Las rasons de l’exili son a l’encòup politicas, religiosas e economicas. Lo politic es un domèni de basa que escapèt a la mestresa de la destinaa dels occitans. Va entrainar lor deblesa dins l’afirmacion de lor originalitat que sigue exprimia dins son aspect religiós o economic. Dins aquèla primiera part, los testimoniatges d’exil per rasons religiosas son mai nombroses que los testimoniatges propriament politics o economics. Quitament se aquèlos tres domènis son interdependents, poèm pensar que dins l’opression del factor religiós coma forma de libertat de pensaa, s’escondia de motivacions d’unitat de pensaa politica.
Las doas grandas Crosaas menaas còntre Occitània son las basas de la diaspòra ocitana. La primiera crosaa en Occitània es l’escasença d’extendre lo domèni reial francés. La segonda crosaa còntre Occitània renfortisse la primiera e dòna luèc a de mesuras de polícia intèrna car pròva de clavar las darrieras pòchas de resistença possiblas.
A) La Crosaa 1202-1300 o l’exili politic.
Lo pretèxto de la batèsta còntra los eretics es en realitat l’extension e lo contraròtle duraís de las terras que an un accès a Miegterranèa.
Après de las invasions de la part centrala d’Occitània per los franceses, las eleits occitanas se non foguessen decimaas dins las batèstas, foguèron constrenchas de s’exiliar, o de s’assimilar e quitament de causir lo costat de l’ocupant. Ce que d’unos sonaràn afectuosament los “pichins traitres”. Es la perda e l’alunhament del poder politic per los occitans. Una bòna part d’elos partiguèron si refugiar dins los autres païses latins vesins. Per exemple, en aplication del “Drech de crosaa” lo vescomte de Carcassona de Trencavel perdèt totes los sius títols e domènis. Foguèron oferts al primier senhor catolic que si declararia interessat. Es tanben lo cas per la granda e poderosa familha aristocrata de Ròcavila de Mont Giscard (pròche Tolosa). Los enfants de Alazaïs de Ròcavila luchèron còntra la Glèisa, los Crosats e lo rei de França, d’unos foguèron de catars perfaches. Un còup venscuts, foguèron depossedits de lor patrimòni. Devenguts per fòrça faidits acabèron lor vita en Lombardia. Aquels òmes simbolizan la noblessa catara del lauragués d'enant 1209, que foguèt espoliaa per lo rei dels sius bens mentre la Crosaa còntra los Albigeses. Es lo temps dels “faidits”.
Dins lo meteisse sens de conquista dels franceses vers lo sud, coma per exemple dins las conquista de planas del Peitau e de Santonja, molts cavaliers e intellectuals se’n anèron en lo nòrd de Catalonha dins lo vam de la reconquèsta per i participar après la prèsa de Valéncia vers lo sud. En soma bastiguèron Occitània per procuracion en Catalonha. Per aquèla rason ailà i a ancara molt patronimes d’origina occitana. Es parier lo cas de trobadors coma Gaucelm Faidit, Rambaut de Vaqueiras o Aimeric de Peguilhan en l’actuala Itàlia nordenca dins las corts cisalpinas de Montferrat, o ancara de Malaspina en Ligùria. Resta ancuèi de traças dins los noms de familha “Pettavino” per exemple, los peitavins-limosins incarnants lo trobar per excellença. Contrariament als imitators del trobar dins lor pròpria lenga tedesca (Minnesänger), francés (trouvères), castilhana, portuguesa o ancara toscana, los trobadors occitans exiliats faguèron de l’occitan una lenga internacionala de sabença e de cort en Pedmont, Lombardia e Ligùria.
(CASTELA, 1999, p. 120)
Contrariament a ce que si pensaria, lo fenomèn de la Crosaa non es exclusiu al lengadòc abe los catars. Car a tantbèn tocat los autres territòris occitans gascónia, auvèrnia sud, vivaroalpina (vivarés, delfinat, alps d’òc) ont i agut una vera contraversa religiosa del temps en causa dels valdeses puèi dels protestants reformats.
B) La Crosaa o l’exili religiós
La crosaa còntra lo movement valdés es mai portat sus lo fons religiós, ancara que la question politica de l’omogeneïtat social dels reialmes sigue presenta.
Lo valdesisme fondat al sègle XII es l’antecessor del protestantism (pre-protestants) e la sorga iniciatritz del moviment de la Reformaa. En lo 1175- 1176 un ric mercand lionés, Pèire VALDES o VALDO vende totes los sius bens, fa traduire los Evangèlis, cèrts tèxtos de la Bíblia en lenga d'òc e comença de presicar. Sos membres fortament installats en Occitània foguèron opressats per la Gèisa Catolica tre lo 1184 e visquèron dins l’ombra. Crea «Los paures de Lion».
1184 : son declarats esquismatics per lo Concili de Veròna.
Dins las Alps Autas , dès lo mitan de l’eatge meian, los discípols de Valdo s'establiguèron dins las autas valaas de Largentierés e del Cairàs ont fondèron de comunitats. Malgrat las persecussions, subsistèron dusqu'a la Reforma al segle XVI. La valaa del Champsaur, patria del cap uganaud Lesdiguièras, sèrva en particular en Sant Laurenç del Cròs lo mai grand temple del departiment. Mai al sud, la tradicion protestanta es ancara viva entorn dels vilatges de Tresclèus (Trescléoux) e Orpièra (Orpierre), que al segle XVI e XVII foguèron de possessions dels Princeps d'Oranja, futurs sobeirans dels Nederlands.
- Segles XIII a XV :
1215 : A la seguia del 4en concili de Latran, los valdeses foguèron condamnats per presicar sensa autoritat dels Pirenèus (Catars) entrò las Carpatas (Bogomils, Bogres, Bulgars). lo Concili de Latran declara los catars e valdeses eretics. Pergseguits per la Glèisa Catolica si refugièron dins las valaas alpinas pròchas del Pedmont. Lor movement va s'estendre vers Alemània, Itàlia e Catalonha. Organisan un centre religiós a Pradutour, dins la Val d'Engruènh (Angrogne, Pedmont occitan). Forman de missionaris (los barbas, los oncles) que van evangelizar las populacions ruralas, elegissent las escrituras e reconeissent que los sacraments del baptisme e de la celebracion de la Santa Cèna. S'alunhan de la Glèisa e refusan l'autoritat papala.
Plusoras expedicions militaras seran dirigias còntra elos e l'Inquisicion los perseguirà sensa real succès.
- Fin del segle XV :
Los Valdeses del Lubaron.
Los senhors de la bassa valaa de Durença e l'Arquevesque de Massilha fan apel a de païsans valdeses d'Itàlia e del briançonés per metre en valor lors terras devastaas. Son signats d’«actes d'abitacion» donant en fermatge terras e vilatges. Los valdeses s'installan dins Lobaron.
D’autres valdeses s’implatèron dins lo Lobaron après d’aver fugit los lenhiers alpins de l'inquisicion, un segle mai lèu. Al segle 16, la quasi totalitat de la populacion del Lobaron èra protestanta.
En lo 1540, lo Parlament d'Ais ordona la destruccion de Merindòl consideraa coma la capitala valdesa de Provença.
- Segle XVI :
1532 : perseguia per l'Inquisicion. La Glèisa Valdesa signa, a Chanforan, un acòrd abé la novela Glèisa Reformaa de Luther.
1540 : Lo senhor d'Oppede, lo Baron Meynier, President del Parlament de Provença a Ais, acusa la castelana de Lormarin de sostenir l’eresia e obtien de Francés 1er l'autorisacion de metre fin al valdesisme, es l’arrèst de Merindòl que restarà en suspens dusqu'en lo 1545 .
Abril del 1545 : profiechant de la presença de tropas reialas dins la region Meynier d'Oppède fa rasar de nombroses vilatges del Lobaron e acaba la matança abé lo chàpol de la populacion refugiaa en Cabrièras del Comtat e los sius entorns. La region es devasta e la populacion decimaa.
Apres lo 1547: Un procès faguèt grand bruch car per lo primier còup si remete en causa una decision reiala, la signatura e l'execucion de l'Arrèt de Merindòl per Francés 1er.
En lo 1560 : Aguèron un buf novèl en lo 1509-1564 abe Joan Calvin, del movement reformat francés. A aquela epòca aquestos valdeses si fondèron dins lo Protestantisme en formacion. Es tanben a aquèl moment que d'autres païses auts alpins recebèron una emprenta protestanta prefonda. La Glèisa valdesa despareisse en França oficialament : lo movement valdés se fondrà dins la Glèisa Reformaa de Calvin.
Lo 13 d’abril del 1598 es la proclamation de l’Edicte de tolerança del bearnés revertegat Henri IV, dich Edicte de Nantas. Mas foguèt qu’un brèu car las Guerras de Religion de França en lo 1562-1598 relancèron la repression religiosa occitana. En lo 1681 es lo debut de las Dragonaas e de las conversions forçaas restaas celèbras dins las Cevènas abe los resistents camisards, descendents religioses dels politics tuchins.
En lo 1685 : abé la revocacion de l'Edicte de Nantas, de nombroses Reformats s'exilan e van mai crear lor memòria valdesa en America, en Africa del Sud. Lo movement constant de fugia dels valdeses a fach que son sonats lo “Pòple-glèisa”.
Lo 18 d’octòbre del 1685 per la Revocation de l’Edicte de Nantas d’a Louis XIV, i aguèt la fugia de 200 000 a 250 000 uganauds fòra de França.
En lo 1687: La Gleisa valdesa torna paréisser dins las valaas del Pedmont e perseguisse.
Es la Còntra Refòrma molt membres venguèron dins lo Württemberg ont aguèron lor pròpria glèisa fins al 1820. Lo 29 d’octòbre del 1685, los païses prussians proclaman l’Edicte de Potsdam que acuèlha los refugiats. Pròche de 44 000 uganauds fugiguèron vers l’Alemània, e 3.000 anèron dins lo Württemberg. Qualques d’elos partiguèron en las Americas al segle 17 e18, lo veirèm puèi.
Aquestos foguèron persecutats per las armaas dels dos governs d’Itàlia e de Frància e parier per la glèisa oficiala. Aquesta glèisa foguèt obligaa de si refugiar en las Valaas de las Alps Cotianas dusc'a ce que recebèron l’edicte de libertat religiosa de 1848.
Sorgas, d’après < http://www.routevaudoisluberon.com/html/vaudois.htm >
(CASTELA, 1999, p. 140)
Si crei sovent que lo fenomèn de catarisme- valdesisme es exclusiu al “sud- oèst”, pasmens dins las Alps e quitament en Provença si tròban de comunitats istoricas persecutaas que constituèron de pilars de l’exil occitan. Vaicí una mapa precisa dels luècs d’origina dels provençals valdeses.
(mapa d’après Fédération des Routes Historiques, Route Historique des Vaudois : <http://www.routevaudoisluberon.com>)
Los pilars –ancara actualament- del protestantisme reformat occitan son lo Peirigòrd (=Dordonha), Bearn- Bigòrra, las Cevènas, las Alps, l’Arèja lengadociana (entorn de Sabarat). S’installèt mai dins las grandas ciutats de Massilha, Niça ont resta l’imàgena dels barba- oncles (tantbèn Tenda, la Briga e, mai tard en Canas, Antíbol), Bordèu.
Bibliografia :
AUDISIO Gabriel, 1984. Les vaudois du Luberon. Une minorité en Provence (1460-1560), Association d’Études Vaudoises et Historiques du Luberon, pp.591.
CASTELLA Paul, 1999. “Chapitre : L’écrasement du Comté de Toulouse (et du catharisme) ” pp. 118-126 in Occitanie (civilisation, littérature, art-culture, histoire, économie, géographie, architecture, urbanisme), histoire d’une aliénation, Milhau, ed. Du Beffroi, 366 p.
CASTELLA Paul, 1999. “Chapitre : Les Siècles obscurs de l’Occitanie (XIVe- XVIIIe siècles)” pp. 138- 150 in Occitanie (civilisation, littérature, art-culture, histoire, économie, géographie, architecture, urbanisme), histoire d’une aliénation, Milhau, ed. Du Beffroi, 366 p.
DUVERNOY Jean, site sur le catharisme, les vaudois et les hérésies médiévales <http://jean.duvernoy.free.fr/heresy/cathare.htm>
MOUTIN Rodolfo, 2003. Site personnel <http://www.apellidositalianos.com.ar/valdenses.htm>, Buenos Aires, Argentina.