilat ndodhet. Un� do t� mundohem s� shpejti n� nj� perspektiv� t� af�rt ta marr Matild�n n� nj� film artistik q� do t� ekranizohet s� shpejti nga regjisori Muharrem Fejzo, nj� film i cili flet p�r dram�n e refugjat�ve shqiptar� n� bot�, duke filluar nga aktor�t, regjisor�t dhe artist�t q� i largohen Shqip�ris� �do dit�. Vet�m k�shtu, pra duke i ofruar bashk�punimin ton�, Matilda do t� mund t� rifilloj� s�rish jet�n artistike. Personalisht do t�i jap kurajo dhe i premtoj se do t� marr s� shpejti kontakt me t�. Ndri�im Xhepa, aktor M� vjen keq, shum� keq p�r Matild�n pasi me t� kam bashk�punuar n� disa role. Kam koh� q� nuk di asnj� gj� p�r t�, pasi hera e fundit kur e takova ka qen� viti 1996, prapa Muzeut Komb�tar. Abaz Hoxha- pedagog n� Akademin� e Arteve Matilda ka qen� aktorja ime m� e preferuar�P�r k�t� arsye e kam v�n� n� faqe t� par� dhe n� dy nga librat e mij q� kam botuar s� fundmi. Rolet e saja kan� qen� gjithmon� n� rritje. N� filmin �Si gjith� t� tjer�t�, n� mosh�n kur ishte ende studente e Akademis�, ajo tregoi se ishte nj� aktore e zhd�rvjell�t. N� filmat e tjer� ku ajo ka interpretuar, ka pasur nj� kombinim midis lirizmit dhe dramatikes, si p�rshembull n� filmin �Hije q� mbeten pas�, me aktorin Xhevdet Ferri, si dhe filmin �T� mos hesht�sh� me aktorin Ndri�im Xhepa. P�r k�to cil�si t� papara ajo u nderua me medalionin e festivalit t� filmit. |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
|
| ��ifut�t e Evrop�s� n� k�rkim t� identitetit Arumun�t, midis kombit dhe etnis� Nga Edmond PRIFTI Nga kan� ardhur arumun�t dhe kush jan� ata? Rishikim mbi historin� e prejardhjes s� tyre drejt trevave ballkanike. A kan� ekzistuar ndonj�her� si popullsi m� vehte, apo jan� thjesht minoritet kulturor n� Shqip�ri?. A �sht� arumanishtja nj� gjuh� drejt humbjes, p�rmes pasivitetit t� saj linguistik? Pse ekziston n� vetvehte �frika� e shqiptar�ve p�r nj� p�rqindje �t� rritur artificialisht� t� arumun�ve n� Shqip�ri? Burimet e Ministris� s� Jashtme theksojn� se �nuk ka nj� p�rcaktim t� sakt� zyrtar p�r pakicat n� Shqip�ri, nd�rsa nga ana tjet�r theksohet se arumun�t jan� pakic� kulturore...�. Por �far� problemi do t� ekzistonte n�se arumunet konsiderohen nj� pakic� komb�tare? N� fund t� fundit a jan� ata realisht, nj� minoritet i mir�fillt� etnik? N� qoft� se jan� minoritet etnik a g�zojn� ata t� drejta t� mbrojtura me ligj, ku nd�r t� tjerash edhe ajo e �shkollimit p�r t� m�suar gjuh�n e vet amtrare, t�i ruajn� dhe t�i zhvillojn� ato; t� bashkohen me organizata e shoqata p�r mbrojtjen e interesave dhe t� identitetit t� tyre� (Neni 20 i Kushtetut�s p�r �T� drejtat dhe lirit� themelore t� njeriut�). Sipas t� dh�nave t� studiuesve nd�rkomb�tar�, �sht� m� i mundsh�m �zgjidhja� se, �populli maqedono-rumun/arumun�t, jan� pasardh�s s� trak�ve t� romanizuar, q� para Krishtit, - pas pushtimit, - dhe m� pas, transformimit n� provinc� rumune t� Maqedonis� dhe Epirit n� vitin 168 dhe respektiv, - 148 para Krishtit. P�r popullsin� arumune kan� ekzistuar t� dh�na q� nga mesjeta ballkanike, n� shekujt e X-XI (me �Vllahin� e Madhe�, �Vllahin� e Vog�l� dhe �Vllahin� e Sip�rme�), dhe t� njohura edhe m� tej nga Perandoria Romano-Bullgare e shekullit t� XII-XIII (1186-1256). Nga sllav�t, k�ta t� fundit njihen ndryshe �vlassi�, nga grek�t �coutso-vlach� (kuco-vlleh�t), serb�t i thon� �tsintsari�, shqiptar�t i thon� ndryshe ��oban�, nd�rsa rumun�t i njohin me �makedon� (machedoni). K�to t� fundit jan� mb�shtetur gjithashtu edhe nga Dimitrie Kantemir 1673-1723 (n� 1716 n� studimin �De antiquis et hodiernis Moldaviae nominibus�- (�P�rshkrimi mbi Moldov�n� - lib�r i shkruar me k�rkes� t� Akademis� s� Berlinit). �Vllahia, ndodhet n� Moesia, dhe �sht� nj� pjes� e Vllahis� s� Madhe, - me nj� fjal� e Dacias s� vjet�r, - nd�rsa banor�t e saj, vlleh�t, - jan� ata t� cil�t, - i rezistuan sulmeve t� Perandorit romak, Aurelian�. Popullsia arumune sipas t� dh�nave historike, flet nj� idiom� romanike, - me derivate t� �latines popullore,n� variantin e saj oriental� � nj� form� e m�vonshme e latines, - t� cil�t njihen ndryshe si arumun�. Popullsia e k�tij soji ka p�rjetuar n� er�n e historis�, greqizimin, sllavizmin, madje edhe �n�nshtrimet� tradicionale, gjuh�sore dhe kulturore t� nd�rrthurrjeve t� traditave vendase. �Vlahi� dhe �Valahi�, - k�t� em�rtim do t� merrte edhe popullsia rumune, deri n� p�rzjerrjen e plot� t� gjuh�s dhe kombit rumun. Kush ishin arumun�t Vet� emri �arumun� (arom�n) jep nj� ngjyrim t� origjin�s latine, nd�rsa em�rtimi i tyre si �vlleh�, i referohet historis� s� popullit rumun n� koh�t e hershme Dake (historia i njeh si Daco-Rom�ni/Dako-Rumun�t), - at�her� kur veriu i Danubit (pjesa e Rumanis� s� sip�rme) njihej me emrin �Vllahi�, - nd�rsa banor�t e saj �vlleh� (Valahi - term n� rumanisht). Sipas �Historis� s� Rumanis� dhe bazave t� shum� historian�ve t� huaj �Rumun�t jan� trashigimtar�t e vet�m t� popullsis� geto-dake, dhe pasardh�s t� drejt�p�rdrejt� t� elementit latin pas Lindjes s� Perandoris� Romake. Gjuha e tyre ka nj� n�nshtres� t� veri-trak�ve (dako-moesian�t), nd�rsa shtresa �sht� evidente, - latine�. Po sipas k�saj historie njihet se �arumun�t jan� pasardh�s t� popullsive t� latinizuara trakase�. �Gjithashtu prejardhja arumune, vjen nga dako-rumun�t, (me prejardhje nga Trak�t), - n� jug t� Danubit, - t� romanizuar edhe k�ta nga pushtimet romake. Geto-Dak�t ishin gjithashtu nga ana e tyre Trak� (t� vendosur n� veri t� Danubit - sipas i.C. Dragan). Rumanizimi i popullsis� trake, dhe respektivisht t� grupimit trak�ve, geto-dak, dhe atyre n� jug t� Danubit (moesian - moesici), ka ndodhur n� periudha t� ndryshme t� historis�, pasi trak�t q� jetonin n� jug t� Danubit, ndodheshin n�n sundimin e Rom�s q� para luftrave dako-rumune n� shekullin e I - r� dhe t� II - t�, t� er�s son�. Disa t� dh�na t� tjera b�jn� t� ditur se, �750 vjet m� par� arumun�t jan� njohur n�n emrin �vlleh�, nd�rsa gjenden gjurm� t� lasht�sis� s� tyre q� nga shekulli i VI-t�. Grek�t i quajn� vlleh, por ata i ngat�rrojn� shpesh her� terminologjin� e sakt� me arvanit�t (shqiptar�t). Po ashtu, p�r arumun�t jan� gjendur edhe vendosje t� ngahershme t� tyre n� Trakin� e Mesme, Maqedoni, dhe Thesali, - ku edhe sot banojn� vlleh. Me kalimin e shekujve, historiani serb, Du�an Popovici, ka afirmuar kur flet p�r arumun�t se: �ata kontribuan n� formimin e borgjezis�, si nj� promotor i interesave mbar�-kombatare ballkanike, duke ndihmuar ndryshe edhe n� ngritjen dhe forcimin e shteteve ballkanike t� epok�s moderne�. Rikthimi n� sintez� Faktet e sigurta historike tregojn� p�r ekzistencen e popullsis� romanike �n� jug t� Danubit q� nga viti 976, nga kronikari bizantin Kedrenos. N� shekullin e XI-t�, kronikari bizantin Kekaumenos ka afirmuar se, �Vllehet e Pindit kan� ardhur nga zonat p�rreth Danubit. K�tu vihet re se, ardhja e sllav�ve n� jug t� Danubit �e shtyu� popullsin� romane (vllehet) drejt Pindit�. �sht� afirmuar q� nga shekulli i XV-t�, bashk�jetesa etnike dhe linguistike e arumun�ve me dako-rumun�t. Sipas historis�, arumun�t dhe dako-rumun�t jan� nj� popullsi e nj�jt�, nd�rsa pretendimet e shumta, se �rumun�t nga Oltenia ose Moldova, Timoku, Maqedonia, Basarabia apo Shqip�ria, - (n� �do pjes� t� tyre q� flitet a/rumanisht), - jan� nj� popullsi tjet�r jo-rumune, - nuk �sht� vecse nj� obskurantiz�m dhe ��shtje politike�. Nj� tjet�r fakt historik, p�r lasht�sin� e popullsis� vllehe n� Ballkan, �sht� b�r� e ditur nga Theopanes dhe Theophylact Simocatta, n� vitin 579, �Vllehet shoq�ronin nj� ushtri bizantine, e cila marshonte drejt avareve n� territorin e Bullgaris� s� sotme� (Avar�t ishin turanik, �t� gjenizuar� me bullgar�, - por nuk ishin sllav�. Avar�t, - emrin e tyre ia dhan� nj� territori t� banuar nga sllav�t, - at�her� kur k�ta t� fundit i pushtuan territoret e tyre. Nga avar�t, - sllav�t i q�ndruan �besnik� vet�m emrit t� dh�n�. Ndryshe, Rusia, e ka marr� emrin nga familjet e para zot�ruese, t� cilat ishin n� t� v�rtet� viking�). Gjithashtu, n� vitin 976, ishte s�rish Kedrenos, i cili foli p�r �vrasjen e Davidit, - v�llait t� Samuelit, - Carit t� Bullgaris� nga disa �vlleh� nomad�. Duke iu referuar fakteve historike popullsia vllehe n� k�t� periudh� ishte m� numeroze, se sa n� dit�t e sotme. N� 1186 vlleh�t ngrihen n� revolt� kundra taksave bizantine. Udh�heq�sit e tyre ishin vlleh: Petru dhe Asan - nd�rsa q�llimi i tyre ishte, �krijimi i nj� regati vlleh t� pavarur n� jug t� Bullgaris� dhe n� rrethinat e Selanikut t� sot�m (Saruna n� arumanisht). Revolta e tyre, sipas t� dh�nave, pati suksese t� nj�pasnj�shme kundra ushtris� bizantine� (p�rve� uljes s� taksave, Petru dhe Asan k�rkuan q� arumun�t t� p�rfshiheshin n� ushtrin� bizantine me t� nj�jta kondita, ashtu si dhe grek�t, pasi k�ta t� fundit, -arumun�t-, konsideroheshin si shtetas me t� drejta t� barabarta nga Perandoria Bizantine. Njiheshin ndryshe si pasardh�s s� Rom�s s� Lasht�). Gjasht�qind vitet e m�passhme do t�i gjente vlleh�t n�n sundimin e eg�r osman. N�n sundimin otoman, popullsis� arumune nuk i njihet e drejta si komb, deri n� vitin 1905, - duke u njohur m� s� fundmi shkollat dhe kishat rumune. Fati tragjik i ndoqi arumun�t, pas mij�ra vjet�sh midis ndarjeve krahinore, asimilimit dhe denacionalizimit me an�n e mediave t� informimit modern, - ashtu sikurse edhe t� dezavantazheve sociale si nj� minoritet i pad�shiruar, - me munges�n e shkollave, kish�s dhe publikimeve (Bibla e par� arumune doli vet�m n� shekullin e XIX-t�). Edhe nj�her� po t� rikthehesh n� koh�, ne marsin e vitit 1913 n� Kongresin Komb�tar t� Triestes, princi rumun, me origjin� shqiptare, Albert Gjika proklamonte se, �n� qoft� se duam t� jemi pasardh�s t� denj� t� Sk�nderbeut �duhet t� rrokim arm�t p�r nj� Shqip�ri brenda kat�r vilajeteve�. Nj� vit m� par� (1912), ishte po ky shtet, - Rumania- i cili n� pamund�si t� krijimit t� nj� shteti vlleh b�ri t� ditur se, �territoret e diskutueshme arumune t� Greqis�, t�i liheshin n�n administrim shtetit fqinj, - Shqip�ris�. Po ashtu, p�rgjat� periudh�s kur zhvillohej Konferenca e Ambasador�ve n� Lond�r (13-26 mars 1913) Qeveria Rumune d�rgoi nj� �Pro-Memorie� nga ana e Zyr�s s� Jashtme, �p�r krijimin e nj� shteti t� pavarur shqiptar, i cili t� kishte sa m� shum� territore t� banuara nga arumun�t�. Pse jan� th�rritur n�n emrin �vlleh�?! Nga historiani dhe autori i nj� libri mbi arumun�t, Neagu Djuvara, p�rshkruhet (Kapitulli 18; �Pse na kan� th�n� komshinjt� tan� �Vlleh��) se �k�tu �sht� nj� histori e gjat� dhe m� tej ka marr� disa shembuj nga populli gjerman. �Gjerman�t e sotsh�m vet�quhen duetche, ne (rumun�t) i themi nemc (nem?i), italian�t i thon� tedeschi, kurse francez�t i thon� allemands!�. �K�shtu ka ndodhur edhe me ne. Rumun�t e veriut dhe n� jug t� Danubit i kan� �thirrur� gjithmon� nga emrat antik t� rumun�ve, rom�ni, rum�ni ose arm�ni. Por ja q� shtetet fqinje, dhe madje edhe ato tejet larg na kan� quajtur �valahi�. Pse? Do t�ju duket se �sht� thjesht nj� truk, por �sht� e thjesht�!. N� nj� lloj m�nyr� e prejardhja e tyre duket tep�r e komplikuar por n� t� v�rtet� nuk �sht� ashtu...�. Zyrtarisht termi arumun �sht� p�rdorur nga Gustav �eigand, n� 1895, n� librin �Die Aromunen - �Arumun�t� (me dy v�llime), nd�rsa bashk�koh�si i tij rumun, Eminesku, �kishte frik� p�r p�rdorimin e k�tij termi, pasi �mund t� ngat�rrohej fare leht� midis armen�ve (term n� rumanisht: arm�ni-armeni). Grek�t, n� koh�n e Perandoris� Bizantine, i em�rtuan arumun�t �Vlahi � (term me preardhje sllave, n� vend t� asaj me origjin� romane- �Romanoi�), - fill pasi pasi k�ta t� fundit, - Perandoria Bizantine, humbi territoret, - duke iu kaluar Taratit Bullgar. Edhe pas p�rpjekjeve p�r ripushtim t� Vasile Bulgaroktonit, n� shekullin e X-t�, - grek�t vazhduan t�i quanin arumun�t �Vlahi�, duke mos p�rdorur termin �Romanoi�, pasi k�ta t� fundit, - grek�t, - i konsideronin ndryshe nga t� par�t. Deri n� pushtimet sllave t� territoreve t� banuara nga arumun�t n� Perandorin� Bizantine, grek�t p�rdor�n dy terma t� p�raf�rt fonetikisht, por t� ndrysh�m si sens: �romeioi�, �ka do t� thonte �qytetar i Perandoris�, - (fol�s s� greqishtes dhe latinishtes), si dhe termin �romanoi�, - (�fol�s i latines�), - term n� t� cilin ishin t� p�rfshir� vet�m qytetar�t latin-fol�s t� Perandoris�. - Duke u kthyer edhe nj�her� n� koh�n e e sundimit t� Perandoris� Romake, - sipas Neagu Djuvar�s, �n� veri t� italis�, - diku midis Austris� dhe Zvicr�s s� sotme, dhe jug-lindje t� Franc�s, - jetonin disa tribu celtike (fqinj�t e Gal�ve dhe Breton�ve), t� cil�t quheshin �Volcae�. Me kalimin e koh�s ata u romanizuan dhe filluan t� flisnin latinisht. P�r tribut� gjermane ata ishin m� t� afruesh�m t� gjuh�s latine me an�n e emrit �Volcae�, - q� sipas gjuh�s s� tyre u ndryshua n� �alh (n� shqiptarim: vlah!). Kur filluan migrimin tribut� sllave q� erdh�n nga Rusia, Ukraina dhe Polonia e sotme p�r n� per�ndim dhe jug-per�ndim, - duke u takuar dhe m� pas duke u p�rleshur me ata, - iu n�nshtruan sakaq disa zakoneve. Sllav�t i quajt�n edhe ata si gjerman�t, vllah (valh), e �p�rkthyer� n� gjuh�n e tyre: Vlah!. Ky pra ka qen� problemi linguistik i kuptimit t� fjal�s vlleh. Dhe ky em�r �lah / vlah, nuk i ka ngelur vet�m rumun�ve, por edhe nj� serie t� gjat� popujsh p�rgjat� kufirit t� ish- perandoris� romake t� dikurshme�. N� Atlasin e Evrop�s, Provinca Jugore e Anglis� quhet �Shteti i Gal�ve�- n� anglisht, �ales, - kurse Neagu Djuvara e ka konsideruar k�t� fakt, se prejardhja vjen pik�risht nga ��alh� (Vllahia=vlleh). Por, m� posht� n� kontinentin plak flitet gjuha franceze n� Belgjik�!. Edhe k�saj zone i thuhet ��aloni�- e nj�jta fjal�, dhe e nj�jta prejardhje. Po k�shtu, - nj� distrikti frankofon n� Zvic�r i thuhet �Valais�. Polak�t i thon� italian�ve �Valahi�, ashtu si edhe rumun�ve. Dhe kuptohet q� emri �valah� �sht� shqiptuar ndryshe nga gjuha n� gjuh�: p.sh. �Voloh� i thon� rus�t, ��hah� hungarez�t, �iflak� turqit etj. P�rgjat� periudh�s s� historis� s� hershme pati nj� nd�rthurrje t� sllav�ve me vlleh�t, e njohur ndryshe si periudha e �ardhjes s� barbar�ve� dhe shkat�rrimit t� Perandoris� Romake, nga sulmet e hun�ve (hungarez�ve). N� zon�n e Muntenias n� Rumani, ndodhet nj� krahin� me emrin Vlashka (Vlasca). Deri n� shekullin e XIX -t� aty ndodhej nj� pyll i madh gjigand, - (i shtrir� deri n� veri t� Bukureshtit), - t� cilit i thonin �Kodrat e Vlasis� (�Codrul Vlasiei�). K�to, - sipas t� dh�nave historike, - ishin emra t� dh�na nga sllav�t, k�tyre krahinave t� banuara nga vlleh�t!. �Vlashka�, n� t� v�rtet� do t� thot� �valaha�, kurse �Vlaisa� �sht� �vlasi�, - q� n� gjuh�n sllave �sht� shum�si i emrit �vlah�. Pra shkurtimisht, ato quheshin �Kodrat e Vlleh�ve� (Codrul Valahilor!). Voskopoja, bastioni i hersh�m arumun n� Shqip�ri E njohur me emrin Moscopole (Qyteti deleve), ka qen� metropoli m� i madh i vlleh�ve/ arumun�. E ndodhur n� jug-lindje t� Shqip�ris� (n� lart�sin� 1150 m), popullata e Voskopoj�s (termi i sot�m) kalonte �do qytet tjet�r t� epok�s p�r nga popullsia, duke i b�r� sfid� madje Stambollit dhe Athin�s (por edhe i Shqip�ris�, deri n� vitin 1935). Voskopoja �sht� quajtur ndryshe �Antraktida e Arumun�ve�, nd�rsa sot nuk �sht� ve�se nj� fshat i vog�l. Qytet i banuar kryesisht nga vllehet, deri n� shekullin e XVIII (1768) atje ekzistonin nj� s�r� manifakturash, kisha, institucione bankare dhe tregtare. Gjithashtu Voskopoja, njihet si vendi i tipografis� s� par� n� Ballkan, e nd�rtuar q� nga viti 1730, - por edhe qyteti i Akademis� (Institutit t� Arsimit t� Lart�) duke datuar vitin e themelimit t� saj n� 1744 (zakonisht botoheshin edhe libra fetar�, por edhe ato shkollor� - n� gjuh�n arumune, me shkronja greke sirilike etj.). Shkat�rrimet e koh�s q� ran� mbi Voskopoj�n, b�n� q� arumun�t t� largohen drejt Beogradit, Bukureshtit, Vien�s, Venecias, Budapestit etj. N� vitin 1750, sipas Pouqueville, - �n� Voskopoj� kan� banuar mbi 40.000 arumun�, nd�rsa n� 1788 ishin t� regjistruar 60.000 t� till�, duke pasur mbi 12.000 sht�pi dhe 72 kisha�. M� tej ai vijon se, �Tregtar�t arumun� ishin t� konsideruar si grek� n� t� gjitha aktet zyrtare deri n� 1750, nd�rsa pik�risht at�her� jan� shfaqur p�r her� t� par� n� k�t� zon� shqiptar�t, madje edhe turqit...�. Historiani gjerman Johann Thunmann, i cili �sht� marr� me historin� e arumun�ve n� trevat ballkanike, specifikonte se �banor�t e saj flisnin gjuh�n rumune�. Qyteti u shkat�rrua sipas t� dh�nave historike nga �qyteti u shkat�rrua nga myslyman�t midis viteve 1769 � 1788. Ashtu si� edhe kan� �rr�fyer� shkrimtar�t e koh�s, t� cil�t iu referuan zhvillimit dhe r�nies s� Voskopoj�s, �nga xhelozia dhe fanatizmi, myslyman�t...�. Gjithashtu n� baz� t� disa t� dh�nave t� koh�s, intersesi i Ali Pash� Tepelen�s p�r shkat�rrimin e Voskopoj�s �ishte e stimuluar nga klerik�t ortodoks� grek�, t� cil�t nuk shihnin si ogur t� mir� ngritjen e nj� �zjarri� t� fuqish�m t� civilizimit arumun, i cili arrinte t� rivalizonte Selanikun, dhe shum� qytete t� tjera greke. Gjithashtu, nuk duhet l�n� pa p�rmendur se shkat�rrimi i Voskopoj�s u favorizua nj�koh�sisht edhe nga rivaliteti dhe konkurrenca nd�rmjet banor�ve t� zon�s�. Megjithat�, kur dikush p�rmend Voskopoj�n, si bastionin e hersh�m arumun nuk do t� linte pa p�rmendur edhe kultur�n dhe artin q� �prodhoi� ai vend q� nga fillimi i shekullit t� XVIII-t�. Th. A. Kavalioti (nga Voskopoja) shkroi n� 1770 �Fjalor n� tre gjuh� : arumanisht, greqisht dhe shqip�, fjalor i cili mbante 1070 fjal�, si dhe nj� abetare latine. Konstandin Voskopojari editoi �Pedagogjin� e re� n� vitin 1797, G. Roza (1808) �K�rkime p�rreth Rumun�ve mbi Danub� (historia e par� arumune, n� gjuh�n greke) si dhe, �P�rreth shkrimit dhe lektur�s arumune� (1809). Sot n� gjith� bot�n 23 Maji, njihet si dita nd�rkomb�tare e arumun�ve. Ngjashm�ri, apo asimilim gjuh�sor? Nj� tjet�r ide ekzistente �sht� edhe ajo e ngjashm�ris� deri diku t� �uditshme, midis gjuh�s arumune (t� folur n� mesjet�) dhe asaj shqipe. Sipas shkrimtarit dhe poetit Mihai Eminesku, �Jan� rreth 261 emra kafsh�sh n� shqip, ku nd�rmjet tyre, - 47 i ngjasojn� atyre rumune, pjesa m� e madhe romanike, 21 italiane, 41 t� greqishtes s� vjet�r, nd�rsa rreth 38 t� koh�s s� mesme dhe neogreke. Vet�m 30 prej tyre ishin t� nj� origjine t� past�r shqiptare�. Mihai Eminesku arrin deri aty sa thot� q� �shqiptar�t kan� luftuar gjithmon� p�r interesat e t� tjer�ve�, duke p�rmendur �lirimin e Greqis� �nga heronjt� e Greqis�, Botzaris, Kanaris, Miaulis dhe Sutzos, t� cil�t kan� qen� shqiptar�, dhe p�rmend gjithashtu se �shqiptar�t kan� huazuar ngahera termat leksik�, t� gjuh�ve t� tjera ballkanike�. Shkollat e para t� gjuh�s arumune n� Ballkan, sipas fakteve historike njihen q� nga viti 1864, nd�rsa jan� mbyllur �brutalisht� pas vendosjes s� sistemit komunist n� Rumani, t� cil�t hyp�n n� fuqi n� 1944, - koh� kur filloi transformimi i shtetit rumun sipas �et�rve� sovjetik�. Sot e k�saj dite mund t� flasim se jan� af�rsisht 500.000 -700.000 etnik� arumun�, n� jug t� Danubit (p�r numrin e fol�sve t� k�saj gjuhe n� dit�t e sotme, nuk ekzistojn� t� dh�na zyrtare. Faktori kohor dhe civilizimi modern, ka luajtur nj� rol t� madh n� asimilimin e tyre gjuh�sor). K�to t� fundit ndahen n� tre idioma t� dukshme: macedo-roman (m� i madhi), megleno-rom�n (t� cil�t, ndodhen vet�m n� Bullgari, - af�rsisht 15-20.000 fol�s t� k�saj gjuhe) dhe dialekti istro-rom�n, n� Gadishullin Istria (sot Kroaci, - af�rsisht 2.000 fol�s t� k�saj gjuhe). Grupi m� i madh dialektal arumun, �sht� ai maqedono-rumun, i cili p�rfshin gjuh�t e saja n� divizione reciproke t� kuptueshme: farserot, gramostean, moscopolean, pindean, muzachear, gopestean-mulovistean, olimpian etj. Me ndihm�n e shtetit rumun, n� Shqip�ri kan� funksionuar shkolla t� gjuh�s arumune (n� vitin 1912 n� territorin e Shqip�ris� kan� ekzistuar 17 shkolla fillore arumune, dhe nj� gjimnaz), kisha ortodokse rumune, organizata, fondacione dhe shoqata te arumun�ve (duke u formuar s�rish n�n umbrell�n e nj� Shoqate t� karakterit kultural n� muajin tetor 1991, �Arumun�t e Shqip�ris� dhe m� pas me publikimin e gazet�s s� p�rmuajshme �Fratia�/Vllaz�ria). Eugjeniu Koseriu, nj� filolog, i cili jeton n� T�bingen (Gjermani) �sht� shprehur p�r arumun�t se: "E sigurt q� ata jan� rumun�, - t� Shqip�ris� apo Greqis�, - jan� t� painformuar, se vet�m ata flasin at� gjuh�. N� qoft� se do ta dinin q� edhe n� vende t� tjera flitej e nj�jta gjuh�, sigurisht q� do t� mendohen dhe thon� se, b�jn� pjes� n� nj� asamb�l, t� nj� komuniteti t� madh". Hristu Candroveanu, ka p�rshkruar nj� gj� t� ngjashme edhe n� nj� lib�r t� tij. �Kam qen� n� Shqip�ri shum� vite m� par�, dhe nd�rsa isha duke udh�tuar drejt Kor��s, u afrova n� n� fshatin Vithkuq, - nj� fshat me shumic� arumun�sh. Pasi zbrita nga makina, rreth meje u mblodh�n disa banor� nd�rsa un� i p�rsh�ndeta �Bun� dzua, oamini buni! (tekst arumanisht � Mir�dita, o njer�z t� mir�)�. U la nj� minut� heshtje dhe habie, nd�rsa dikush m� tha: �Di iu esti tini, di la noi, di aua?� (Nga je, nga ne, prej k�tu?)�, nd�rsa un� i thash� �se vija nga Rumania�� Situata aktuale n� Ballkan dhe �lufta� p�r interesa Arumun�t e Greqis� (ashtu si shum� t� tjer� n� Ballkan), sot e k�saj dite jan� bilingvi (flasin dy gjuh�). Personat n� mosh�, - kaluar 50 vje� flasin gjuh�n arumune, - nd�rsa ata persona t� cil�t jan� midis 25 dhe 50 vje� jan� fol�s pasiv�, me nj� fjalor t� limituar dhe me njohje t� nj� gramatike fillestare. Sipas historianit Lu�ian Hetko (origjinal Lucian Hetco) �m� �sht� dh�n� rasti t� takoj n� restorante greke n� Gjermani, - arumun�, - t� cil�t prezantoheshin si grek�. Asimilimi i Greqis� �sht� kompleks dhe krejt i shpejt�, nd�rsa disa prej t� rinj�ve arumun� nuk e flasin m� gjuh�n e tyre t� lasht� dhe deklarohen si grek�. �Arumun�t nuk kan� nj� statut t� mir�-definicuar n� Ballkan, megjith�se shteti rumun �sht� p�rpjekur t� nd�rmarr� nisma dhjet�-vje�arin e fundit�. Megjithat�, n� Universitetin e Selanikut n� Greqi, arumun�t mund t� flasin gjuh�n e tyre materne, por edhe ajo me karakter t� limituar. N� shtetin helen p�rdoret alternativ�, alfabeti rumun dhe ai grek, - nd�rsa n� Shqip�ri dhe Maqedoni, gjuha rumune nuk jepet n� shkolla as n� variantin dialektal (arumanisht). Rezervat e manifestuara nga shteti shqiptar mbi problemin e arumun�ve jan� t� p�rcaktuara qart� p�r aq koh� sa do t� vazhdojn� �raportet e interesave�, midis Greqis� dhe Shqip�ris�. �sht� i njohur fakti se, Greqia k�rkon nj� pjes� territoresh, - zon� e quajtur Epiri i Veriut (pjesa jugore e Shqip�ris�), - pretendim territorial i justifikuar nga k�ta t� fundit, se �n� Shqip�ri jetojn� p�raf�rsisht 700.000 grek� ortodoks�, - nga k�ta rreth 400.000 greko-ortodoks�, dhe 300.000 greko-vlleh� (arumun�)�. Lufta p�r interesa, ajo e vet�pranimit t� nj� kulture tjet�r, ndodh edhe n� Shqip�ri, - ku arumun� t� gatsh�m p�r nj� viz� greke �vet�quhen grek�, - apo indentifikohen plot�sisht t� nj�jt� me statusin e minoritetit grek, n� jug t� Shqip�ris�. Rezervat e manifestuara shpesh her� nga zyrtar�t shqiptar� p�r numrin dhe regjistrimin e popullsis� arumune, jan� deri diku �t� kuptueshme�, p�r aq koh� sa marr�dh�niet tona me shtetin grek nuk jan� t� q�ndrueshme, p�rkundrejt interesave greke t� asaj �ka konsiderohet n�n termin �Vorio-Epir�. Shteti grek pretendon se n� Shqip�ri jetojn� rreth 700.000 grek�, t� kultit ortodoks, nd�rsa ata n� t� v�rtet� p�r arsye territoriale i referohen kryesisht besimit ortodoks shqiptar, banor� t� s� asht�quajturit Vorio-Epir (p�rfshir� edhe arumun�t). Nga ana tjet�r, jan� edhe nj� pjes� e arumun�ve t� cil�t p�r arsye interesash, - krejt spekullative, - �b�hen� arumun�-grek�, vet�m p�r nj� viz� greke. N� vijim t� k�saj ideje n� Selanik n� vitin 1991 u shfaq nj� e asht�quajtur �Historia e arumun�ve�, e shkruar nga I. Papatanase, dhe me nj� sintez�-hyr�se t� Prof. Univ. N. C. Mutopulos, t� cil�t pretendojn� se �Vlleh�t jan� pasardh�s t� popullit helen t� Maqedonis� dhe Epirit� Replika dhe kund�r-replika M� dat� 25 n�ntor 2003, p�r her� t� par� �Atlasi Gjeografik i Popullsis� s� Shqip�ris� (vepra e par� enciklopedike shqiptare, 128 faqe - e nd�rtuar n� bashk�punim me Universitetin e Tiran�s, Universitetit t� Prishtin�s, Universitetit t� Potsdamit n� Gjermani, Shkoll�s s� lart� teknike t� Karlsruh�s, si dhe Qendr�s s� Studime Gjeografike t� Akademis� s� Shkencave n� Tiran�), ngjalli debate t� shumta, kur doli se �arumun�t e Shqip�ris� n� t� v�rtet� prezantonin nj� p�rqindje t� madhe t� popullsis� shqiptare�. P�r her� t� par� prezantohej se �pakicat etnike e kalonin kufirin e m� shum� se 10 % t� popullsis� shqiptare, dhe se quante minoritete etnike, grupimet kulturore si arumun�t, rom�t etj.�, minoritete, - t� cilat nuk ishin p�rfshir� asnj�her� n� kuotat e pakicave etnike. Atlasi n� fjal� u kund�rshtua dhe u mbrojt nga historian�t dhe hartuesit e saj. Ministria e Pun�ve t� Jashtme dhe Profesor Gjovalin Gruda (dekan i Fakultetit t� Histori-Filologjis�) ishin disa nga m� t� revoltuarit pasi, sipas tyre �t� dh�nat jan� t� pabaza, nd�rsa arumun�t t� konsideruar deri m� sot nga disa syresh si minoritet kulturor, ishin konsideruar si pakic� etnike, madje nga m� e madhja n� Shqip�ri, prej 120-130 mij� an�tar�sh�. Sipas Grud�s �komuniteti arumun dhe ai rom ishte p�rfshir� n� k�t� atlas n� m�nyr� t� pap�rgjegjshme�, nd�rsa Agron Tare, drejtor i Zyr�s s� Minoriteteve, n� Ministrin� e Jashtme Shqiptare shprehet se �nuk ka nj� p�rcaktim t� sakt� zyrtar p�r pakicat, sidoqoft�, ajo arumune n� Shqip�ri �sht� nj� pakic� kulturore�. Sakaq, sipas studiuesit Jani Gusho, �arumun�t origjinojn� nga Ll�nga e Pogradecit, Grabova e Gramshit, Sqepuri i Beratit, Divjaka, Stan-Karbunara, Gradishti (Lushnj�), Cipllak�, Driz�, Kraps, Dukas, Pojan, Nd�rmanas (Fier), Suk-Strum, Peshtan, Katundet Luar, si dhe n� disa zona t� P�rmetit, Vlor�s, Sarand�s, Gjirokastr�s dhe Kor��s�. A duhet t� konsiderohen at�her� arumun�t pakic� komb�tare dhe a jan� ata realisht nj� minoritet i mirfillt� etnik? Sipas Agron Tares, �kriteret q� e b�jn� nj� grupim personash q� t� identifikohen si t� ndrysh�m nga pjesa tjet�r e popullsis�, - quhen pakic� komb�tare. Atyre nuk duhet t�u mungojn� kriteret e gjuh�s, nd�rgjegjes komb�tare, besimit- shpesh t� p�rbashk�t fetar, institucionet apo organizatat e tyre t� p�rfaq�simit, si dhe nj� shtet M�m�. Sipas Tares, n� �rastin e arumun�ve nuk plot�sohej kriteri i fundit, pasi disa e ngat�rrojn� k�t� popullsi me at� rumune, - gjuha arumune �sht� e ndryshme nga rumanishtja zyrtare, dhe se shteti M�m� i arumun�ve t� Shqip�ris� �sht� Shqip�ria�. N� k�t� m�nyr� mos ndoshta k�tu, - do na duhet t�i quanim �am�t e Shqip�ris�, si grek�, dhe arb�resh�t e italis�, si italian�?!. Studiuesi Aurel Plasari ka qen� i mendimit se �midis rumanishtes s� sotme dhe gjuh�s arumune ekzistojn� ndryshime, por ato�, sipas tij, �jan� t� s� nj�jtit trung gjuh�sor�. Megjithat� ekzistenc�n e replikave dhe kund�r-replikave do t�ia l�m� koh�s ta zgjidh�. Po ky studiues, �sht� shprehur se: ���shtja n� fjal� konsiderohet si nj� tabu e rrezikshme e nxjerrjes n� shesh t� p�rkat�sis� arumune t� shum� njer�zve t� shquar t� Shqip�ris�, �ka ka t� b�j� n� thelb me nj� mosnjohje dominuese t� vet� identitetit t� arumun�ve dhe origjin�s s� tyre, si dhe nj� prirje ekstremisht ksenofobe, p�r t� quajtur t� huaj gjith�ka q� nuk �sht� e p�lqyeshme�. Sidoqoft�, zyrtarisht shteti shqiptar dhe institucione t� tjera e motivojn� historin� e arumun�ve t� Shqip�ris�, midis t� tjerash se �vet� arumun�t jan� ata t� cil�t kan� devergjenca mendimesh p�r sa i p�rket definicionit t� identitetit t� tyre t� sakt�. Megjithat� ekziston edhe nj� tjet�r argument i hedhur nga Gustav Meyer, se �populli rumun n� t� v�rtet�, ka prejardhjen nga nj� fis ilir, i romanizuar�. �Kjo�, - sipas tij, �lidhet edhe me nj� nga enigmat m� kurioze t� gjuh�s ballkanase, ose bashk�p�rkimet leksike shqiptaro-rumune, - t� cilat nuk kan� t� b�jn� me ato fjal� latine t� p�rbashk�ta p�r t� dy gjuh�t�. Nj� ��shtje q� duhet zgjidhur nga historian�t do t� ngelet ende nj� pyetje edhe p�r shum� koh� �A duhet t� ngelen p�rgjithmon� arumun�t ��ifut�t e Evrop�s?�. |
 |
| Pallati i Popullit-Rumani-Ndertesa e dyte me e madhe ne bote... Skllav�t e epok�s moderne �Pallati i Popullit�, nd�rtesa e dyt� gjigande e bot�s Nga Edmond PRIFTI Kryeqyteti rumun, Bukureshti, �sht� qendra kulturale dhe ekonomike e gjith� shtetit. U themelua m� shum� se 500 vjet m� par� dhe �sht� pika e par� orientuese e udh�timeve p�rreth Rumanis�. N� vitet �30, Bukureshti u quajt �Parisi i Vog�l�, p�r shkak se bulevardet e saja ishin �t� mbushura� me pem� dhe drita. Nd�rkaq, arkitektura bashk�kohore e koh�s s� komunizmit, njeh �Pallatin e Popullit�, nj� nd�rtes� kolosale me 3000 dhoma... PALLATI i POPULLIT E vendosur n� qendr�n historike dhe gjeografike t� Bukureshtit, kryeqytetit rumun, nd�rtesa t�rheq vemendjen me nj� stil t� ve�ant� arkitektonik. �sht� Pallati I Popullit i Rumanis�, nj� nd�rtes� e ngritur n� �epok�n e art� t� diktatur�s komuniste dhe e lindur nga mendja e nj� njeriu, p�r t� cilat dimensionet, kishin nj� relevanc� tjet�r, nga ajo e sotshmja. Libri i Rekordeve Guiness, e vler�son konstruksionin e nd�rtes�s, n� vendin e II n� bot� me nj� sip�rfaqe shtrirje prej 330.000 m� (pas Pentagonit; 604.000 m�), dhe n� vendin e III si volum, me 2.550.000 m�. Sipas ciceronit t� k�saj nd�rtese ��n� zon�n ku aktualisht ndodhet kjo nd�rtes� gjigande, jan� nevojitur t� prishen 16 lagje, 28 kisha dhe nj� manastir u zhvendos, nga aty p�r n� nj� vend tjet�r (me nj� metod� krejt t� pazbuluar deri m� sot)�. Vet�m sip�rfaqja e vet� nd�rtes�s, kap shifr�n e 64.800 m� dhe me nj� volum prej 2.55 milion met�r kub, duke e renditur at� t� tret�n n� bot� pas �Cape Cananerval� (atje ku asamblohen pjes�t e anijeve kozmike me 3.67 milion met�r kub), dhe Piramid�s Quetzalcoatl, n� Meksik� (me 3.3 milon met�r kub). Flet Ciceroni i nd�rtes�s� N� parkingun e saj t� n�ndhesh�m, shtrihej ish-stadiumi komb�tar I Rumanis�. Fasada ballore e nd�rtes�s ka nj� gjat�si 270 metra dhe e mbuluar me lulishte. Nikolaie �aushesku, kishte planifikuar lyerjen e pjes�ve metalike t� pallatit me m� shum� se pes� kilogram ar, �ka u realizua, por plani I plot�,�ndrra e tij nuk u arrit kurr� m� shum�, pasi, kur �ausheskun e pushkatuan n� 1989, punimet e pallatit kishin p�rfunduar n� p�rmas�n 70 p�rqind. Pallati i Popullit, �sht� 84 metra I lart� dhe 92 metra �i gjat� n�n tok�.Ai ndahet me 2 kate t� n�ndheshme, ku sot, ndodhen edhe nj� pjes� e mir� e arkivave komuniste. Kati i par� ndodhet 9 metra posht� dhe i dyti n� 15 metra n�n tok�. Kjo nd�rtes� gjigande �sht� e pajisur me nj� sistem sigurimi t� p�rkryer, pasi kamerat nuk mund t� shihen, nd�rkaq q� mozaik�t e mermert�, t� cil�t jan� t� pranish�m n� �do dhom�, tregojn� planimetrin� e nd�rtes�s n� nj� grafik� tep�r origjinale. Ventilimi i Pallatit �sht� arritur t� b�het n� m�nyr� natyrale, dhe kjo, jo sepse nuk ekzistonte sistemi i ventilimit modern, por familja �aushesku (gruaja e Nikolaies, Elena �aushesku), �kishte frik� se mos e helmonin!�. N� nj� nga sallat e para hyr�se, n� an�n jugore t� Pallatit, n� krahun e djatht� t� saj, ndodhet nj� llampadar i varur, rreth 9 metra, i cili peshon rreth 3 ton dhe p�r dekorin e tij jan� p�rdorur 6703 copa kristali. T� gjith� mozaik�t, punimet prej druri ahu, shelgu dhe lisi, perdet dhe qilimat, kan� stamp�n, �Made in Romania�. N� t� nj�jt�n koh� kur lartohej Pallati i Popullit, rreth 12.000 puntor�: minator�,t� burgosur, puntor� fabrikash dhe uzinash - t� cil�t nd�rtuan gjigandin e mermert�,- punonin sakaq bulevardin �Victoria Socialismului� (Fitorja e Socializmit), sot, Uniri (Bashkimi). Bulevardi ishte projektuar t�i ngjante �simotr�s� s� vet, �Shan�s Elizes� (Champs Elys�es) n� Paris, t� Franc�s. Objektivat finale u arrit�n. Vet�m me qindra metra, m� pak� Thuhet se arkitekti kryesor i Pallatit ishte 29 vje�arja, Anca Petrescu, por kjo ide u hodh posht� nga specialist�t (?), pasi dyshohej se ajo kishte lidhje gjaku me ish-gruan e diktatorit, Elena �aushesku. Sot, ajo nuk jep asnj� koment, p�r k�t� vep�r�por, dihet me siguri, se p�r p�rfundimin e plot� t� saj, punuan 700 arkitekt�, - me planin e quajtur Uranus Hill, (ose si� u njoh m� von�, me emrin Arsenal Hill),- nga e gjith� Rumania. Po k�shtu, nuk ka ekzistuar asnj�her� nj� shif�r e plot� e viktimave q� �gllab�roi� ky Pallat, por m� af�rsi nga t� dh�nat e ish-pun�tor�ve, ishin rreth 300 puntor� Drejt emrit t� sotsh�m! E b�r� dhe e nd�rtuar �brenda nat�s�, �Sht�pia e Republik�s� (em�r t� cilin ia dhan� pas Revolucionit, �Casa a Republicii�), �h�ngri� disa miliard� lei (monedha rumune) nga buxheti i shtetit para Revolucionit t� �89, dhe p�rfshiu nj� forc� puntore t� papar� deri at�her�. Ndoshta kjo ishte zanafilla, sepse lindi dhe �u ngrit� shpejt dhe n� nj� periudh� e cila nuk b�ri shum� buj�, por gjith�ka u nd�rtua n� fsheht�si. Kjo b�ri q� nd�rtesa t� urrehej fillimisht nga vet� populli rumun. Nga faqja zyrtare e Qeveris� Rumune, shkruhet se, pas revolicionit antikomunist t� Dhjetorit 1989, nd�rtesa, e cila shihet nga �do pik� e Bukureshtit, u pa me nj� frym� xhelozie, ku p�rreth saj filluan t� hidheshin ide dhe �mbi ide�, si dhe si m� origjinale. Disa, t� etur nga ekstremi revolucionar donin ta shembnin me dinamit, sepse p�r ta, ajo konsiderohej si e lavdishmja e s� kaluar�s. Disa t� tjer� ishin t� mendimit q� mungonte di�ka muzeale e koh�s komuniste dhe disa t� tjer� q� ishte, thjesht, nj� nd�rtes� n� plus. Kishte madje edhe ide t� �mendura: me palma, tavolina zarash �me ngjyr� jeshile dhe zhurma rulede. Por, nuk ishte e th�n� t� b�hej as Kazino� Njer�zit menduan se sa miliarda ishin t� �imentuara aty, dhe sa vjedhje t� pamasa ishin b�r�, b�n� at�, q� nd�rtesa u pa me nj� sy pak m� �t� �orientuar�, duke I v�n� emrin, �Casa Poporului� (Sht�pia e Popullit). Sepse ai, populli, duroi urin� dhe t� ftohtin, ai ishte pjes�marr�s direkt apo indirekt i ngritjes s� saj dhe kishte plot�sisht t� drejt�n e vendosjes s� fatit. Konstruktor�t e rimorr�n n� dor� nd�rtes�n duke p�rfunduar punimet e l�na p�rgjys�m, dhe n� k�t� m�nyr� vihet edhe emri i dyt� i Pallatit, duke u quajtur �Casa Republicii� (Sht�pia e Republik�s), dhe m� von� �Palatul Parlamentului� (Pallati i Parlamentit), - simbolit t� demokracis�, n� t� cilin edhe sot �strehohen� Dhoma e Deputet�ve dhe Senati i Rumanis�. Me vendim t� Dhom�s s� Deputet�ve, n� Maj 1994, u krijua Qendra Nd�rkomb�tare e Konferencave, vend ku u zhvilluan edhe punimet e Forumit t� Krans Montan�s, pak muaj m� par�, ku edhe Shqip�ria ishte pjes�marr�se. Nd�rkaq, grupe t� organizuara mund t� vizitojn� �do dit� Pallatin e Popullit. Pjesa e brend�shme Nd�rtesa, q� fillimet e saja i pati n� Korrik t� vitit 1984, dhe u nda n� 6 nivele dhe 21 seksione. N� k�t� vend p�rfshihen: mbulimet e sip�rfaqeve t� sklupturave monumentale, all�iut t� art� (lar� me ar), tavane me dantel�, tapicerit� dhe qilimat e r�nd�, galerit�, sallat, hollet dhe sallat e dimensioneve gjigande. N� pjes�n e brend�shme, ndodhen 440 zyra, ku 20 holle t� saja kan� p�rmasaq� varjojn� nga 200 deri n� 700 metra katror�. Nd�rkaq, 3 nga dhomat e Pallatit, me holle gjigande, ku zhvillohen asamble dhe konferenca, kan� nj� sip�rfaqe midis 1000 dhe 1500 metra katror�. Mermeri prej Rushkice (lloji i mermerit;Ru?chi?a) p�rcjell reflekset e kollonave, mureve dhe mb�shtetseve. Punimet prej druri �mb�shtjellin� sklupurat gjithandej me nj� hijeshi t� rrall� dhe m� tej dekori gjigand plot�sohet nga llampadar�t e kristalt�. i projektuar dhe i nd�rtuar me sakrifica nga specialist�t rumun� dhe nga e gjith� industria rumune, asambli arkitektonik b�n sot reale, �thashethemet� e dikurshme t� nj� imazhi, i cili deri dje nuk ishte ve�se nj� fantazi e �mendur. Duke e vizituar k�t� nd�rtes� gjigande, bindesh se ekzistojn� me t� v�rtet� sallone dhe galeri prej ari, guri, mermeri dhe druri nga malet dhe pyjet e Rumanis�. Madje, nj� pjes� e mir� e perdeve jan� t� punuara nga murgeshat, pa e ditur destinacionin final t� tyren. P�r t� huajt t� cil�t vizitojn� k�t� vend, �sht� normale q� t� krijojn� nj� af�rsi sentimentale. Jo pak nga k�ta e kan� par� nd�rtes�n me respekt dhe admirim. Jean Paul Carteron, -Presidenti I Forumit t� Krans Montan�s n�nshkroi n� librin e kujtimeve: �N� k�t� vend t� magjish�m u mblodh�m, me �mimin e nj� sacrifice t� madhe, pas vite dhe vite me rradh�, gjith� krijimtarin� e popullit rumun. T� harrojm� p�r at� q� e porositi dhe t�i nderojm�, at� t� cilin e nd�rtuan!�. Catherine Lalumiere- Sekretar I P�rgjithsh�m I K�shillit t� Evrop�s: �Sa I madh �sht� hapi I Rumanis� n� kat�r vjet, pas vitesh rikthimi, nga Shkurti i vitit 1990!. Keni arritur pik�risht ta zbusni k�t� pallat gjigand, nj� pallat t� megalomanizmit, por gjithashtu nj� kryevep�r t� bot�s rumune�. |
|
 |
| [GO TO THE SECOND PAGE] |
 |