Copyright^© by Logos-A 1996 

CIP - Katalogizacija vo publikacija  

Narodna i univerzitetska biblioteka  

"Kliment Ohridski", Skopje 

297.18:892.7-1.0 

892.7-1.0:297.18 

KUTUB, Sejjid 

Ilustrimi artistik në Kur'an / Sejjid Kutub. - Shkup : Logos-A, 1996. - [i.e] 1416. 254 str. ; 20 sm. - (Biblioteka Mendimi islam) 

ISBN 9989-601-29-1 

a) Kuran - Poetika

Fjala e përkthyesit

Duke e pasur parasysh se autori objekt shpalosjeje të kësaj bukurie artistike ka fjalën e All-llahut ashtu siç zbriti, kurse ne duhet ta përkthejmë edhe fjalën hyjnore edhe ilustrimin artistik të cilin na e ndriçon ky libër, jam më se i vetëdijshëm për vështirë­sitë në të cilat kam hasur gjatë përkthimit tim të këtij libri. Ne mund ta përkthejmë kuptimin e ngushtë të fjalës brenda fjalisë me fjalën shqipe, por jo edhe domethëniet e saj që i përmban në origjinal. Nga ky konstatim mund të përfundoj se vepra në shqip nuk e ka peshën e veprës në origjinal, por dëshira e botuesit dhe respekti që kam ndaj tyre bëri që t'i rrekem kësaj pune që opini­onit intelektual shqiptar t'i prezentojmë një vepër artistike-letrare me kolorit islam të mbështetur në burimin e tij - Kur'anin. 

Kam shpresë se kjo pikëpamje kur'anore ekskluzivisht artistike atyre që merren me art e krijimtari letrare do t'ua ngacmojë ref­lekset e brendshme intuitive, do t'ua shtojë oreksin artistik me anën e këtij ngacmimi emocional dhe do t'ua ushqejë imagjinatën me bukurinë artistike të Kur'anit që Autori i tij është Autor i tërë kësaj bukurie natyrore rreth nesh dhe në kozmos. Nëse kjo shpre­së realizohet, do të ishte prej sukseseve më të mëdha për mua si përkthyes dhe një borxh i larë ndaj dëshmorit dhe mendimtarit të pakthyeshëm, Sejjid Kutubit. 

 1 janar 1996 Ymer Musa 

  Shkup 

Përkushtim

Ti u ndave prej nesh, oj Nëna ime, e në kujtimin tim figura yte e fundit mbeti, ulja yte në dhomë pranë radios duke dëgjuar tertilin e bukur. Në fytyrën tënde fisnike shihej se ti me zemrën tënde të madhe dhe ndjenjën e zgjuar arrije t’i kup­tosh caqet e tij dhe sekretet. 

Ky libër, oj Nënë, është fryt i udhëzimit tënd të pandërprerë që ia ke bërë fëmijës tënd të vogël dhe djalit tënd të madh. Edhe pse birit tënd i mungoi bukuria e tertilit, ndoshta nuk do t’i mungojë bukuria e te’vilit (komentimit). 

All-llahu të pastë në kujdesin e Tij përherë dhe e pastë birin tënd! 

Kur’anin e kam gjetur

Imagjinata ime e vogël dhe naive përmes shprehjeve kur’anore formësonte disa figura. Edhe pse ato figura ishin primitive dhe naive, ato ma mallëngjenin shpirtin dhe ma këndellnin ndjenjën, saqë një kohë mjaft të gjatë mbetesha në përjetim me to. Mbresat e tyre më gëzonin fuqishëm.  

Nga ato figura primitive të cilat formësoheshin në imagjinatën time atëbotë, ishte ajo figurë e cila më shfaqej sa herë që e lexoja këtë ajet: 

“Ka nga njerëzit që e adhurojnë All-llahun me mëdyshje (hamendje), nëse i godet ndonjë e mirë ata qetësohen me te, por nëse i godet ndonjë e keqe, ata kthehen në fytyrën e vërtetë (të mëparshme), Ata e kanë humbur këtë dhe botën tjetër, e ky është dështim i qartë.” (Haxhxh, 11). 

Nuk dëshiroj të qeshet askush kur do ta nxjerr në shesh këtë figurë të imagjinatës sime. Në kujtesën time shfaqej një njeri i cili qëndronte buzë një maje të lartë shkëmbore (atëherë jetoja në fshat) ose në maje të një kodre të ngushtë (që me kodrën tjetër i ndante një luginë). Aty ai falej por nuk mund ta mbante qën­drimin. Në çdo lëvizje luhatej andej-këtej dhe e merrte rrëzimi. Unë përballë tij, me ëndje dhe mall të papërshkrueshëm përcillja çdo lëvizje të tij. 

Prej figurave të tilla primitive, edhe kjo figurë, që më shfaqej sa herë që e lexoja këtë ajet: 

“Dhe lexoju atyre tregimin e atij që ia patëm dhënë dituritë Tona, ndërsa ai u zhvesh prej tyre dhe atëherë atë e shoqëroi djalli, kështu që ai u bë prej të humburve. E sikur të donim, Ne do ta ngrenim lartë me atë (dituri), por ai nuk iu largua tokës (dunjasë) dhe shkoi pas epshit të vet. Shembulli i tij është si ai i qenit, të cilin nëse e përze, ai e nxjerr gjuhën, por edhe nëse nuk e përze, ai përsëri e nxjerr gjuhën.” (A’raf, 175-176). 

Asgjë nuk kam kuptuar nga domethëniet e këtij ajeti e as nga synimet e tij. Por, në përfytyrimin tim shfaqej një figurë. Figura e një njeriu gojëhapur dhe gjuhëzgjatur i cili përjargej e përjargej panda, kurse unë i rrija përballë dhe nuk i hiqja sytë prej tij. Nuk e kuptoja pse e nxjerr gjuhën dhe përjarget por as nuk matesha t’i afrohem! 

Në imagjinatën time të vogël personifikoheshin shumë figura të tilla. Me ëndje të madhe zhytesha në to, saqë mallëngjehesha ta lexoj Kur’anin për hir të tyre, dhe i kërkoja ato nëpër rreshtat e tij sa herë që lexoja. 

* * *

Sërish iu ktheva leximit të Kur’anit, por jo në librat e tefsirit por në mus’haf. Përsëri e gjeta atë Kur’an të bukur dhe të dashur. I gjeta edhe figurat e mia të përmallshme e të dashura. Ato tani nuk janë të thjeshta siç ishin më parë. Edhe qëndrimi im ndaj tyre ka ndryshuar. Tani kthehem e i gjej synimet dhe qëllimet e tij, dhe e kuptoj se ato janë shembuj që shërbejnë e jo ngjarje që ndodhin. 

Megjithatë, mahnitja nga ai ende është e pranishme kurse impre­sionimi nga ai panda vazhdon. 

Falënderoj All-llahun, Kur’anin e kam gjetur. 

* * *

* * *

* * *

Në të vërtetë, më është zbuluar një realitet i ri. Pa dyshim figu­ra­cionet në Kur’an nuk janë komponentë e tij që dallohen nga kom­ponentet tjera. Ilustrimi është bazë e të shprehurit dhe inter­pretimit në këtë libër të bukur. Bazë themelore e cila ndiqet në të gjitha qëllimet - pos qëllimit legjislativ, - andaj edhe nuk mund të thuhet se këtu bëhet fjalë për një studim të figuracioneve të cilat tubohen dhe renditen, por për një bazë e cila zbulohet dhe dallo­het. Ky është një sukses dhe një zbulim që nuk e kam vërejtur më parë, pos pasi që iu rreka këtij studimi, arrita ta shoh ate! 

Mbi këtë bazë edhe u ngrit ky studim. E gjithë ajo që gjendet në te, në të vërtetë është shfaqje e kësaj baze, shkoqitje e fenomeneve të saj dhe zbulim i kësaj veçorie origjinale të shprehjes kur’anore. 

* * *

Kur’ani magjepsës

Sa i përket rrëfimit për besimin e Umerit ekzistojnë transmetime të shumta: 

Njëri prej tyre është transmetimi i Ataut dhe Muxhahidit të cilin e përcolli Ibni Is’haku nga Abdull-llah ibni Ebi Nexhihi. Aty për­mendet se Umeri radijall-llahu anhu ka thënë: “Prej Islamit kam qenë shumë larg. Në xhahilijjet isha adhurues i alkoolit, e kam dashur dhe e kam pirë shumë. Atëkohë kishim një kuvend ku tu­boheshin disa burra kurejshitë... Dola që t’i takoj kuvendarët e mi atje, por aty nuk gjeta asnjërin. Thashë në vete, do të shkoj te filan alkoolisti! Ia mësyva dhe mbërrita te ai por megjithatë nuk e gjeta. Thashë në vete, do të shkoj në Qabe e ta bëjë tavaf shtatë po edhe shtatëdhjetë herë! E kur arrita te faltorja dhe dëshirova t’i sillem Qabes, kur ja, I dërguari i All-llahut alejhisselam qën­dron­te duke u falur. Ai e kishte zakon që kur falej të drejtohet kah Shami ku Qabeja ndërmjetësonte mes tij dhe Shamit, kurse vend­faljen e tij e merrte mes dy këndeve, këndit të zi dhe këndit jeme­nas. Kur e pashë, thashë në vete: Vall-llahi, sonte do të ishte mirë sikur ta dëgjoja Muhammedin dhe të marr vesh se ç’thotë! Më shkoi mendja se në qoftë se i afrohem për ta dëgjuar do ta fri­kësoj, andaj edhe u ndala. Iu afrova prej anës së gurit dhe u futa nën mbulojën e Qabes, saqë mes meje dhe atij qëndronte vetëm mbuloja e Qabes. E kur fillova ta dëgjoj Kur’anin, zemra m’u ul e sytë më rridhnin rrëke. Kjo edhe më shtyu ta pranoj Islamin”. 

Ndërsa në një transmetim tjetër të cilin do ta cekim shkurtimisht thuhet se Umeri doli nga shtëpia i shashtisur me shpatën e tij, duke ia mësyer Resulull-llahut dhe disa shokëve të tij të cilët ishin mbledhur në një shtëpi në Safa. Që të gjithë, burra e gra, ishin afër dyzet veta. 

Gjatë rrugës e takoi Neim bin Abdull-llahu dhe e pyeti se për ku është nisur. Umeri ia tregoi qëllimin e tij kurse ai kërkoi që të ketë kujdes prej Beni Abdu Menafëve dhe e porositi t’u kthehet disave nga anëtarët e familjes së tij, dhëndrit të tij Seid bin Zejdit dhe motrës së tij Fatimesë, të shoqes së Seidit. Ata që të dy ishin lar­guar nga feja e tyre e mëparshme. Atëherë Umeri e ndërroi kahen dhe ua mësyu atyre të dyve. Atje e dëgjoi Habbabin duke u lexuar Kur’an. Derën e përplasi përnjëherë, dhëndrit të tij ia dha një shuplakë kurse motrën e vet e përgjaku nga të rrahurit... Pas një marrëveshjeje ai mori në dorë fletushkën në të cilën ishte e shkru­ar sureja Tâhâ. Kur lexoi një pjesë të saj tha: “Sa fjalë e bukur dhe bujare qenka kjo!”. Më pas shkoi te Pejgamberi alejhisselam dhe e shpalli Islamin e tij. Prej gëzimit të madh që e kaploi Pej­gamberin, brohoriti me një tekbir aq sa zëri i tij arriti deri te shtë­pitë e shokëve të tij dhe ata e kuptuan se Umeri e pranoi Islamin.[1] 

Ekzistojnë edhe transmetime tjera të cilat nuk ka nevojë t’i cekim, meqë të gjitha ato bëjnë me dije se Umeri dëgjoi apo lexoi diç nga Kur’ani, i cili ishte shkaktar i kthimit të tij në Islam. Do të ishte vërtet e tepërt sikur t’u hedhim një shikim faktorëve të tjerë shpirtërorë në historinë e Umerit, edhe pse këta faktorë nuk mund ta minimizojnë faktin se magjepsja nga Kur’ani ishte faktori ven­dimtar për ta pranuar Islamin. 

Ky ishte rrëfimi për besimin e Umer bin Hattabit, ndërsa rrëfimi për refuzimin e Velid bin Mugires po ashtu ka shumë transme­ti­me, të cilat shkurtimisht kanë këtë përmbajtje: 

Velid bin Mugire dëgjoi diçka nga Kur’ani dhe sikur ajetet e tij ia zbutën zemrën. Atëherë kurejshitët thanë: Vall-llahi Velidi ndë­rroi fenë, tash do ta ndërrojnë fenë të gjithë kurejshitët. Ata Veli­dit ia dërguan Ebu Xhehlin që t’ia nxisë në shpirt madhështinë dhe krenarinë e prejardhjes së tij dhe pasurisë që kishte, e të kër­kojë pastaj prej tij ta shpreh me fjalë urrejtjen ndaj Kur’anit. Velidi pyeti: “E ç’të them për te? Pasha All-llahun, askush prej jush nuk ka njohuri më shumë se unë për poezinë dhe llojet e saj, po as për poezinë e xhinëve. Pasha All-llahun, ajo të cilën ai e thotë, aspak nuk u përngjanë poezive. Pasha All-llahun, fjala e tij ka ëmbëlsi, në të qëndron një mrekulli, s’ka bukuri mbi te, afër tij çdo fjalë shkrihet, andaj edhe s’ka fjalë më të lartë dhe asgjë nuk mund t’ia kalojë”. Atëherë Ebu Xhehli iu lut: “Populli nuk qetë­sohet derisa të thuash fjalë tjera”. Ai iu përgjigj: “Më le të qetë të kujtohem”. Kur u mendua mirë tha: “Kjo s’është gjë tjetër pos një magji trashëguese. A nuk keni parë se si e ndanë njeriun nga familja e tij dhe miqtë që i ka pasur?”.[2] 

Për këtë ndodhi Kur’ani i veçon këto ajete: “Ai ka paramenduar dhe ka kurdisur (fjalë kundër Kur’anit). Qoftë i shkatërruar, po si i ka kurdisur. Përsëri qoftë i shkatërruar, po si i ka kurdisur. Ai sërish u thellua në mendime. Pastaj u mrrol dhe u vrazh­dësua. E më pas ktheu shpinën (refuzoi) dhe u kapërdis. Ai tha: Ky (Kur’ani) nuk është gjë tjetër pos një magji trashëguese.” (Muddeth-thir, 18-24). 

Magji trashëguese e cila e ndanë njeriun nga familja, fëmijët dhe miqtë... Kjo është fjalë e njeriut i cili ngurron nga Islami, kryelar­tësohet e përmbahet që mos t’i dorëzohet Muhammedit dhe mbu­rret me prejardhjen, pasurinë dhe fëmijët që ka. Ndonëse kjo nuk është fjalë e një njeriu besimtar, prapëseprapë, besimin e tij e li­dhë me magjinë e cila nuk mposhtet! Ky është edhe argumenti më i fortë për “magjepsjen e Kur’anit” te arabët, më shumë se edhe çdo fjalë e besimtarëve që e thonin, ngase ai nuk mund të lexohet o të dëgjohet, e që lexuesi apo dëgjuesi të gjejë mënyrë ta asgjë­sojë ose të zvarritet nga pranimi i tij! 

Që këtu takohet rrëfimi për kufrin me rrëfimin për imanin kur që të dy miratojnë magjepsjen nga Kur’ani! Përmes këtij miratimi takohen dy personalitete të forta ndërmjet të cilëve ekziston një distancë e kundërshtisë aq sa mund të paramendohet mes Umer bin Hattabit dhe Velid bin Mugires. Kjo, sepse sinqeriteti ia hapë zemrën Umerit për Islam kurse arroganca e pengon Velidin t’i përkulet të vërtetës, ashtu që ata vazhdojnë rrugën e tyre të ndarë pasi që ishin të bashkuar në një pikëtakim, pikëtakimi i miratimit për magjepsjen nga Kur’ani. 

* * *

Ata reaguan ndaj Kur’anit me një mohim të vardisur. Kur’ani për këtë thotë: “(Ajetet e Kur’anit) janë legjenda të të parëve, që ai (Muhammedi) kërkoi t’i kopjohen e i lexohen ato mëngjes e mbrëmje.” (Furkân, 5). 

Ata gjithashtu thanë: “Kemi dëgjuar (këso fjalë) edhe sikur të donim edhe ne do të thonim diçka të ngjashme me këtë. Këto nuk janë pos legjenda të të parëve.” (Enfâl, 31). 

Pastaj thanë: “(Për Kur’anin) Ëndrra të përziera, jo, por ai (Muhammedi) vetë i trilloi, jo jo, ai është poet.” (Enbija, 5). 

Atëherë Kur’ani u shpalli konkurrencë disa herë duke u thënë: “Sillni dhjetë sure të ngjashme (si të Kur’anit) ashtu të trilluara (siç thoni ju).” (Hűdë, 13). Nëse nuk mundeni: “Sillni pra ju një sure të ngjashme me këto, madje thirrni kë të doni në ndih­më, pos All-llahut.” (Jűnus, 38). Por ata nuk sollën dhjetë sure, mad­je as një të vetme! Në të vërtetë, ata as që e bënë këtë përpje­kje pos asaj që është thënë për përpjekjet e disa të vetëquajturve të dërguar pas Muhammedit. Madje as kjo nuk është aspak e si­gurt dhe as që lejohet të bëhet llogari në këtë aspekt. Ndërsa men­dimi i thënë se ata e braktisën përpjekjen, nuk ka peshë që mban! 

* * *

“Gjithsesi do të vëresh se hebrenjtë dhe ata që i përshkruan Zotit shok, janë njerëzit me armiqësi më të fortë kundër besim­tarëve (muslimanëve). Ndërsa do të vëresh se miq më të afërt për besimtarët janë ata që thanë: Ne jemi të krishterë (nesârâ). Kjo ngase prej tyre ka dijetarë dhe të devotshëm, dhe se ata nuk janë kryeneçë. Kur e dëgjojnë atë që i është zbritur Të dër­gu­arit, prej syve të tyre rrjedhin lotë, ngaqë e kanë kuptuar të vërtetën dhe thonë: Zoti ynë, ne kemi besuar, pra na regjistro ndër ata që dëshmojnë (pejgamberllëkun e Muhammedit).” (Mâide, 82-83). 

Ky është shembull prej shembujve të ndikimit intuitiv gjatë dë­gji­mit të Kur’anit, andaj sytë e tyre mbushen me lotë prej të vërtetës që e kuptuan. Pa dyshim, metodologjia e cila përdoret për ta pre­zentuar këtë të vërtetë, zotëron impresionim të fuqishëm.Një fakt të tillë e proklamon rasti që ceket në këtë tekst: 

“Atyre që u është dhënë dijeni (nga librat e parë) para tij, kur u lexohet atyre, ata hidhen me fytyra (për dhe) duke i bërë sexhde. Dhe thonë: I lartësuar është Zoti ynë, premtimi i Zotit tonë është i realizuar. Dhe duke qarë bien me fytyra (kur dëgjojnë Kur’anin) dhe ai ua shton edhe më shumë përuljen (ndaj All-llahut).” (Isra, 107-109). 

Gjithashtu edhe ky figuracion për “ata që frikohen prej Zotit të tyre”: 

“All-llahu e ka shpallur fjalën më të bukur, librin të ngjashëm me mrekulli, të përsëritur herë pas here (me këshilla e dispo­zita), që prej (dëgjimit të) tij rrëqethen lëkurët e atyre që i kanë dronë Zotit të tyre, e pastaj me përkujtim ndaj All-llahut u qetë­sohen lëkurët dhe zemrat e tyre.” (Zumer, 23). 

Kështu pra “rrëqethen lëkurët e atyre që kanë dronë Zotit të tyre” “Dhe duke qarë hidhen me fytyra (kur dëgjojnë Kur’anin) dhe ai ua shton edhe më shumë përuljen (ndaj All-llahut)” “Prej syve të tyre rrjedhin lotët”... Ky pra është ndikimi i cili ngacmon intuitën, aktivizon ndjenjat dhe i shpërthen lotët. E dë­gjojnë ata që janë të gatshëm për ta pranuar besimin, ndaj edhe shpejtojnë nga Ai sikur të ishin nën ndikimin e ndonjë magjie, e dëgjojnë edhe ata të cilët madhështohen e nuk e pranojnë, andaj edhe thonë: “Kjo nuk është tjetër vetëm se magji e hapur.” (Hűdë, 7), ose thonë: “Mos e dëgjoni këtë Kur'an dhe kur të le­xohet ai, ju bëni zhurmë (bërtitni) ashtu që ta pengoni.” (Fussilet, 26). Në këtë mënyrë ata vetëm miratojnë mrekullinë e pamposhtur dhe triumfuese me apo pa vetëdije! 

Burimi i magjepsjes nga Kur’ani

Studimi nga ky kënd vetëm konfirmon një veçori të Kur’anit si tërësi. Megjithatë, çka do të thoshim për suret e shkurta të cilat nuk kanë as legjislacion, as gajb, as dituri shkencash. Nga kjo del se nuk janë përfshirë të gjitha veçoritë e nduarnduarta të Kur’­a­n­it. Në të vërtetë, këto sure të shkurta i magjepsën arabët që nga çasti i parë, në atë kohë kur ndjenjat e tyre nuk i zgjoi e as që do t’i mahniste legjislacioni i përpiktë ose qëllimet tjera kolosale të Kur’anit. 

Domosdo pra, këto sure të shkurta në vete të kenë zotëruar ele­mentin i cili magjepste dëgjuesit dhe dominonte mbi arsyet e be­simtarëve dhe jobesimtarëve. Nëse kihet parasysh ndikimi kur’­an­or në besimin (Islamin) e muslimanëve, këto sure të para kanë luajtur rolin më të madh sado që të jetë i vogël numri i mus­li­manëve në atë kohë. Kjo, ngase në të shumtën e rasteve, ata u frymëzuan vetëm nga Kur’ani dhe i besuan. Mirëpo pjesa dërr­muese e atyre të cilët e pranuan Islamin pasi që u forcuan mus­limanët dhe dominoi feja islame, ata krahas Kur’anit kishin edhe faktorë tjerë të cilët ndikuan te ata që besuan, çdonjëri sipas më­nyrës së vet dhe çdonjëri sipas përshtypjeve të tij. Andaj, Kur’ani nuk ishte i vetmi faktor vendimtar në Islamin e tyre siç ishte rasti në vigjilje të da’ves islamike. 

Disa besuan ngaqë u la përshtypje morali i Pejgamberit alejhis­selam dhe i shokëve të tij, kënaqësia e All-llahut qoftë mbi ta. 

Disa besuan kur i panë muslimanët se si i duronin maltretimet, mundimet dhe torturat, se si ata e linin pasurinë, familjen dhe shoqërinë që të shpëtojnë ata dhe feja e tyre, e të strehohen atje ku i udhëzon Zoti i tyre. 

Disa besuan ngase panë se si Muhammedin me një pakicë besim­tarësh nuk mund t’i mposhte askush dhe panë se All-llahu u ndih­mon dhe i ruan nga kurthet e kurthngrehësve. 

Disa besuan meqë filloi të zbatohet sheriati islam, kur panë se aty ka drejtësi e tolerancë të cilat nuk mund të haseshin në sistemet tjera të mëparshme. 

Disa të tjerë besuan për shkaqe tjera, ka mund të jetë magjepsimi kur’anor prej faktorëve të besimit, por jo si faktor vendimtar siç ishte në vigjilje të kësaj thirrjeje. 

* * *

Të hedhim një shikim në këto sure, sa për të marrë shembull e të shohim se çfarë magjie e tronditi Velidin aq shumë. 

Kur i lexojmë ajetet mekkase të këtyre sureve nuk do të hasim në legjislacion të përkryer e as në njohuri kozmike - pos një indi­ka­ci­oni të përciptë në suren e parë kur flitet për krijimin e njeriut nga embrioni - e as lajmërim për diç sekrete që do të ndodhë pas disa vjetësh siç është cekur rasti i tillë në suren Rrűm, që sipas rendit të zbritjes është sureja e tetëdhjetë e katërt. 

Ku qëndron pra ajo magji për të cilën flet Velid bin Mugire pas gjithë atij studimi dhe vlerësimi? 

Doemos, ajo magji e cila e lëndoi ate është fshehur në një fizi­o­no­mi tjetër, jo sipas asaj të legjislacionit, të sekreteve apo njohurive kozmike. Domosdo të jetë fshehur në brendinë e vetë thurjes së vargjeve kur’anore (simetrisë kur’anore), e jo në tematikën për të cilën flet, ndonëse ne nuk mund ta injorojmë fuqinë dhe tërheq­shmërinë që e posedon natyra e besimit islam. Këto veçori ndri­çohen përmes shprehjes së bukur impresionuese, artikulluese dhe ilustruese. 

Le ta shohim tani suren e parë sipas zbritjes: Alek. Ajo përmbanë pesëmbëdhjetë nëndarje (fâsile, durakë) me fjali të shkurta të cilat në shikim të parë ndoshta u gjasojnë “prozave të rimuara kleri­kale” (sexh’ul kihân) ose “fjalëve të urta të rimuara” (hikmetus sexha’), të cilat ishin të njohura ndër arabët në atë kohë! 

Megjithatë, dallimi mes tyre dhe prozave të rimuara është se fja­litë i kanë të shthurura dhe nuk kanë lidhshmëri dhe simetri mes vete. Andaj shtrojmë pyetjen, a thua të njëjtën pozitë e ka edhe sureja Alek? 

Përgjigjja do të ishte: assesi. Ajetet e saj janë të thurura sime­trikisht dhe në mënyrë të harmonizuar nëndarjet e saj i lidhë një harmoni subtile e brendshme. 

Kjo është sureja e parë e Kur’anit. Ajo meriton të fillohet me le­xim dhe emër të All-llahut. Leximi duhet t’i bëhet Kur’anit, kurse me emër të All-llahut sepse Ai po thërret në emër të tij në fe. All-llahu është rabb (Zot), kurse leximi bëhet për Terbijje[4] (edukim) dhe mësim, andaj edhe thuhet: “Lexo me emrin e Zotit tënd”. 

Kjo sure është pikëfillim i kësaj thirrjeje, andaj zgjedh nga cilë­sitë e Zotit cilësinë e cila ka kuptimin e fillimit të jetës. Pastaj va­zhdon: “I cili krijoi”. Nga krijimi si atribut e afirmon periu­dhën e parë të krijimit: “Krijoi njeriun prej një gjaku të ngjizur”. Fill i vogël dhe i gërditshëm, por Zoti krijues, është bujar dhe shumë bujar ngase e shndërroi atë copë gjaku në njeri të plotë i cili pra­non mësimin dhe mësohet: “Lexo, se Zoti yt është më bujari! Ai që e mësoi (njeriun) të shkruajë me penë. I mësoi njeriut atë që nuk e dinte”. 

Vërtet, ky është transformim i madh mes kësaj zanafille dhe këtij formimi. Sureja këtë rast e ilustron befasisht pa hyrë në etapa. I hedh pas shpine të gjitha etapat të cilat vijojnë pas fillimit të kri­ji­mit deri te formimi i tij i plotë, në mënyrë që ta ngacmojë fu­qishëm ndërgjegjen njerëzore në sferën e thirrjes fetare dhe në sfe­rën e meditimeve intuitive. 

Do të ishte e arsyeshme që njeriu ta mirënjohë këtë vlerë të madhe dhe ta çmojë në mënyrë sensibile këtë transformim impozant, me­gjithatë: “Kurrsesi! Njeriu vërtet i kalon kufijtë, për shkak se e ndien veten të pavarur”. Këtu pra u shfaq figura e njeriut ka­përcyes i cili harron zanafillën e tij dhe e tërbon jovarshmëria. Epilogu kërcënues dhe i menjëhershëm për zbulimin real të kësaj figure është: “Po, kthimi është vetëm te Zoti yt”. 

Nëse çështja i kthehet realitetit të saj kështu shpejt, nuk është çudi pse menjëherë kalohet dhe flitet për kapërcyeshmërinë njerëzore dhe vazhdohet në plotësimin e sures. Ky njeri i cili i kapërcen ku­fijtë me veprimin e tij, vetvetiu kalon në dëmtimin e të tjerëve! 

“Çka mendon ti për atë që pengon një rob kur ai falet?”. “Çka mendon?” - kjo është fjalë e madhe! Ajo do të ishte edhe më e madhe nëse ky rob do të ishte i udhëzuar ose do të preferonte de­votshmërinë: “Çka mendon kur ai është në rrugë të drejtë? Ose ai urdhëron për sinqeritet”. Ç’u bë me këtë krijesë njerëzore e cila harroi çdo gjë mu ashtu siç harroi zanafillën dhe formimin e saj?! “Çka mendon nëse ai përgënjeshtron dhe sprapset (nga besimi), a nuk e di ai se All-llahu sheh?”. Këtu kërcënimi vjen mu në kohën e vet: “Kurrsesi! Nëse nuk tërhiqet, vërtet do ta ka­pim për flokët e ballit”. Pra, fjala “do ta kapim”, është shprehje e ashpër ilustruese e cila e tingëllon kuptimin e vet. Kjo shprehje “le nesfeannehu” (në tekstin origjinal sh.p.) është më impre­si­o­nuese dhe më ilustruese se sinonimi i saj “le ne’hudhen­nehu bi shiddeh” (në përkthim: do ta kapim fuqishëm), sepse shprehja e parë është ilustrim sensual (ndijor) i kapjes së shpejtë dhe të fu­qishme në pjesën më të lartë, që u krekos me te ka­për­cyesi men­djemadh, e ajo është pjesa e parme e kokës së kresh­pë­ruar. Ajo kokë meriton të kapet fuqishëm: “Floku i ballit rrena­cak dhe më­katar”. Në këtë moment të tërheqjes për flokët e ballit dhe hedh­jes së mëkatarit, të tillit do t’i shkojë ndërmend t’i thë­rrasë ata me të cilët krenohej qofshin nga familja apo shoqëria: “Le t’i thërret ata të vetët (në ndihmë)” dhe ata që janë aty. Kurse ne, “Ne do t’i thërrasim zebanitë (rojat e xhehennemit)”. Që këtu, kontesti i fjalëve ia përfytyron dëgjuesit disa pasqyrime betejash mes atyre që thirren, mes zebanive dhe të vetëve të tij. Kjo është një betejë psikologjike dhe e imagjinuar e cila ngacmon ndjenjën dhe imagji­natën, por kjo sipas këtyre rrjedhave është me epilog të ditur! Ta lëmë pra këtë betejë le të përfundojë me epilogun e saj të njohur. Le të vazhdojë ithtari i këtij misioni në misionin e tij dhe le të mos preket nga kapërcimet e zullumqarit dhe përgë­nje­shtrimet e tij: “Kurrsesi! Mos iu përul atij, por bëni sexhde dhe afroju (Zotit me të).” (Alek, 1-19). 

Kjo pra është nismë e fuqishme që nga momenti i parë i thirrjes islame. Të gjitha këto nëndarje (durakë) që në shikim të rëndom­të duken se nuk kanë lidhshmëri mes vete, ato kështu - prej për­brenda, intimisht - janë të harmonizuara simetrikisht. Kjo është një simetri kur’anore në suren e parë e cila nga jasht u përngjanë prozave të rimuara klerikale ose fjalëve të urta të rimuara. 

Le të shikojmë edhe suren e dytë e cila, sipas të gjitha gjasave, duhet të jetë sureja Muzzemmil të cilës, me sa duket, i kanë prirë ajetet e para të sures Kalem. Siç duket, kjo është ajo sure të cilën e dëgjoi Velid bin Mugire dhe e tha fjalën e tij të njohur! 

“Atë ditë kur toka dhe kodrat do të dridhen e do të bëhen si grumbuj të shkapërderdhur të rërës. Ne me të vërtetë te ju dër­guam një Pejgamber që dëshmon kundër jush, ashtu siç patëm dërguar edhe te faraoni Pejgamber. E faraoni e kundërshtoi Pejgamberin, andaj ne i dhamë atij një dënim të rëndë. Nëse ju mohoni, si do të mbroheni një ditë kur fëmijët do të bëhen të thinjur (prej tmerrit të madh)?! Atë ditë qielli do të çahet dhe premtimi i tij do të realizohet.” (Muzzemmil, 14-18). 

Ja pra, ky është një pasqyrim për terrin, i cili nga njeriu dhe shpirti i tij kalon në tërë atë që i themi natyrë, kurse dihet se nje­riu është pjesë përbërëse e saj: “Atë ditë kur toka dhe malet do të dridhen e do të bëhen si grumbuj të shkapërderdhur të rërës”. Le ta mbërthejë imagjinata nëse mundet skenën e atij tmerri të ci­lit do t’i dridhen trishtueshëm toka dhe kodrat si sinonime më të mëdha të natyrës. Ne (thotë All-llahu), nuk do t’ua paraqesim kë­të ditë vetëm pasi që t’u dërgojmë Pejgamber i cili përpiqet t’ju udhëzojë dhe të dëshmojë (nëse nuk udhëzoheni) kundër jush: “Ne me të vërtetë, te ju dërguam një Pejgamber që dëshmon kundër jush, ashtu siç patëm dërguar edhe te faraoni Pej­gam­ber”. Ju po e shfaqni fuqinë tuaj, po ku është fuqia juaj krahas fuqisë së faraonit?! “E faraoni e kundërshtoi Pejgamberin, an­daj Ne i dhamë atij një dënim të rëndë”. A doni edhe ju të mblidhni forca ashtu siç mblodhi faraoni? E kur të përfundojë kjo botë: “Nëse ju mohoni, si do të mbroheni një ditë kur fëmijët do të bëhen të thinjur (prej tmerrit të madh)?! Atë ditë qielli do të çahet”. Pranë tmerrit këtu çahet qielli, e pak më parë u dridhën trishtu­eshëm toka dhe kodrat. Kjo pamje do t’i bëjë të thinjur fë­mijët. Ky është një tmerr që pamjet e tij do të vizatohen në natyrë të vdekur e në njerëzimin e gjallë, ndërsa imagjinata duhet t’i për­jetojë këto piktura të ekspozuara. Ajo, pa dyshim do t’i përjetojë ashtu që edhe intuita do të trazohet e shqetësohet kur Ai (All-llahu) bindshëm do ta vërtetojë: “Dhe premtimi i Tij do të reali­zohet”. S’ka dyshim në të por as ikje prej tij. Kjo vërejtje alar­mante nuk bëhet për asgjë, vetëm për përkujtim: “Këto janë një përkujtim qortues, e kush do, ai e zgjedh rrugën për te Zoti i vet.” (Muzzemmil, 19). Rruga që shpie kah All-llahu është më e qetë dhe më e lehtë se rruga që shpie drejt këtij tmerri lemeritës! 

* * *

Nëse i vërejmë të gjitha këto sure, nuk do të gjejmë në to përveç në një masë shumë të vogël ato synime të cilat një pjesë e madhe e dijetarëve i trajtojnë si tipare më relevante të Kur’anit. 

Ne në këto sure gjejmë - siç gjejmë në suret tjera mekkase në formë të veçantë - bukuri gjatë ekspozimit, fuqi gjatë interpre­ti­mit, impresionim gjatë të shprehurit, gjallëri gjatë ilustrimit, të gjitha këto sipas një stili specifik. 

Çështjen e besimit, që ekspozimin e saj e merr përsipër Kur’ani, e gjejmë të shfaqur përmes skenave të gjithësisë dhe ndjenjave të shpirtit të cilat ngacmojnë ndërgjegjen dhe e ngjallin imagjinatën. 

Ky libër nuk ka për qëllim që ta shtjellojë tematikën e da’ves kur’anore nga aspekti fetar. Ne do të përpiqemi - pas shtjellimit studioz të fjalës vetëm në frymën e të shprehurit - t’i tejkalojmë kufijtë kohorë dhe hapsinorë dhe t’i kapërcejmë moshat dhe peri­udhat që ta gjejmë bukurinë e çiltër të artit si element i më­ve­të­sishëm në thelbin e tij, i përhershëm në Kur’an me qenien e tij. Ky libër do ta përjetojë këtë art kur’anor pa kurrfarë ndër­hyrjesh, të ndarë nga të gjitha mveshjet dhe qëllimet tjera. 

Nëse kjo bukuri artistike përjetohet në veçanti do të mjaftonte, e nëse shikohet nga këndi i simetrizimit të saj me qëllimet e thirrjes islamike, vlera e saj edhe më shumë do të shtohej. 

Të shohim pra tani se si njerëzit e kuptuan dhe e ndjenë këtë bu­kuri gjatë periudhave të ndryshme. 

Si është kuptuar Kur’ani

Umer bin Hattabi në një transmetim thotë: “E kur fillova ta dëgjoj Kur’anin, zemra m’u ul e sytë më rridhnin rrëke. Kjo edhe më shtyu ta pranoj Islamin”. Ndërsa sipas një transmetimi tjetër thu­het se ka thënë: “Sa fjalë e bukur dhe bujare qenka kjo”. 

Por, ja, edhe Velid bin Mugire, mohues i Muhammedit dhe i Kur’anit detyrohet ta shfaqë dashurinë e tij ose besnikërinë: “Pa­sha All-llahun fjala e tij ka ëmbëlsi, në të qëndron një mrekulli, s’ka bukuri mbi të, afër tij çdo fjalë shkrihet, andaj edhe s’ka fjalë më të lartë dhe asgjë nuk mund t’ia kalojë”. E më pas thotë: “Kjo nuk është gjë tjetër pos një magji trashëguese. A nuk e keni parë se si e ndanë njeriun nga familja e tij dhe miqtë që i ka pasur?”. 

Ky Kur’an përshkruan përshtypjen që e lë në shpirtrat e atyre që i besojnë dhe në shpirtrat e atyre që u erdhi dituria më parë (Libri i shenjtë) dhe se atyre: “Prej (dëgjimit të) tij rrëqethen lëkurët e atyre që i kanë dronë Zotit të tyre, e pastaj me përkujtim të All-llahut u qetësohen lëkurët dhe zemrat e tyre.”(Zumer, 23). “Kur u lexohet atyre, ata hedhen me fytyra (për dhe) duke i bërë sexhde. Dhe thonë: I lartësuar qoftë Zoti ynë, premtimi i Zotit tonë është i realizuar. Dhe duke qarë bien me fytyra (kur dë­gjojnë Kur’anin) dhe ai ua shton edhe më tepër përuljen (ndaj All-llahut).” (Isra, 107-109). 

Ja se si mohuesit kurejshitë flasin me një mohim të vardisur: “(Ajetet e Kur’anit) Janë legjenda të të parëve, që ai (Muha­m­medi) kërkoi të kopjohen ato, e i lexohen ato mëngjes e mbrë­mje.” (Furkân, 5). Më pas, njëri prej tyre, fjala është për Nadir bin Harithin, ia behu të trillojë legjenda nga tregimet e të parëve: “Tregimet e Isfendarjarit dhe Rrustemit” të cilat janë me ori­gjinë persiane, dhe t’ua lexojë njerëzve në xhami kur Muhammedi ua lexonte Kur’anin, që t’i largojë njerëzit nga Muhammedi dhe Kur’ani. Megjithatë, ata nuk largoheshin. Dhe ja, mu ata mohu­esit nga kurejshitët pas të gjitha këtyre orvatjeve nuk mund të gjejnë rrugëdalje pos që të thonë: “Mos e dëgjoni këtë Kur’an, dhe (kur të lexohet ai) bëni zhurmë ashtu që ta pengoni.” (Fussilet, 26). 

E gjithë kjo thuhet dhe e gjithë kjo ndodh, por assesi të gjesh një pasqyrim të qartë për bukurinë artistike në Kur’an. Ky popull ishte i preokupuar me atë që e përjetonte në qeniet e veta dhe atë që e ndiente në ndjenjat e veta. Atyre nuk u shkonte mendja ta sqarojnë këtë përshkrim ngase ishin të hutuar e të shqetësuar ose të dorëzuar e të nënshtruar. 

Kjo pra ishte periudha e shijimit natyror në mënyrë direkte. 

* * * 

E gjithë kjo nëse vërteton diç, vërteton ndikimin e magjepsjes, madhështinë e shkrepëtimës dhe gjurmët e befasisë me këtë thurje të mrekullueshme deri në masë të mahnitjes dhe dorëzimit. 

Gjatë kohës së Tabiinëve (pasardhësve) tefsiri u zhvillua në më­nyrë të vazhdueshme, megjithatë ata kufizoheshin vetëm në ko­mentimin e ajetit duke e bërë sqarimin e domethënies gjuhësore të cilën e kuptuan nga ajeti dhe ate me fjalë shumë të shkurta. Për shembull, komenti i tyre në ajetin: “gajru mutexhanifin li ithm” (në përkthim: “nuk ka mëkat”) komentohet me këtë domethënie: “Nuk i ekspozohet mëkatit”. Pastaj komenti i tyre në ajetin: “ve enn testaksimu bil ezlam” (në përkthim: “dhe të të kërkuarit e fatit me fall”). Ithtarët e xhahilijjetit e kishin zakon që kur dikush merrte rrugën për udhëtim merrte një shigjetë dhe thoshte: “Kjo jep leje për udhëtim”. Nëse i dilte shorti, kjo do të thoshte se gjatë udhëtimit të tij do ta përcillte e mira. Pastaj merrte shigjetën tjetër dhe thoshte: “Kjo nuk jep leje për udhëtim”. Nëse e kapte shorti i saj, kjo do të thoshte se do ta përcillte e keqja. Zgjedhja bëhej si­pas shortit mes dy shigjetave. All-llahu e ndaloi këtë veprim. I gjithë komenti që ata e bënin përkufizohej në shkaqet e zbritjes së ajetit, e më vonë, ata që erdhën pas tyre u zgjeruan në komentime duke i përdorur edhe lajmet (shënimet) e çifutëve dhe të krish­terëve.[6] 

Që nga fundi i shekullit të dytë hixhrij tefsiri filloi të zhvillohet dhe të zgjerohet. Por, në vend që këta dijetarë të merren me gjur­mimin e bukurisë artistike në Kur’an dhe përputhshmërinë e saj me bukurinë tematike me të cilën arrihet kulmi i përsosurisë, ata u morën me gjurmime juridike (të fikhut) dhe debatike; sintaksore dhe morfologjike; historike dhe mitologjike! Me këtë hap që e bë­në ata, humbën shansin i cili ishte në disponim për komentuesit që të ilustrojnë një pikturë të qartë për bukurinë artistike në Kur’an duke e sintetizuar ate me përsosurinë tematike e cila është shumë e theksueshme në Kur’an.  

Ai i cili arriti që herë pas here të korr sukses në zbulimin e disa aspekteve të bukurisë artistike në Kur’an, është njëri prej dije­ta­rëve deri diku i vonshëm i njohur me emrin Zemahsheri. Shem­bull, komenti i tij në ajetin: “Dhe kur Musait i kaloi zemërimi”. Thotë: “Sikur Musain zemërimi ta ngashnjente t’i bëjë ato gjeste dhe sikur t’i kishte thënë zemërimi: “Thuaj popullit tënd kështu, hedhi pllakat, kape vëllain për koke”. Ky harmonizim siç shihet është majft i kufizuar, i mungon kristalizimi i domethënieve dhe qartësia. Gjëja më e bukur në këtë shkoqitje është “personifikimi” i zemërimit, po si të ishte njeri, flet dhe hesht, ngashnjen dhe nda­lë. Ky “personifikim” kësaj shprehjeje i dha një bukuri të veçantë të cilën edhe e zbuloi Zemahsheriu. Megjithatë, ai nuk i ndriçoi të gjitha bukuritë por filloi të merret me sqarime tjera, me gjuhën e bashkëkohanikëve të vet që edhe nuk mund t’ia zëmë për të ma­dhe. Po ashtu edhe komenti i tij në suren Fatiha kur thotë: “Kur robi fillon (leximin apo namazin), e falënderon Zotin e vet i cili meriton falënderim, me zemër të zgjuar dhe shpirt të përkuj­tueshëm, kur ai veç është duke e përjetuar me fjalët: Falënderimi i takon vetëm All-llahut. Kjo thënie vërteton veçorinë e Tij për falënderim dhe se Ai e meriton ate. Në ato çaste pa dyshim njeriu gjen në vete motiv për t’iu drejtuar Atij. Meqë pas këtij fillimi lexuesi transferohet në pjesën e dytë të ajetit: “Zotit të botëve” i cili konfirmon se Ai është zotërues i botëve, nuk mund t’i shman­get as qenia e tij zotërimit dhe nënshtrimit të Tij. Andaj edhe më tepër e aktivizon atë fuqi të brendshme. Pastaj transferohet në fja­lën e Tij: “Bamirësit të përgjithshëm, Mëshiruesit”, e cila kon­firmon se Ai është begatidhënës i të gjitha dhuntive, atyre që shihen dhe që nuk shihen. Tani edhe më tepër e aktivizon atë fuqi të brendshme. E pastaj kur kalon në epilog të këtyre atributeve të mëdha me fjalën: “Sunduesit në Ditën e gjykimit”, konfirmon se Ai është Zotërues i gjithë kësaj çështjeje në Ditën e gjykimit. Këtu ajo fuqi e brendshme e arrin kulmin dhe i nënshtrohet Krijuesit të saj plotësisht. Në ato çaste qenia njerëzore i drejtohet veçanërisht Atij me një nënshtrim të plotë dhe lutje për çdo nevojë: “Vetëm Ty të adhurojmë dhe vetëm prej Teje ndihmë kërkojmë”... 

Ky koment është një lloj përputhshmërie në ilustrimin e harmo­ni­zimit shpirtëror në shesh të ndjenjave të njëpasnjëshme të moti­vuara me përcjelljen e ajeteve. Kjo pra është ngjyrë prej ngjyrave të harmonizimit nismëtar në Kur’an. 

Disa prej komentuesve kanë bërë përpjekje që të zbulojnë disa aspekte të këtij harmonizimi. Ata nuk arritën më tepër pos që të bëjnë lidhshmërinë kuptimore në disa vende të ajeteve por jo edhe në të gjitha, dhe duke mos arritur të konceptojnë një rregull të përgjithshëm. Madje në shumë raste ata edhe vetë e ndërlikonin harmonizimin në masë të madhe. 

* * *

Në këtë mënyrë mjegullohet ky ilustrim i gjallë artistik dhe për­fundon ashtu siç ata shprehen në një situatë tmerruese e cila shi­het qartë sa nuk mbeti asgjë e pazbuluar. 

Shiko edhe shprehjet tjera ilustruese: “Dhe i fryhet Sűrit dhe bie e vdekur çka në qiej dhe çka në tokë, përveç atyre që do All-llahu (të mos vdesin), pastaj i fryhet atij herën tjetër, kur ja, të gjithë ata të ngritur shikojnë (çka do të ndodhë)”. (Zumer, 68). “(Përkujto) Ditën kur Ne i shkulim kodrat dhe tokën e sheh të sheshtë (të zbuluar), dhe Ne i tubojmë ata e nuk na mbetet asnjë prej tyre pa e tubuar.” (Kehf, 47). “Banorët e zjarrit i thërrasin (lusin) ata të xhennetit: Na jepni pak nga uji apo nga ajo që ju ka furnizuar All-llahu (se mbaruam nga etja)! Ata (të xhennetit) thonë: All-llahu i ka ndaluar që të dyja këto për jobesimtarët!” (A’rafë, 50). 

Pa dyshim këto figuracione të inskenuara, të mbushura me aksion dhe gjallëri, saqë mund t’i përcjellin sytë, veshët dhe imagjinata, pra, të gjitha këto figuracione nuk merituan nga studiuesi i bela­gës (retorikës) pos që të thotë: “Mënyra e të shprehurit për kohën e ardhshme me fjalinë e kohës së kaluar është sinjal dhe indi­ka­cion për pamëdyshjen e të ngjarit të tij, dhe se çdo gjë që i nën­shtrohet të ngjarit është sikur të kishte ngjarë!”. 

E gjithë ajo që ua tërhoqi vëmendjen në këto ajete janë fjalët: “Fe saika” (në përkthim: “bie e vdekur”), “Fe hashernahum” (në përkthim: “dhe Ne i tubojmë ata”), “Ve nâdâ” (në përkthim: “i thërrasin”), të cilat në përbërje foljore kanë ardhur në kohën e kaluar, ndërsa sipas kuptimit duhej të vinin në kohën e ardhshme, por nuk ka ardhur si sinjal për pamëdyshjen dhe vërtetësinë e të ngjarit të tij!. 

Vetëm një person nga studiuesit e belagës (retorikës) dhe i’xhazit (elokuencës) që jetoi para Zemahsheriut të cilin edhe e cekëm më parë, arriti të bëjë përafërsisht një harmonizim të plotë dhe të qëlluar në aspektin artistik, e ky është Abdul Kâhir El Xhurxhanî. Ai në librin e tij Delâilul i’xhaz (Gjurmët e elokuencës) ishte shu­më afër që ta arrijë qëllimin e kërkuar sikur mos ta preokuponte çështja e “fjalëve dhe domethënieve” që nga fillimi i librit e deri në fund të tij. Kjo çështje në shumë raste e largoi nga (ilustrimi artistik) që ishte shumë afër ta realizojë. Megjithatë, pavarësisht nga kjo, ai përsëri ishte më i inspiruari nga të gjithë ata që shkruan në këtë lëmi në përgjithësi, bile edhe nga ata të kohës së sotshme!. 

Këtu do të përmendim një shembull të suksesit të tij që ishte buzë arritjes në diç vendimtare. Lexuesi duhet t’i bëjë durim stilit të tij. Mënyra e tillë e të shprehurit ishte aktuale në kohën e tij. Ishte stil i logjikës dhe apologjetikës i cili u fut edhe në stilin e letërsisë së asaj kohe. 

“Ekzistojnë disa veçori të metaforës të cilat nuk mund të shpje­gohen përveç nëse u studiohet struktura dhe u ndriçohet realiteti. Sa është kjo precize dhe misterioze mund ta ilustrojmë me atë se dijetarët kur përmendin fjalën e All-llahut: “Më është zbardhur koka nga thinjat.” (Merjem, 4) nuk shtojnë asgjë përpos se thonë se është metaforë, se bukuria e këtij ajeti (simbolika e tij) qëndron vetëm aty, dhe se tjetër koment përveç këtij nuk ka”. Vetëm kështu mund ta vrojtojmë ajetin sipas fjalëve të tyre, megjithatë e vërteta nuk është ashtu, as vetëm ajo bukuri artistike nuk vigjilon, as ky koment tërheqës, po as ky shkëlqim i cili ndriçon shpirtrat me rastin e këtij komenti që e shpjegon thjeshtë vetëm si meta­forë. Qëllimi është që në një fjali folja duhet të ketë lidhshmëri me subjektin i cili është veprues, ndërsa fjala ku bie veprimi gjegjë­sisht objekti, të vie pas tyre. Aty mund të kuptohet se lidhmëria dhe varshmëria mes objektit dhe foljes është për shkak të sub­jektit që i lidhë fjalët në fjali. Për shembull: “Tabe Zejdun nefsen” (në përkthim: “Zejdi është person i mirë”) dhe “Karre Amrun aj­nen” (në përkthim: “Amri është person i qetë”) e shembuj të tjerë të ngjashëm, ku veprimi transferohet nga vepruesi në objektin ku bie veprimi për shkak të tij. Kjo, ngase ne e dimë se termi “ishteale” (në përkthim: “është zbardhur”) ka lidhshmëri kup­ti­more me qimen e thinjur edhe pse në fjali përdoret për kokën, mu ashtu si termi “tabe” (i mirë) që është cilësor për shpirtin (perso­nin) dhe termi “karre” (i qetë) që është cilësor për syrin (perso­nin) edhe pse në fjali përdoret për subjektin. 

Kështu pra, bëhet e qartë se bukuria artistike shfaqet mu pse për­doret kjo mënyrë e të shprehurit dhe zgjedhet kjo mënyrë e prezentimit. Po sikur të ishte përdorur mënyra tjetër ku do të thu­hej: “Ishteale shejbur re’si” (në përkthim: “Është zbardhur thinja e kokës”), e thinja vërtet qëndron në kokë, por ne nuk do të mund ta shohim atë bukuri e as ta përjetojmë atë madhështi. Nëse shtrojmë pyetjen: Cila është arsyeja se nëse fjala “është zbar­dhur” metaforizohet për qimen e thinjur, në këtë konstruksion do të ketë përparësi e mënyra tjetër do të ishte e zbehur? Përgjigjja do të ishte: Arsyeja qëndron në atë se shkëlqimi i kokës nga thinjat nënkupton përfshirjen e saj, se është përhapur në çdo pjesë të kokës dhe se është vendosur (zbardhja e qimeve) saqë nuk mbetet qime e zezë ose nuk kanë mbetur prej të zezave pos atyre që është e natyrshme të mbeten. Ky kuptim nuk do të mund të arrihej sikur të thuhej: “Është zbardhur thinja e kokës” ose “Është zbardhur qimja në kokë”. Madje as që jep të kuptosh se të zbar­dhurit ka përfshirë shumë qime të flokëve. Sa për krahasim mund ta japim këtë shembull: “Është ndezur shtëpia zjarr”, që jep të kuptojmë se zjarri e ka kapluar tërësisht shtëpinë dhe se e ka për­shkuar nga të gjitha anët. E nëse themi: “Është ndezur zjarri në shtëpi”, atëherë nuk mund ta ketë të njëjtin kuptim, por merret vesh se e ka kapluar zjarri por jo edhe tërë shtëpinë por një pjesë të saj. Pra, sipas këtij konstrukti s’mund të kuptohet se a e ka përfshirë zjarri tërë shtëpinë. 

Shembull të ngjashëm në Kur’an kemi fjalën: “Dhe Ne tokën e shpërthyem në burime uji.” (Kamer, 12). Në këtë rast shpërthimi si term ka lidhshmëri kuptimore me burimin, megjithatë është shumë më ndikues nëse përdoret si term për tokën ashtu siç zbar­dhja (e qimeve) iu mvesh kokës. Në këtë mënyrë këtu u arrit përfshirja e domethënies ashtu siç u arrit edhe më parë. Kjo ngase në këtë mënyrë nënkuptohet se toka ishte shndërruar e tëra në bu­rime dhe se uji shpërthente nga çdo vend. Sikur fjala të për­dorej si rëndom dhe të thuhej: “Dhe i shpërthyem burimet e tokës” ose “Dhe i shpërthyem burimet në tokë”, nuk do ta kryente atë fun­ksion e as që do ta nënkuptonte atë qëllim. Kuptimi do të ishte sipas versionit të rëndomtë, se uji ka shpërthyer nga burime të ndryshme të tokës dhe i përfshiu vetëm ato vende”. 

All-llahu e mëshiroftë Abdulkahirin, burimin (komentin e vër­tetë) e pati shumë afër por nuk e hasi ate. Bukuria artistike në komponentën e ajetit: “Më është zbardhur koka nga thinjat” dhe në komponentën e ajetit: “Dhe Ne tokën e shpërthyem në burime uji” qëndron në aspektin konstruktiv siç tha ai, por edhe në diç tjetër jashtë tij. Ajo është kjo energji e shpejtë imagjinative të ci­lën e ilustron shprehja, fuqia e të zbardhurit e cila përshkon ko­kën në çast dhe lëvizja e të shpërthyerit e cila mbulon tokën sa hap e mbyll sytë. Kjo lëvizje ilustrative prek ndjenjën, impresi­o­non imagjinatën dhe ua shoqëron shqisave dhe kujtesës shijimin e kësaj bukurie. E ajo bukuri në ajetin: “Më është zbardhur koka nga thinjat” shfaqet shumë më e qartë dhe më e fuqishme, sepse lëvizja e të zbardhurit (në përkthim të fjalë­përfjalshëm: të ndezu­rit sh.p.), në këtë rast është lëvizje metaforike për thinjën, e nuk mund të jetë e tillë edhe në thënien: “është ndezur shtëpia zjarr”. Kjo shprehje as që mund të afrohet e as të krahasohet me thënien kur’anore: “më është zbardhur koka nga thinjat”. Në shprehjen e të zbardhurit për thinjën kemi bukuri artistike kurse mveshja e saj kokës është edhe një bukuri tjetër. Ato që të dyja plotësojnë njëra-tjetrën! E ja, mu këtë nuk arriti ta shpjegojë Abdulkahiri, edhe pse duket se ai një bukuri të tillë e ndiente në ndërgjegjen e tij, megjithatë nuk arriti ta inskenojë plotësisht në të shprehurit e tij. Sidoqoftë, ne nuk është mirë të kërkojmë prej tij të shprehet me gjuhën e shekullit tonë, All-llahu e mëshiroftë! 

Sado që të ishin të mëdha ato përpjekje të cilat u dhanë në tefsir dhe në lëmin e retorikës dhe elokuencës, të gjitha u ndalën në ku­fijtë e kritereve logjike të kritikës letraro-arabe të vjetër. Fjala është për atë logjike të pjesërishme e cila shqyrtonte çdo frazë në veçanti duke analizuar dhe duke ia zbuluar bukurinë artistike - deri në atë masë që kanë pasë mundësi - pa mos kaluar në njohjen e tipareve të përgjithshme të aspektit artistik si tërësi. 

Kjo dukuri është shfaqur gjatë studimit të retorikës në Kur’an. Megjithatë, askush nuk u përpoq ta kalojë një frazë të vetme, e të flasë rreth tipareve të përgjithshme artistike, pos asaj që është shkruar për harmonizimin e konstruksioneve dhe frazave kur’a­n­ore ose për plotësimin e rregullave gramatikore dhe stilistike. Por të gjitha këto tipare, siç thotë Abdu Kahiri, në realitet nuk mund të trajtohen në lëmin e elokuencës derisa atë mund ta bëjë edhe çdo poet dhe prozator i ri. 

Me ndaljen e studiuesve të retorikës kur’anore në tiparet e fra­zave të mëvetësishme dhe moskalimin e studiuesve në studimin e tipareve të përgjithshme, ata arritën në fazën e dytë të studimit të gjurmëve artistike. Kjo është faza e njohjes së sferave të bukurisë artistike në fraza të ndryshme dhe shkoqitje e çdo fraze në veçan­ti, duke pas parasysh atë që thamë më parë se këto të arritura ishin të mangëta dhe primitive. 

Faza e tretë është faza e njohjes së tipareve të përgjithshme, të ci­lat nuk arritën të studiohen as në lëmin e letërsisë e as në Kur’an. Që këtu pohojmë se tiparet më të rëndësishme të artit kur’anor mbetën arkë e pazbuluar. Kjo situatë shtron domosdonë e stu­di­mit të stilit dhe shprehjes së këtij libri i cili është pa konkurrencë dhe dominant, me një metodologji të re mbi bazat e përgjithshme të bukurisë artistike që ngërthehet në te. Ajo do të mund të arrihej me shtjellimin e tipareve të vazhdueshme të cilat bëjnë dallimin e kësaj bukurie nga çdo thesar që e posedonin arabët prej të arri­tu­rave të tyre njerëzore dhe duke e shtjelluar këtë mrekulli artistike me një shtjellim që ka për bazë konturat specifike të Kur’anit fisnik. 

Ky libër madhështor zotëron tipare shumëdimensionale me meto­dologji unike në të shprehurit e të gjitha qëllimeve, pavarësisht a ka të bëjë qëllimi me përgëzim apo qortim; rrëfim që ka ndodhur apo ngjarje që do të ndodhë; argument për bindje apo thirrje në besim; përshkrim i jetës së kësaj bote apo të ahiretit; ilustrim i gjërave që ndihen apo preken; zbulim i gjërave konkrete apo abstrakte; proklamim i asaj që ndërmendet në ndërgjegje apo i një skene që shfaqet. 

Kjo metodologji unike dhe ky bazament kolosal ishin shkas për ta shkruar këtë libër, këtë “ilustrim artistik”! 

Ilustrimi artistik

Shembull për këtë që e themi është i tërë Kur’ani dhe ate kudo që trajton një qëllim prej qëllimeve që i cekëm më parë. Kudo që dë­shiron të shpreh një domethënie reale, gjendje shpirtërore, shem­bull human, ngjarje të ndodhur, rrëfim të kaluar, skenë prej ske­nave të kijametit ose përjetim të lumturisë apo të dënimit. Ose kudo që dëshiron të sjell një shembull për diskutim ose ndonjë nevojë, apo kudo që dëshiron ta pasqyrojnë vetëm diskutimin duke u mbështetur në situatën reale dhe perceptimin shqisor. 

- Këtë edhe e kishim për qëllim kur thamë: Ilustrimi është element favorizues në metodikën e Kur’anit. Ilustrimi nuk është stoli e një metodike apo rastësi e cila vjen kudo që përputhet me te. Ilustrimi është doktrinë e konfirmuar, projekt i unjësuar, tipar i përgji­thë­suar, metodologji e caktuar e cila shërbehet me metoda të nduar­nduarta në pozita të ndryshme. Megjithatë, ajo në fund kthehet në atë bazë të madhe, bazën e ilustrimit. 

Është obligim yni që ta shtjellojmë domethënien e ilustrimit me qëllim që t’i arrijmë hapësirat e ilustrimit artistik në Kur’an. Ai është ilustrim ngjyrash, ilustrim lëvizjesh dhe ilustrim ndodhish. Shpeshherë i bashkangjitet përshkrimi, dialogu, tingulli i fjalëve, melodia e shprehjeve, muzikaliteti i vargjeve për ta zbuluar një fi­gurë prej figurave të cilën e përjetojnë me ëndje syri dhe veshi, ndjenja dhe imagjinata, intelekti dhe intuita. 

Ky ilustrim është i gjallë ndonëse është i shkëputur nga bota e të gjallëve. Ai nuk përmban ngjyra të zbehta as vija të thjeshta. Është ilustrim në të cilin maten largësitë dhe hapësirat përmes ndjenjave dhe emocioneve. Domethëniet vizatojnë mallë­ngjy­e­shëm në brendinë e gjallë njerëzore ose në pamjet e natyrës të cilës i është zhveshur jeta. 

Tani do t’u rrekemi shembujve: 

Domethëniet mendore të cilat shfaqen në figurat konkrete

Kështu Kur’ani të lë që me imagjinatën tënde të pasqyrosh një pikturë në të cilën hapen dyert e qiellit dhe një tjetër në të cilën litari i trashë (në përkthim shqip është përdorur: “deveja”)[7] përbi­rohet nëpër vrimën e gjilpërës. Nga sinonimet e litarit zgjedh ter­min xhemel i cili përshtatet për këtë vend. Ndjenjën e lë të impresionohet përmes imagjinatës në këto dy piktura që të zënë vend në thellësi të shpirtit domethëniet e pranimit dhe të pamun­dësisë. Ato kanë hyrë në shpirt përmes syrit dhe ndjenjës - në më­nyrë imagjinative - dhe përmes shumë vrimave, qetë dhe dashuru­eshëm, e jo vetëm përmes vrimës së mendjes me shpejtësinë e saj abstrakte. 

2 - Ai dëshiron t’ua bëjë të qartë se All-llahu do t’i humb veprat e atyre që mohuan si të mos kishin qenë më parë. Ato do të humben në pakthim dhe kurrë nuk do të mund t’i marrin. Këtë domethënie e paraqet në mënyrë ilustrative në fjalën e Tij: 

“E Ne i kthehemi ndonjë vepre që e bënë ata dhe e bëjmë atë pluhur të shpërndarë.” (Furkân, 23). 

Ajeti të mundëson të imagjinosh pamjen e pluhurit të shpërndarë me qëllim që të japë një kuptim më të qartë dhe më të fortë për humbjen e vërtetë dhe të sigurt. 

3 - Për të njëjtin kuptim por në një formë pak më të zgjeruar, Kur’ani e vizaton edhe këtë pikturë: 

“Shembulli i veprave të atyre që nuk besuan është si hiri, të cilin me puhi e shkapërderdh era në ndonjë ditë të stuhishme, e ata nuk mund të realizojnë asgjë nga veprat që kanë bërë”. (Ibrahim, 18). 

Këtu pikturës i shtohen lëvizja dhe gjallërimi, me lëvizjen e erës në një ditë të stuhishme ku erërat e bartin hirin dhe e shkapër­der­dhin në atë masë që më kurrë të mos mund të tubohet. 

4 - Ai dëshiron t’ua bëjë të qartë njerëzve se sadakaja (lëmosha) e cila këmbehet mes njerëzve është hipokrizi (syefaqësi), e ajo e cila përcillet me reklamacion dhe ofendim nuk jep rezultat dhe nuk jeton. Këtë domethënie të rëndomtë, Kur’ani e paraqet me fjalë konkrete dhe perceptuese, dhe ate në këtë mënyrë: 

“O ju që besuat, mos i prishni lëmoshat tuaja me të krenuar dhe ofendim siç bën ai që e jep pasurinë e vet sa për sy e faqe e nuk e beson All-llahun as botën tjetër. Shembulli i tij është si një gur i madh e i lëmuar që mbi të ka pak dhe, e kur e godet atë një shi i madh e lë të zhveshur (lakuriq).” (Bekare, 264). 

Kur’ani i lë ata ta përjetojnë formën e gurit të lëmuar e të shtrirë të cilin e mbulon një shtresë e hollë prej dheu e cila i ngjan një toke pjellore. E kur e kaplon një rrebesh shiu, në vend se ta ngja­llë atë tokë dhe ta bëjë të plleshme - e dihet se shiu është simbol i gjallërimit të tokës që ia dhuron qielli - e lë ashtu siç përshkruhet, të zhveshur, dhe i zhduket ajo shtresë e hollë e cila e mbulonte dhe me të cilën paramendohej bereqeti e pjellshmëria. 

Pastaj ai vazhdon ilustrimin për ta shfaqur domethënien e kundërt nga domethënia e “syefaqësisë” dhe domethënia e humbjes së sadakasë nëse i përshkon krenaria dhe ofendimi i njerëzve. 

“E shembulli i atyre që pasurinë e vet e japin nga bindja e tyre dhe duke kërkuar kënaqësinë e All-llahut, i përngjanë një kop­shti në një rrafshnaltë që i bie shi i madh, e ai jep fryt të dyfishtë. Po edhe nëse nuk i bie shi i madh, i bie një rigë (që i mjafton).” (Bekare, 265). 

Këtu shfaqet ana tjetër e pikturës dhe faqja tjetër përballë të pa­rës. Ja pra, sadakatë të cilat jepen duke kërkuar kënaqësinë e All-llahut kësaj here janë si kopsht e jo si një grusht dheu. Nëse ai grusht dheu atje ishte i shtrirë mbi një gurë të madh, këtu kopshti shtrihet mbi një rrafshnaltë kurse shiu i shoqëron të dy. Në rastin e parë shiu fshinë dhe zhdukë e në rastin e dytë gjallëron dhe zhvillon. Në rastin e parë bie mbi një gurë të mbuluar me një shtresë dheu ashtu që t’ia zbulojë fytyrën e vrenjtur dhe të keqe, kurse në rastin e dytë bie mbi një kopsht ku përzihet me dheun dhe nxjerr “frytin”, edhe nëse ndonjëherë ky rrebesh i shiut nuk bie, ai forcohet dhe gjallërohet edhe me pak shi ngase në te ka pjellshmëri dhe fuqi për mbirje “Po edhe nëse nuk bie shi i madh, bie një rigë (që i mjafton)”. 

Këtu nuk dëshiroj ta paraqes këtë harmoni të çuditshme në ambientin e kësaj pikture e as krahasimin e komponenteve të saj dhe të shpërndarjes së këtyre komponenteve në pergament, si mbulimi i gurit të madh me një shtresë të hollë dheu ngjashëm me shpirtin dashakeq që e mbulon sadakaja e i cili në të vërtetë këtë e bën sa për sy e faqe. (Syefaqësia është një tis i hollë dhe i tejdukshëm që don ta fshehë zemrën e vrazhdë). Po ashtu edhe si qenia e kopshtit mbi një rrafshnaltë përballë një grusht dheu mbi gurin e madh... 

Kësaj ndarjeje e shpërndarjeje dhe këtij krahasimi e harmonizimi i është lënë një kapitulli tëveçantë i cili gjendet brenda kapitujve të këtij libri. 

5 -Kur’ani i kthehet po asaj domethënieje edhe një herë dhe thotë: 

“Shembulli i asaj që ata e japin në këtë jetë (për t’u lavdëruar e për t’u përmendur) është si i një stuhie me breshër që godet dhe shkatërron të mbjellat e një populli që e ka lëshuar rrugën në dëm të vetes.” (Âli Imrân. 117). 

Ai e pasqyron pamjen e arës të cilën e merr stuhia me breshër dhe i godet të mbjellat e të lashtat dhe i shkatërron, ashtu që pronari i arës nuk arrin të marrë nga ajo atë që ka shpresuar pas gjithë mundit që e ka dhënë. Kështu është edhe me mohuesin (káfirin) i cili jep lëmoshë nga pasuria e tij dhe shpreson bereqetin për atë që e ka dhënë, por kufri ia merr atë që shpresonte. 

Nuk do të lëmë të na ik edhe tingëllima e termit sir-run (breshër, akull) e as ilustrimi i domethënies së tij. Ato sikur të ishin bomba të vogla të cilat bien mbi arë dhe e shkatërrojnë. Edhe kjo është ngjyrë e këtij harmonizimi dhe kësaj simetrie të cilën gjithashtu do ta paraqesim në një kapitull të veçantë. 

6 - Kur’ani dëshiron ta vë në dukje domethënien se All-llahu i përgjigjet vetëm atij që i lutet dhe ia jep atë që e shpreson. Kurse zotat që i lusin krahas All-llahut nuk zotërojnë asgjë e as që ua sjellin të mirat dhe bereqetin edhe nëse janë afër tyre. Për ta ekspozuar këtë domethënie Kur’ani prezenton këtë pikturë mahnitëse: 

“Lutje e vërtetë është vetëm ajo drejtuar Atij, e ata që u luten të tjerëve pos Tij, ata nuk u përgjigjen atyre me kurrgjë, ashtu sikur ai që i zgjat dy duart (prej së largu) nga uji, për t’i ardhur te goja; por, uji, kurrsesi nuk i vjen (sepse uji është gjë e vdekur e nuk kupton për etjen e tij). E lutja e mohuesve (drejtuar të tjerëve pos Zotit), nuk është tjetër vetëm se dështim (kotësi).” (Ra’d, 14). 

Ky është një figuracion i cili ngacmon ndjenjën dhe intuitën dhe e tërheq fuqishëm vrojtimin. Atij nuk mund t’ia kthejë shpinën pos me mundim dhe vështirësi. Ky figuracion është njëri prej të tillëve të cilët nuk mund t’i përshkruajnë fjalët. Person i gjallë, i për­shkrueshëm i cili i shtrin duart kah uji. Ujin e ka afër dhe dëshi­ron t’i arrijë në gojën e tij. Por ai nuk i arrin dot. E sikur duart e tij t’i shtriheshin pak më tepër, ndoshta do ta arrinte ujin!. 

7 - Ai shpjegon se zotat tjerë të cilët i adhurojnë pos All-llahut as nuk dëgjojnë e as nuk përgjigjen, ngase ata nuk marrin vesh e as nuk kuptojnë. Lutja e robërve-adhuruesve të tyre është e kotë dhe prej asaj lutjeje nuk kanë kurrfarë dobie. Kur’ani zgjedh një pik­turë e cila e bën të përafërt këtë domethënie dhe e bën të duk­shme këtë gjendje. E ngacmon ndërgjegjen dhe shpirtin më fuqi­shëm se shprehjet e rëndomta kur i ngacmojnë domethëniet mendore. 

“Shembulli i (thirrësit të) atyre që nuk besuan është sikurse i atij (bariut) që u lëshon britmë atyre (bagëtisë) që nuk dëgjojnë tjetër vetëm se britmë e zë (e nuk kuptojnë). Ata janë të shur­dhër, memecë e të verbër, ata nuk kuptojnë.” (Bekare, 171). 

Kështu pra mohuesit u bërtasin atyre që s’dëgjojnë e i thërrasin ata që s’kuptojnë. Tek ata nuk arrinë asnjë prej zërave të tyre pos një britmë çjerrëse dhe një thirrje e pakuptueshme. Këta zota nuk bëjnë dallim mes zërave dhe nuk e kuptojnë përmbajtjen e tyre. Ky përshkrim vërtet është shembull, por është edhe figuracion personifikues. Pikturë e një bashkësie njerëzish që u luten zotave që u besojnë, te të cilët arrijnë zërat e tyre të turbullt, megjithatë ata nuk kuptojnë çfarë domethënie kanë. Që këtu vërehet negli­gjenca e thirrësve dhe kotësia e thirrjeve të tyre krahas palo­gjik­shmërisë së të thirrurve dhe pamundësisë së përgjigjes së tyre! 

8 - Kur’ani dëshiron ta figurojë ligështinë e atyre zotave ose të adhuruarve të tjerë pos All-llahut dhe dobësinë e strehimores në të cilën strehohen adhuruesit e tyre kur i dorëzohen mbrojtjes së tyre. Për gjithë këtë Kur’ani sjell një pikturë shumëngjyrëshe: 

“Shembulli i atyre që përpos All-llahut morën mbrojtës (zota idhujsh), është si shembulli i merimangës që thur shtëpi, e sikur ta dinin ata, shtëpia më e dobët është shtëpia e merimangës.” (Ankebűt, 41). 

Këtu ilustrohet rrjeti i dobët dhe i ligshtë në të cilin gjejnë prehje ata që do t’i mbrojnë zotat apo të adhuruarit në një shtëpi si shtëpia e merimangës e që nuk ka shtëpi më të dobët dhe më të ligshtë. “Më e dobta shtëpi është shtëpia e merimangës, nëse e dinë”. Por ata nuk e dinë këtë të vërtetë aksiomatike dhe të dukshme! 

9 - Ai dëshiron ta bëjë të qartë se ai i cili i përshkruan ortak (shok) All-llahut, veprimi i tij nuk ka fryt e as rrënjë, nuk ka ekzistencë për të e as mbijetim. Këtë domethënie e ilustron në një figuracion ku hapat janë të shpejtë ndërsa lëvizjet janë të vrazhda dhe shumë të fuqishme: 

“E kush i përshkruan shok All-llahut, ai është sikur të bie nga qielli e ta rrëmbejë shpendi, ose si ai të cilin e fërfëllinë era e stuhishme në ndonjë vend të humbur.” (Haxhxh, 31). 

Kështu, sa çel e mbyll sytë, bie nga qielli kah nuk mund ta dijë askush, e as që mund të mbijetojë në tokë asnjë çast, sepse shpen­di do ta rrëmbejë ose era e stuhishme do ta fërfëllijë... do ta fër­fëllijë në një vend të humbur të cilit gjithashtu askush nuk do t’ia dijë gjurmët. Ky pra edhe është qëllimi. 

10 - Kur’ani dëshiron ta konfirmojë domethënien e ndalesës dhe nëpërkëmbjes në ahiret për ata që All-llahu ua dha Librin para Islamit e të cilët e nëpërkëmbën, të cilët kur u kërkua të zotohen (të japin besë) për iman-besim u zotuan e pastaj tradhtuan për të arritur një levërdi të vogël materiale, mu si ai besa dhe fjala e të cilit nuk kanë respekt. Andaj për këtë nëpërkëmbje abstrakte jep një figurë konkrete: 

“Ata që për një vlerë të vogël e shesin besën e dhënë All-llahut dhe e ndryshojnë edhe zotimin e tyre, të tillët nuk kanë pjesë (mëshirë) në botën tjetër, dhe në Ditën e gjykimit All-llahu nuk u flet atyre, nuk i shikon ata dhe nuk i pastron (prej barrës së gabimeve), ata kanë një dënim të dhembshëm.” (Âli Imrân, 77). 

Kështu Kur’ani e sqaron domethënien e nëpërkëmbjes jo me fjalë që dëshmojnë nëpërkëmbjen, por me anë të pikturimit të lëvizjeve të cilat e dëshmojnë atë, pa fjalë, pa shikim, pa pastrim por vetëm me anë të dënimit të dhembshëm. 

* * *

Gjendja shpirtërore dhe psikologjike e shfaqur në figurat konkrete

Kur’ani pra, kështu e vë në spikamë figurën e kësaj krijese të rraskapitur të cilën e ngashënjuan djajtë në tokë (termi “ngashë­njim” është fjalë ilustruese e atij që është protagonist i saj). Ah sikur ndjekja e këtij ngashënjimi ta orientonte në atë drejtim të synuar që do ta qetësonte - edhe nëse e orienton në lajthitje: - por nga ana tjetër ka vëllezër (dashamirë) që e thërrasin në udhë të drejtë dhe e ftojnë: “Eja te ne”. 

Mes këtij ngashënjimi dhe kësaj ftese ai mbetet i hutuar, me zemër të përpjesëtuar. Ai nuk di cilit grup t’i përgjigjet dhe cilës palë t’i bashkohet. Në vendin e tij mbetet i shtangur, ashtu në qendër të vëmendjes ai gjithmonë është i përshkrueshëm. 

2 - Ai dëshiron ta shpalosë gjendjen e atyre të cilëve All-llahu ua lehtësoi ta njohin të vërtetën, e ata e braktisën dhe ikën sikur të mos u ishte lehtësuar kurrë. Pastaj ata jetojnë të nënçmuar. Shpir­ti dhe emocionet e tyre i trazojnë duke ua përkujtuar atë që e njohën dhe atë që e injoruan. Ashtu ata as që u rehatuan me pakujdesinë (negligjencën) e tyre e as që u rehatuan me njohurinë. Kur’ani këtë gjendje e ilustron në këtë mënyrë: 

“Dhe lexoju atyre tregimin e atij që i patëm dhënë dituritë Tona, ndërsa ai u zhvesh prej tyre dhe atëherë atë e shoqëroi djalli dhe kështu ai u bë prej të humburve. E sikur të donim Ne, do ta ngrenim lartë me atë (dituri), por ai nuk iu largua tokës (dunjasë) dhe shkoi pas epshit të vet. Shembulli i tij është si ai i qenit, të cilin nëse e përze ai e nxjerr gjuhën, po edhe nëse nuk e përze, ai sërish e nxjerr gjuhën.” (A’rafë, 175-176). 

Në këtë pasqyrim na shfaqet nënçmimi dhe poshtërimi - që një­herit e realizojnë qëllimin fetar - por në aspektin artistik ky është pasqyrim personifikues. Në te ka lëvizje të përhershme dhe të vazhdueshme. Ajo është figurë aksiomatike e cila vërteton që­lli­min e domethënies, fortë dhe fuqishëm. Përmes kësaj rruge tako­het qëllimi fetar me atë artistik siç është e zakonshme përherë në të gjitha pikturat që i vizaton Kur’ani. 

3 - Kur’ani vë në spikamë gjendjen e luhatshmërisë së akidesë (besimit) kur njeriu nuk është stabil në bindje e as i durueshëm (i përballueshëm) ndaj sprovave me zemër të mbështetur në iman. Ai as që e strehon akidenë e tij në ndonjë vend të sigurt, ta ruajë nga mveshjet e ndryshme në jetën e tij, ta mënjanojë larg peshojës së fitimit dhe humbjes. Këtë luhatje e përshkruan përmes një figure të molisur dhe të rraskapitur e cila është afër shembjes: 

“Ka nga njerëzit që e adhurojnë All-llahun me mëdyshje (luhat­shmëri), nëse i godet ndonjë e mirë ata qetësohen, por nëse i godet ndonjë gjë e pakëndshme, kthehen në fytyrën e vërtetë (të mëparshme), ata e kanë humbur këtë dhe botën tjetër.” (Haxhxh, 11). 

Tani imagjinata pothuajse e formësoi këtë “luhatje” me anë të së cilës adhurohet All-llahu nga disa njerëz. Ajo pothuajse edhe e perceptoi shqetësimin shpirtëror kur ata sprovohen. Ata mbesin të hutuar mes qëndrimit dinjitoz dhe lajthitjes. Në të vërtetë, ky figuracion e përshkruan luhatjen në mënyrën më të qartë në të cilën mund të përshkruhet ajo, ngase luhatja përputhet me ndjenjën dhe përmes saj lidhet me shpirtin. 

Tani më kujtohet ajo figurë e cila shfaqej në kujtesën time kur arrija në këtë ajet gjatë leximit të Kur’anit, kur isha nxënës në shkollën fillore. Si mendoni, a është tani perceptimi im shumë larg asaj figure primitive? - Nuk kujtoj! Ndryshimi i cili ndodh është vetëm perceptimi im sot, se ky ilustrim është bërë për një gjendje shpirtërore e jo edhe për një trup sensibil! Kjo pra është elokuenca e shprehjes që në perceptimin e saj mund të afrohen të gjitha mendjet, dhe në çdo rast arrijnë ta inskenojnë atë figuracion të gjallë edhe pse çdokush sipas imagjinatës së tij. 

4 - Ekziston edhe një figuracion tjetër që shfaqet në po të njëjtën mënyrë por me një qëllim tjetër. Ai është ajo pikturë të cilën e vizatoi Kur’ani për muslimanët para se ta pranojnë Islamin, atë­herë kur me kufrin e tyre i ishin ekspozuar xhehennemit. Kur’ani thotë: 

“Dhe kapuni që të gjithë ju për litarin e All-llahut, e mos u përçani! Përkujtoni nimetin e All-llahut ndaj jush, kur ju (para se ta pranonit Fenë islame) ishit të armiqësuar e Ai i bashkoi zemrat tuaja dhe ashtu me dhuntinë e Tij u bëtë vëllezër. Madje, ishit buzë greminës së xhehennemit, e Ai ju shpëtoi prej tij.” (Âli Imrân, 103). 

Kështu pra “Ishit buzë greminës së xhehennemit” për pak e të binit në te, ngase këmbët tuaja dridheshin e pothuajse rrëshqitët. Këtu nuk kemi për qëllim ta tregojmë përpikërinë e krahasimit dhe realitetin e tij. Ne tani gjendemi para një pamjeje të trishtu­eshme dhe të trazueshme e cila është afër zhdukjes në imagjinatën tonë. Sikur të kishte mundësi brusha e piktorit ta pikturonte këtë lëvizje imagjinative me ngjyrat e saj në një pikturë të vdekur, në botën e artit do të konsiderohej si një risi marramendëse. Piktori ka brushën, pëlhurën dhe ngjyrat, kurse ne në këtë rast këtu kemi vetëm fjalët me të cilat pikturon Kur’ani. 

Le të shikojmë në bukurinë e kësaj shprehjeje nga një pikëpamje tjetër. Kur’ani e pikturon këtë pamje dhe në pëlhurën e tij nxjerr këtë greminë prej zjarri kurse njerëzit i vë në zgrip të saj. Ai e lë në harresë gjithë jetën e kësaj bote që e dëshmojmë (ngase ajo paraqet kufirin mes tyre dhe zjarrit) dhe i bënë që ata të mbeten (derisa ata janë ende të gjallë dhe në këtë botë) buzë greminës prej zjarri, atëherë kur ishin mohues dhe mosbesimtarë! 

5 - Ngjashëm me këtë figuracion kemi edhe një figuracion tjetër. Bëhet fjalë për atë që e ndërtoi fortesën e vet pa patur devot­shmëri: 

“A është më i mirë ai që ndërtesën e vet e themeloi në de­votshmëri dhe në kënaqësi të All-llahut, apo ai që ndërtesën e vet e themeloi buzë bregut të shembur e bashkë me të bie në zjarrin e xhehennemit?” (Tevbe, 109). 

Pra këtu plotësohet lëvizja e fundit e cila pritej që në rastin e parë “e bashkë me të bie në zjarrin e xhehennemit”. Përmes kësaj mënyre Kur’ani jetën e kësaj bote plotësisht e lë në harresë duke mos përmendur as fjalën “thumme” (në përkthim: “pastaj”), por në vend të saj përdori lidhësen “fe” (në përkthim: “e”) kur tha “e bashkë me të bie” sepse ky udhëtim i gjatë për ne, është shu­më i shkurtë për Kur’anin saqë nuk ka vend as për këtë vonesë të vogël! Ky pra është arti i cili ekspozon bukurinë për të cilën do të jepen shpjegime më të gjerësishme në një kapitull të veçantë të po këtij libri. 

Gjendja shpirtërore që konkretizohet me anë të “llojit” njerëzor

“E sikur Ne t’u hapnim atyre një derë në qiell dhe të ngjiteshin vazhdimisht lart në te (e të shihnin engjëjt e fshehtësitë), ata gjithqysh do të thonin: Neve na janë ndalë sytë (të pamurit). Jo, ne jemi njerëz të magjepsur.” (Hixhr, 14-15). 

Ose thotë: 

“Edhe sikur të zbritnim ty një libër të shkruar në letër, e ta preknin atë me duart e tyre, ata që mohuan do të thonin: Kjo nuk është gjë tjetër përveç një magji e qartë.” (En’am, 7). 

2 - Kur’ani vë në dukje se njeriu e njeh Zotin e vet vetëm në ças­tet e ngushtësisë dhe ate vetëm derisa të lirohet. Madje ai harron edhe atë se All-llahu është ai që e liroi. Megjithatë ai këtë nuk e shpreh përmes kësaj thurjeje psikike por vizaton një pikturë për­plot lëvizje përtërirëse me akte të njëpasnjëshme. Brenda tij pik­turon edhe një lloj njerëzor i cili gjithmonë është i pranishëm në gjininë e tyre. 

“Ai (All-llahu) ua bëri të mundshëm udhëtimin në tokë dhe në dete e edhe kur jeni në anije. Më të lundrojnë (udhëtarët) me anë të një ere të lehtë dhe janë të lumtur me te, kur (papritmas) ia behë një erë e fortë, e nga të gjitha anët rrethohen nga valët, binden (pas humbjes së shpresës) se janë të shkatërruar, (atë­herë) e lusin All-llahun me sinqeritet dhe Atij i dorëzohen (duke i thënë): Nëse na shpëton nga kjo (katastrofë), ne do të jemi gjithnjë falënderues! E kur Ai (All-llahu) i shpëtoi ata, ja, ata veprojnë mbrapshtë në tokë, pa arsye. O ju njerëz! Kryeneçësia juaj është vetëm kundër vetes suaj.” (Jűnus, 22-23). 

Kështu pra, ngjallet dhe lëviz piktura, lundron dhe e humb drejt­peshi­min. Frymëmarrjet ngrihen dhe ulen me lëkundjen e anijes! Dhe më në fund, me anë të një stili të fuqishëm dhe të përsosur e shfaq atë domethënie të synuar. 

3 - Ai gjithashtu shpalon gjendjen e një “lloji” të njerëzve te të cilët pamja e tyre të entuziazmon kurse brendia e tyre të ofendon. Andaj edhe ua pikturon një pamje të tillë siç vijon: 

“Ka nga njerëzit që fjala e tyre mahnit në këtë botë (ngase në botën tjetër gjykon Ai i cili i di të fshehtat) dhe e paraqesin All-llahun dëshmues për atë (të mirë) që e kanë në zemër, e në realitet ata janë kundërshtarë më të rreptë. E posa të kthehen (prej jush), përpiqen në tokë të bëjnë ngatërresa, të asgjësojnë të korrat (të mbjellat) dhe gjallesat. E All-llahu nuk e do çrregullimin (fesatin).” (Bekare, 204-205). 

Ja pra, këtu Kur’ani përshkrimin e plotëson me anë të lëvizjes dhe angazhimit dhe e nxjerr në pah dallimin mes pamjes së jashtme dhe të brendshme përmes renditjes së disa figurave aktive në shpirt dhe imagjinatë. 

4 - Një grup njerëzish janë të dobët në akide (besim), të dobët në vendosje, kurse duken në gjendje normale, ashtu që dobësia e tyre nuk vërehet në raste normale dhe të qeta. Por kur prishet rehatia dhe rëndohet situata kjo dobësi shfaqet plotësisht. Kur’ani këta njerëz i ilustron me shembull të kthjellët përmes këtyre fjalëve: 

“Ata që besuan po thonë: Përse të mos shpallet një sure (që na e obligon luftën?). E kur u shpall sureja e qartë dhe në te u për­mend lufta, i sheh ata të cilët kanë zemra të sëmura (të dy­shim­ta), që shikojnë me një shikim si të ishin në agoni të vdekjes.” (Muhammed, 20). 

Pamja e atij që duket si të ishte në agoni të vdekjes është e njohur (e zakonshme). Shprehja kur’anore në këtë rast cek gjendjen e tillë me qëllim të shpalosjes së pamjes së tyre në ndërgjegjen tonë duke ia shoqëruar talljen dhe nënçmimin. 

5 - Ndonjëherë ky lloj i njerëzve shfaqet në një ngjarje të rrëfyer e cila i tejkalon ngjarjet e rastit me qëllim që të mbetet lloj i për­gjithshëm përgjithmonë: 

“A nuk ke marrë vesh për parinë e bijve të Israilit pas Musait? Kur i patën thënë një të dërguari të tyre (Shem’unit): Cakto për ne një sundues e të luftojmë në rrugë të All-llahut! Ai (Pejgamberi) tha: A mund të ndodhë që nëse lufta u bëhet obli­gim ju të mos luftoni! Ata thanë: E ç’kemi ne që të mos luftojmë në rrugë të All-llahut, kur dihet se ne jemi dëbuar nga atdheu dhe bijtë tanë? E kur u obliguan me luftë, përveç një pakice, ata u zbrapsën (u tërhoqën).” (Bekare, 246). 

Këtu dobësisë i shtohet këmbëngulësia në ditët e paraluftës dhe shfaqja e trimërisë dhe sakrificës, e më pas ligështia dhe frika kur afrohet çasti i luftës! 

Kjo nuk është një ngjarje që ndodh njëherë dhe shkon, por është një lloj i përsëritshëm në gjininë njerëzore i cili nuk kufizohet me kohë dhe vend. 

* * *

1 - Ja ky është Kur’ani i cili flet për “humbjen e luftës”. Asaj i përshkruan një skenë të plotë në të cilën vërehen lëvizjet e jashtme dhe reagimet e brendshme. Kështu në të takohen figurat ndijimore me ato shpirtërore (lexo: ato konkrete me ato abstrakte sh.p.), po sikur të ishte rasti i ekspozuar pa mos harruar asgjë të vogël apo të madhe: 

“O ju që keni besuar, përkujtoni të mirën e All-llahut ndaj jush kur juve u erdhi një ushtri e Ne kundër tyre lëshuam një furtunë dhe ushtri që ju nuk e shihnit, e All-llahu e shihte atë që ju e vepronit. Kur ata u erdhën juve edhe prej së larti edhe prej së poshtmi, dhe kur shikimet (tuaja) u shtangën, e zemrat (tuaja) arritën në fyt, e ju sajonit mendime të llojllojta për All-llahun. Atje në atë vend ishin sprovuar besimtarët, dhe ishin dridhur me një dridhje të fortë. Kur hipokritët dhe ata që në zemrat e tyre kishin sëmundje, thonin: “All-llahu dhe i Dërguari i Tij nuk na premtuan tjetër vetëm se mashtrim! Dhe kur një grup prej tyre thanë: O banorë të Jethribit nuk ka qëndresë për ju, ndaj kthe­huni! E një grup prej tyre kërkonin lejen e Pejgamberit, duke thënë: Shtëpitë tona janë të pambrojtura, në realitet ata nuk donin tjetër por vetëm të iknin.” (Ahzâb, 9-13). 

Cilat lëvizje shpirtërore dhe shqisore nga lëvizjet e humbjes së luftës dhe cilat skena të jashtme ose të brendshme nga skenat e këtij rasti nuk i zbuloi ky shirit preciz dhe i lëvizshëm, ku lëvizja e tij në mënyrë të tërësishme përputhet me tërë lëvizjen e rastit?!! 

Ja aty paraqiten armiqtë e vërtetë të cilët u vijnë besimtarëve nga çdo kënd. Aty i kemi edhe shikimet (sytë) e palosura dhe shpirtrat e ngushtë. Aty i gjejmë edhe besimtarët të cilët dridhen si një tërmet i fortë dhe munafikët (hipokritët) të cilët ndjellin fitne (përçarje) dhe ligështi. Ata thonë: “All-llahu dhe i Dërguari i Tij nuk na premtuan tjetër vetëm se mashtrim”, ndërsa medinasve u thonë: “Kthehuni në shtëpitë tuaja se atyre u kanoset rreziku”. E ata që ishin një grup me zemra të ligshta thanë: “Shtëpitë tona janë të pambrojtura” por në të vertetë ato nuk janë ashtu, ngase: “në realitet ata nuk donin tjetër por vetëm të iknin”. 

Mu kështu nuk mund t’i shpëtojë rastit një lëvizje apo një simp­tom e të mos jetë i regjistruar dhe i dukshëm por, pothuajse është i personifikuar dhe i pranishëm. 

Ky është rast që ka ndodhur me të vërtetë, megjithatë figuracioni i tij pikturon “humbjen” si të veçantë pa kurrfarë pështjellimesh. Aty nuk ka gjë tepër e as që mungon diç pos disa imtësirave të ngjarjes! Ndërsa piktura shpirtërore është e përhershme dhe për­sëritet në çdo kohë, sa herë që të takohen dy palë dhe njërës palë i kanoset ligështia. 

2 - Ngjashëm me këtë figuracion kemi edhe figuracionin tjetër i cili gjithashtu flet për humbjen. Edhe piktura e tij mbetet e për­hershme e jo e rastit dhe e veçantë, dhe ate kur thotë: 

“All-llahu përmbushi premtimin e vet ndaj jush, ngase me vullnetin e Tij i korrët ata (me shpata) deri kur u dobësuat dhe u përçatë ndërmjet vete, në çështjen e vendit (që u pat caktuar Pejgamberi), dhe pasi që vërejtët atë që dëshironit (prenë e luftës), atëherë kundërshtuat (urdhrin e Pejgamberit). Pati prej jush që e deshën këtë jetë (ata që nxituan pas présë), e pati prej jush që e deshën botën tjetër. Pastaj për t’ju sprovuar ju zbrapsi juve nga ata. Por All-llahu ju fali juve; All-llahu është dhurues i madh ndaj besimtarëve. Dhe kur largoheshit dhe nuk e për­fi­ll­shit njëri-tjetrin, ndërsa i Dërguari ju thërriste mbrapa. Atëherë ju goditi me dëshpërim për dëshpërimin (që ia shkaktuat Pejgamberit), ashtu që të mos pikëlloheni për atë që ju doli duarsh (fitorja dhe preja e luftës) e as për atë që ju goditi juve (humbja). All-llahu është i njohur hollësisht me atë që veproni. Mandej pas asaj tronditjeje të rëndë, Ai u lëshoi sa për qetësim, një kotje (gjumë të lehtë) që e kaploi një grup prej jush, kurse një grup e kishte preokupuar vetëm çështja e vetvetes... Ata for­muan bindje të padrejtë ndaj All-llahut, bindje injorante (xhahi­lite), e thonin: Ne nuk kemi në dorë asgjë nga kjo çështje! Thuaj: E tërë çështja është vetëm në duart e All-llahut! Ata fshehin në vetvete atë që ty nuk ta shprehin. Thonin: Sikur ne të kishim diçka në dorë në këtë çështje, ne nuk do të mbyteshim këtu! Thuaj: Edhe sikur të ishit në shtëpitë tuaja, atyre që u është caktuar mbytja (vdekja), do të dilnin në vendin e flijimit të tyre!” (Âli Imrân, 152-154). 

Më duket sikur unë jam dëshmitar i aktit të këtij rasti me të gjithë ata dhe ajo që është aty e pranishme! 

* * *

“Ne i sprovuam ata (mekkasit), ashtu sikurse i kishim sprovuar pronarët e xhennetit (kopshtit). Kur u betuan se do ta vjelin herët në agim (para se të zgjohen lypsarët dhe fukarenjtë). Dhe nuk veçojnë për ta.” (Kalem, 17-18). Të gjithë u pajtuan që t’i vjelin frutat herët në agim me qëllim që të mos ndajnë asgjë për të ngratit (të vobektit). T’i lëmë ata ashtu siç vendosën e të shikojmë se ç’do të ndodhë po në këtë natë kur ata fshehen prapa perdeve dhe derisa skenës i mungojnë aktorët. Çka do të shikojë audi­toriumi (publiku)? Aty do të ndodhë një befasi e përvjedhshme dhe një lëvizje e fshehtë si lëvizja e siluetave në errësirë! “Dhe atë (kopshtin) e përshkoi një fatkeqësi nga Zoti yt sa ishin ata duke fjetur. Dhe ai (kopshti) gdhiu si të ishte i vjelur.” (Kalem, 19-20). E ata, nuk ndjejnë asgjë!! 

E tash, ja, ata zgjohen herët duke i lëshuar zë shoku-shokut pësh­përitshëm dhe duke mos ditur se çfarë i ngjau kopshtit të tyre në atë errësirë: “Ata në mëngjes thërritnin njëri-tjetrin. Ngrehuni herët te plantacionet (prodhimet) tuaja nëse doni t’i vilni! Dhe ata vajtën duke pëshpëritur në mes vete (të mos i dëgjojë kush). Të mos lejojnë të afrohet sot në të asnjë i varfër!” (Kalem, 21-24). 

Le ta fshehë auditoriumi gjuhën dhe mos t’u tregojë pronarëve të kopshteve se çka u ka ngjarë kopshteve të tyre. Dhe le t’i fshehin gjithashtu përqeshjet tallëse të cilat pothuajse shpërthyen prej tyre derisa ata janë duke i përcjellë hapat e mashtruar të pronarëve të kopshteve. Ata i bëzanin njëri-tjetrit pëshpëritshëm duke pas frikë se vallë po u hyn ndonjë varfanjak! Le t’i fsheh edhe njëherë au­ditoriumi qeshjet e veta ironike! E nëse nuk mund të përmbahet, le të lirohet se tani do të pasojë tallja e madhe: “Dhe u nisën he­rët, të bindur se do të mund t’i pengojnë ata.” (Kalem, 25). Po, po! Ata vërtet tani do të mund të pengojnë dhe të privojnë, në mos dikë tjetër, do ta privojnë vetveten! 

Ja, ata po befasohen. Publiku le të qeshet sa të dojë: “E kur e panë atë, thanë: S’ka dyshim, ne e kemi humbur (rrugën).” (Kalem, 26). Ky sigurisht nuk është kopshti ynë përplot fruta. Ne pa dyshim e paskemi humbur rrugën!... E dikush u thotë: “Bin­du­ni o shokë!... “Jo, (nuk e kemi humbur rrugën) por paskemi mbetur pa to.” (Kalem, 27). E ky, ky është lajmi i sigurt! 

E tani, kur u prenë shpresat e tyre: “Ai më i maturi prej tyre tha: A nuk ju thashë unë se duhet ta kujtoni All-llahun.”(Kalem, 28). Ju nuk e kujtuat All-llahun dhe nuk ia kishit frikën Atij. Atëherë ata thanë: “I pafajshëm është Zoti ynë, ne ishim të padrejtë.” (Kalem, 29). Vetëm tani, pas kalimit të kohës! 

Siç është e zakonshme që çdo ortak ta çfajësojë dhe ta arsyetojë veten prej ortakëve të tij kur epilogu mbaron keq dhe padëshi­ru­eshëm, duke i drejtuar akuzat te të tjerët, por ç’të bësh, edhe këta të tjerët përsëritën fjalët e njëjta: “Dhe u kthyen, e po e qortojnë njëri-tjetrin.” (Kalem, 30). 

E më pastaj, i lanë qortimet dhe të gjithë e pranuan gabimin, mos vallë pranimi i tyre do ta sjell faljen e Zotit që t’ua kompensojë kopshtin e shkretëruar me ndonjë kopsht tjetër: “Thanë: Të mje­rët ne, vërtet ne ishim jashtë rrugës! Shpresohet se Zoti ynë do të na e zëvendësojë me ndonjë edhe më të mirë se ai; ne vetëm tek Zoti ynë mbështesim shpresën!” (Kalem, 31-32). 

2 - Tani kalojmë te një pronar i një kopshti tjetër, bile pronar i dy kopshteve, sipërfaqja e të cilëve ishte më e madhe se sipërfaqja e kopshteve të para. Ky pronar ka një rrëfim me një shok të tij i cili nuk ishte prej të djallëzuarve por prej të udhëzuarve me iman. Që të dy janë “shembull njerëzor” i një grupi të njerëzve: Pronari i dy kopshteve është shembull i njeriut pasanik që e ngazëllen pasuria, e tërbon dhe e dalldisë bollëku dhe e harron Fuqinë absolute e cila dominon mbi fatin (kaderin) e njerëzve dhe jetën e tyre. Ai lloga­ritë se ky bollëk është i përhershëm dhe se nuk zhduket dhe atë nuk mund ta ndalë fuqi e as gjueti. Shoku i tij është shembull i një njeriu besimtar që krenohet me imanin e tij dhe e kujton Zotin. Ai e konsideron bollëkun gjurmë e begati të Atij i cili jep me bollëk që të obligon ta falënderosh dhe përkujtosh e jo ta refuzosh e mohosh: 

“E ti sillju atyre (që kërkuan t’u largohen të varfërit) si shem­bull dy njerëz: njërit prej tyre i dhamë dy kopshte (vreshta) nga rrushi dhe ato i rrethuam me hurma, e në mes të atyre dy kop­shteve bimë të tjera. Të dy kopshtet jepnin frutat e veta pa mun­guar asgjë, e në mesin e tyre bëmë të rrjedh një lumë. Ai kishte edhe pasuri tjetër.” (Kehf, 32-34). 

Me anë të këtij pasqyrimi inskenohet plotësisht pamja e dy kop­shteve të lulëzuara e të mrekullueshme. Kjo është skena e parë. Të shohim tani skenën e dytë: 

“E ai, atij shokut të vet (që ishte besimtar) i tha: - duke iu lav­dëruar atij - Unë kam pasuri më shumë se ti, e kam edhe krahë më të fortë!” (Kehf, 34). Me sa duket, ai këto fjalë ia thotë kur ata që të dy ishin duke shkuar te dy kopshtet ose pranë portës së tyre para hyrjes, ngase pas saj vijon: 

“Dhe ai hyri në kopshtin e vet (e me besimtarin për dore) po duke qenë dëmtues i vetes (me mosbesim dhe krenari) tha: Unë nuk mendoj se kjo mund të zhduket kurrë! Dhe nuk besoj se do të ndodhë kijameti (Dita e gjykimit), por nëse bëhet të kthehem te Zoti im, pa dyshim do të gjej ardhmëri edhe më të mirë se kjo.” (Kehf, 35-36). 

Ja, ai tani është në kulm të mendjemadhësisë, tërbimit, krye­lar­tësisë dhe dalldisjes. Si ta merr mendja, çfarë pasoja do të lë e gjithë kjo në shpirtin e shokut të tij të varfër i cili nuk ka as kop­sht e as pasuri, as përkrahës e as miq? Shoqëruesi i tij është be­simtar i denjë. Atë nuk e ngacmojnë të gjitha këto dukuri për ta ndier veten të përbuzur dhe për ta ndier fuqinë e Zotit të tij borxhdhënës. Atë, ato as që e bëjnë që ta harrojë detyrën e tij të vërtetë për t’ia kthyer shoqëruesit të tij dalldisjen në rrugë të drejtë, edhe nëse kjo e shpie para një epilogu që ai ta refuzojë turpshëm dhe përbuzshëm. Pastaj t’ia përkujtojë zanafillën e tij të vogël prej dheut të cilës nuk i kushtohet rëndësi: “Atij ai shoku i vet (besimtari) i tha: - duke polemizuar me te - A e mohove Atë që të krijoi ty nga dheu e pastaj nga një pikë uji, pastaj të bëri njeri të plotë? Por për mua, Ai (All-llahu) është Zoti im, e Zotit tim nuk i bëj shok askë! E pse ti kur hyre në kopshtin tënd nuk the: All-llahu çka do bëhet, s’ka fuqi pa ndihmën e Tij. Ti më sheh mua se unë kam më pak se ti edhe pasuri edhe fëmijë (krahë më të dobët). Po unë shpresoj se Zoti im do të më japë kopsht më të mirë se kopshti yt, e këtij tëndit t’i shkaktojë fatkeqësi nga qielli e të gdhijë tokë e lëmuar (e zhveshur). Ose të gdhijë uji i saj i shterur, e ti kurrsesi nuk mund ta kërkosh ate!” (Kehf, 37-41). 

Mu këtu përfundon kjo skenë mes dy shokëve (bashkudhëtarëve); njëri i kreshpëruar si gjeli, i kapërdisur nga lulëzimi i kopshtit të tij; tjetri i bindur në All-llahun, krenar me imanin e tij, ia tërheq vërejtjen shokut të tij dhe e qorton. Ai ia çel sytë duke i treguar se si duhet të veprojë kur ta shohë kopshtin e tij të lulëzuar. Siç du­ket, kolegu i tij nuk ia vuri veshin - ky gjest është i natyrshëm për njerëzit e tillë - andaj edhe iu kërcënua siç kërcënohet Ai që hi­dhërohet për fenë e Tij. Ai bëri lutje për kopshtin e shokut të tij te All-llahu që t’ia lëshojë rrufetë e ta shkretërojë, t’i rrëshqasin dhe t’i fundosen këmbët në te, ose t’i humbet uji si të ishte i kredhur, e ai të mos dijë si ta kërkojë e aq më pak edhe si ta kthejë. Pas saj dy bashkudhëtarët ndahen që të dy të hidhëruar. Të shohim se ç’do të bëhet më tej: 

“Dhe vërtet, u shkatërruan frutat e kopshtit, e ai filloi t’i rrahë shuplakët për atë që kishte shpenzuar në të, e pemët ishin rrë­nuar për dhé, dhe thoshte: O i mjeri unë, të mos i kisha bërë Zotit tim askë shok.” (Kehf, 42). All-llahu iu përgjigj lutjes së njeriut besimtar që kundërshtoi pa ndonjë interes. Le ta shohim protagonistin tonë të personifikuar se si i rrah shuplakët për atë që e investoi në kopshtin i cili tanimë ishte shkatërruar tërësisht. Ta lëmë le të pendohet: “O i mjeri unë, të mos i kisha bërë Zotit tim askë shok!”. Mu në këtë çast lëshohen perdet mbi skenën shkretëruese dhe kërkimfalëse. 

* * *

“Dhe (kujto atë kohë) kur Ibrahimi dhe Ismaili vunë themelet e shtëpisë (Qabes, e u lutën): Zoti ynë, pranoje prej nesh, se me të vërtetë Ti je ai që dëgjon dhe di! Zoti ynë, na bëj neve besimtarë të sinqertë ndaj Teje, dhe nga pasardhësit tanë njerëz të bindur ndaj Teje, na i mëso rregullat e ibadetit (adhurimit) tonë dhe falna neve, vërtet Ti je që fal shumë, je mëshirues! Zoti ynë, dërgo ndër ta, nga gjiu i tyre Të dërguar që t’ua lexojë atyre ajetet Tua, t’ua mësojë atyre Librin dhe urtësinë,e t’i pastrojë (prej ndytësisë së idhujtarisë). S’ka dyshim se Ti je ngadhë­njyesi, i dijshmi.” (Bekare, 127-129). 

Përfundoi lutja, përfundoi edhe skena dhe u lëshua perdja. 

Këtu kemi një lëvizje të çuditshme kur lajmi transferohet në dua (lutje). Ajo pra skenës i dha gjallëri dhe e bëri të pranishme. Laj­mi është: “Dhe (kujto atë kohë) kur Ibrahimi dhe Ismaili vunë themelet e shtëpisë”. Kjo sikur të ishte sinjal për ngritjen e per­des për t’u shfaqur skena; shtëpia, Ibrahimi dhe Ismaili duke e bërë këtë lutje të gjatë. 

Sa mrekulli e çiltër artistike është kur kalohet prej rrëfimit në lutje. Do të bëhej edhe më e çiltër sikur të paramendohej vazhdimi i rrëfimit që të shohim se sa do të ishte ajo pamje e shëmtuar si­kur të thuhej: Dhe (kujto atë kohë) kur Ibrahimi dhe Ismaili vunë themelet e shtëpisë duke thënë... Kjo shfaqje me këtë spektakël do të ishte rrëfim, ndërsa në pikturën kur’anore ajo është jetë. Këtu pra edhe qëndron ai dallim i madh mes këtyre dy shprehjeve. Në të vërtetë jeta në “tekst” shtrihet e lëvizshme dhe gjithmonë e pra­nishme, ndërsa misteri i krejt kësaj lëvizjeje është në shmangien e një fjale... Mu aty pra është strukur elokuenca (i’xhazi). 

2 - Tani do të japim një skenë nga tregimi për “tufanin”: “Ajo lundron me ta në valë si kodra”. Në këto çaste lemeritëse në shpirtin e Nuhit ngërthen dashuria atërore. Më tej ka mbetur një djalë i tij që nuk besoi. Ai e dinte se ai po fundosej me të fundo­surit, por ja që valët e detit bëjnë shtypje në mënyrë që “njeriu” në shpirtin e Nuhit do të dominojë mbi “Pejgamberin” saqë e de­tyron që i shqetësuar dhe i përulur t’i afrohet e ta thërrasë të birin e vet: “E Nuhi e thirri djalin e vet, që ishte në një vend të ndarë: O djali im, hip bashkë me ne e mos shko me mohuesit”. Me­gjithatë, kjo bijësi e ndarë nuk e pranon këtë thirrje të shqetësuar, kjo djalëri e ngrefosur dhe e kacagjeluar nuk sheh shpëtim pos në thërrmijat (fuqitë) e tij personale: “(I biri) tha: Unë do të ngjitem në një kodër që do të më mbrojë nga uji (vërshimi)!”. Dhe ja ai që posedon cilësinë e atërisë së shqetësuar ia bën thirrjen e fundit: “Tha: Nuk ka sot mbrojtës prej dënimit të All-llahut, pos për atë që Ai e ka mëshiruar”. Për një çast ndërrohet situata. Ja, po vjen vala e kreshtuar e cila po kapërdinë çdo gjë para vete: “Vala në mes tyre i ndau, e ai (i biri), u bë prej të fundosurve.” (Hűd, 42-43). 

Dëgjuesi i cili në këtë rast lirisht mund të trajtohet si shikues, mbetet pa frymë në këto çaste të shkurtra ngase: “Ajo (anija) lundron me ta nëpër valë si kodra”, kurse Nuhi, babai i shqe­të­suar dërgon thirrjen; e i biri i tij, djalë i krekosur, refuzon t’i për­gigjet thirrjes; ndërsa vala e kreshtuar, si një dremitje syri e shpejt dhe grabitçare, i jep fund kësaj drame... Këtu tmerri mund të matet vetëm me ndikimin e tij në shpirt të gjallë - mes babait dhe djalit - ashtu siç mund të matet në natyrë - vetëm kur vala për­mbys gjallesat dhe kopshtet. Këto skena janë identike si në natyrë të vdekur ashtu edhe në shpirt të njeriut. 

* * *

Kjo është njëra prej skenave të ringjalljes. Shiriti i saj është i shkurtë dhe i shpejtë, megjithatë i personifikueshëm dhe i lëviz­shëm. Ajo është përplot tipare dhe aksione. Aty janë turmat që dalin prej varreve, po si të ishin karkaleca të shpërndarë. Ndërsa pasqyra e karkalecit të njohur ndihmon në incizimin e këtij spek­takli të çuditshëm. Këto turma shpejtojnë në drejtim të thirrësit pa e ditur përse i thërret. E ai i thërret “në diç të tmerrshme” që ata nuk e dinë. “Me sy të përulur”. Ky pasus e plotëson tabllonë dhe ia jep tiparin e fundit. Gjatë këtij tubimi, shpejtimi dhe përuljeje “jobesimtarët thonë: Kjo është ditë e vështirë”. A thua a mbeti diç në skenë e që nuk u përshkrua pas këtyre frazave të shkurtra. Pa dyshim dëgjuesit janë duke e imagjinuar këtë ditë të tmerr­shme. Aty gjejmë një varg pikturash. Në pikturat e tyre (e ata vërtet do të jenë prej të ringjallurve) shihet qartë ai trishtim përje­tues i cili e prek shpirtin e çdo të gjalli! 

2 - Tani do të shohim një skenë tjetër. Ajo është skena e vrapit dhe përuljes e cila e tmerron edhe më tepër shpirtin dhe e ngjyros edhe më fuqishëm pikturën. 

“E ti kurrsesi mos e mendo All-llahun si të pakujdesshëm ndaj asaj që veprojnë zullumqarët! Ai vetëm ua shtyen (dënimin) deri në ditën kur sytë e tyre shtangen (mbesin të hapur). Të ngutur e me kokë të ngrehur nuk lëvizin sytë e tyre (e shikojnë me ngulm) e zemrat i kanë të zbrazëta (nga tmerri).” (Ibrahim, 42-43). 

Këtu na shfaqen katër piktura të njëpasnjëshme e të varguara, ose katër skena të një akti të cilat përcillen njëra pas tjetrës në ekspozim. Me anë të gjithë kësaj arrihet edhe një pikturë e per­so­nifikuar në imagjinatë. Ajo është pikturë specifike për tmerrin, turpin, trishtimin dhe dorëzimin. Atë e mbulon një hije e pikë­llu­eshme dhe serioze që i pushton frymëmarrjet. Ajo është pikturë e cila vigjilon mes një sheshi të gjallë. Aty kemi njerëz. Mes tyre dhe dëgjuesve ekziston lidhja e përbashkët gjinore dhe ndjenja e ngjashme. Ajo në shpirtrat e tyre vizatohet e gjallë. Përmes saj ndjenja arrinë prej personazheve në dëgjuesit me anë të lidhjes intuitive dhe imagjinatës konkrete, ashtu që kur e lexon lexuesi, dridhjet e trishtimit futen në brendinë e tij sikur t’i përjetonte. 

3 - Pas saj vjen edhe skena e tmerrit më të madh që për të shpre­hurit e saj fjalët e Kur’anit nuk mungojnë. Le ta prezen­tojmë pra që të shprehet për veten: 

“O ju njerëz, ruajuni dënimit nga Zoti juaj, sepse dridhja pranë katastrofës së kijametit është një llahtari e madhe. Atë ditë kur ta përjetoni atë, secila gjidhënëse braktisë atë që ka për gjini dhe secila shtatzënë e hedh para kohe barrën e vet, ndërsa njerëzit duken të dehur, por ata nuk janë të dehur, por dënimi i All-llahut është i ashpër.” (Haxhxh, 2). 

Këtu në këtë skenë janë përfshirë të gjitha gjidhënëset të cilat e braktisin foshnjën kur janë duke i dhënë gji. Njerëzit një situatë të tillë e shikojnë por nuk e shohin, lëvizin por nuk janë të vetë­dij­shëm për lëvizjet e tyre. Aty janë të përfshira edhe të gjitha gratë shtatzëne që e hedhin barrën përnjëherë nga tmerri i trishtueshëm që i godet. Aty i kemi edhe njerëzit e dehur që në të vërtetë nuk janë të dehur. Dehja është simbolikë e syve të tyre të hutuar dhe e këmbëve të lëshuara. Skenë përplot njerëz si tufa të valëzuara. Syri pothuajse i sheh kur imagjinata është duke i përjetuar. Tme­rri i cili përshkoi çdo gjë, syrin e huton saqë nuk mund t’i shohë skajet e tij. Kjo është një lemeri e gjallë që nuk matet sipas peshës dhe madhësisë por sipas ndikimit të saj në shpirtrat njerëzorë. Gjidhënëset kanë braktisur atë që patën për gjini; shtatzënet kanë hedhur para kohe barrën e vet; të dehurit që në të vërtetë nuk janë të dehur (por ata duken ashtu ngase) “dënimi i All-llahut është i ashpër”. 

4 - Pos tre figuracioneve të mëparshme, nëse tmerrin e pas­qy­roj­në të qartë për sytë, kemi edhe figuracione të tjera të cilat nuk mund t’i perceptojë asgjë pos intuita: 

“Atë ditë secilit njeri i mjafton çështja e vet.” (Abese, 37). 

“Dhe asnjë mik nuk pyet për mikun.” (Meârixh, 10). 

Nuk ka shprehje më koncize dhe më precize për ta ilustruar preo­kupimin e zemrës dhe mendjes me dertin e atypëratyshëm dhe dominues, aq saqë nuk ka vend për asgjë tjetër, as për ta vërejtur as për ta përcjellur. 

5 - Tani gjendemi para një sheshi tjetër prej shesheve të ri­ngjall­jes. Ai është i ndarë në disa akte dhe i përbërë prej disa skenave, ku mes secilës prej tyre ekziston një interval të cilin e plotëson imagjinata. 

“Ata presin vetëm një britmë që do t’i rrëmbejë duke u grindur mes vete. E nuk do të mund të lënë as porosi (vasijet-testament), as të kthehen në familjet e tyre.” (Jâsîn, 49-50). 

Kjo është britma e parë e cila i rrëmbeu kur ata ishin duke pole­mizuar dhe duke u grindur, nga e cila nuk patën mundësi as të lënë porosi, sepse britma i nxitoi për në varreza... e mandej: 

“Dhe i fryhet “surit” kur ja duke nxituar prej varrezave para­qiten te Zoti i tyre. E thonë: Të mjerët ne! Po kush na ngriti prej shtretërve tanë (varreve)? E kjo është ajo që premtoi Zoti dhe vërtetuan Të dërguarit.” (Jâsîn, 51-52). 

Tani kjo është britma e dytë, dhe ja ata pej varrezave nxitojnë kah Zoti i tyre të frikuar e të hutuar. Pyesin njëri-tjetrin: “Kush na ngriti prej shtretërve tanë?”. Duke fërkuar sytë marrin përgji­gjen “Kjo është ajo që e premtoi Zoti dhe e vërtetuan të dërguarit”. 

“Ajo nuk është tjetër pos një britmë e fuqishme, e ata të gjithë para nesh janë të pranishëm. Sot pra, askujt nuk i bëhet e padrejtë diçka dhe nuk shpërbleheni me tjetër vetëm për atë që vepruat.” (Jâsîn, 53-54). 

Ata vërtet ishin të pranishëm. Skena mori pamjen e saj. Ja, ata po e dëgjojnë kumtesën para syve dhe veshëve të atyre që tani janë duke e lexuar këtë Libër (Kur’anin)!: “Sot pra, askujt nuk i bëhet e padrejtë diçka, dhe nuk shpërbleheni me tjetër vetëm për atë që vepruat”. 

6 - E kur të kryhet ringjallja e të fillojë paraqitja, do të jemi para skenës së një shoqërie e cila në dunja duhej e dashurohej e ajo sot (ditën e ringjalljes) injorohet dhe distancohet. Disa i nxitnin të tje­rët në lajthitje e disa u krenoheshin besimtarëve dhe talleshin me ata që ftonin në lumturinë e ahiretit. 

Ja, ata e dendësojnë zjarrin grumbull pas grumbulli. Aty është grumbulli i parë që po informohet për futjen e grumbullit të dytë: “Ky është një grumbull që bashkohet me ju”. E çfarë do të jetë përgjigjja? Ata u thonë: “Kurrë mos u çlirofshin. Ata këndellin zjarrin”. E, a është e mundur të heshtin të mallkuarit? Kurrsesi! Ja tash, edhe ata ua kthejnë: E kush? Populli parisë: “Jo, ju mos u çlirofshi kurrë. Ju na e përgatitët këtë! Sa vendqëndrim i keq është ky”. Kur ja, tani, bëjnë një lutje të përbashkët e thonë: “O Zoti ynë, atij që na e përgatiti këtë shtoja dyfish dënimin në zjarr!”. E ç’ka më pastaj? Pastaj ata i hulumtojnë besimtarët të cilëve u lavdëroheshin në dunja dhe i trajtonin si të këqij, kurse tani në ahiret nuk i shohin bashkë me ta dhe thonë: “Ç’është që nuk i shohim disa burra që ne i konsideronim prej të këqijve. E që i kemi pas marrë ata për tallje, a mos na është larguar shikimi prej tyre? Kjo grindje ndërmjet banorëve të zjarrit është e vërtetë.” (Sâd, 59-64). 

Tani po e dëshmojmë këtë grindje sikur të ishte e pranishme para syve tanë! Çdo shpirt njerëzor ndien në brendinë e tij ndodhinë e kësaj skene dhe i frikohet. Ai kujdeset - nëse sjell dobi kujdesi - të mos bie në të! 

* * *

“E ata që ishin të devotshëm ndaj Zotit të tyre, sillen në grupe te xhenneti, e kur arrijnë aty dyert e tij i gjejnë të hapura dhe roja e tij u thotë atyre: Selamun alejkum-qofshi të shpëtuar, ishit të pastër, andaj hyni në të, aty jeni përgjithmonë. E ata (të xhennetit) thonë: I falënderuar qoftë All-llahu, i cili premtimin e vet e plotësoi për ne e na dha në trashëgim tokën (e xhennetit) që të vendosemi në xhennet si të duam! Sa shpërblim i mreku­llueshem është për ata që vepruan drejt”. 

Kurse plotësimi i skenës bëhet kur: 

“Do t’i shohësh engjëjt të rreshtuar përreth Arshit, e madhë­rojnë me falënderim Zotin e vet! E në mes tyre kryhet gjykimi me drejtësi dhe thuhet: (prej të gjithëve): Falënderuar qoftë vetëm All-llahu, Zoti i botëve!” (Zumer, 73-75). 

Mendojmë se skena ishte e qartë dhe e dalluar, me hapa të sime­trizuar dhe komponente të sintetizuara të cilat nuk kërkojnë prej nesh ndonjë sqarim apo shpjegim. Tani do t’i përcjellim hapat e dy palëve pas mureve! 

2 - “Me të vërtetë pema e zekkumit (një lloj peme tepër e idhët), do të jetë ushqim i mëkatarit. Vlon si katrani (pezhgveja) në barqet (e tyre), ashtu si vlon uji i valë. (U thuhet engjëjve për mëkatarin): Rrëmbene e grahne në mes të xhehennemit. Dhe hedhni mbi kokën e tij ujin valë e shtojani mundimin. (I thuhet): Shijoje! Se ti je ai i forti, autoritativi. E ky është dënimi për të cilin dyshonit”. 

“Vërtet, ata që i druan (All-llahut) janë në vend të qetë. Në kopshte (xhennete) e në burime që rrjedhin. Veshin petka nga mëndafshi e kadifeja, ulur ballë për ballë. Ja kështu, edhe i martojmë me bardhoshe symëdha (me hyri). Aty kërkojnë t’u sillen çdo lloj peme dhe aty janë të sigurt. Aty nuk do të përjetojnë vdekjen, përveç asaj të parës (në dunja). Ata i shpëtoi (All-llahu) prej vuajtjeve të xhehennemit.” (Duhan, 43-55). 

3 - Me këtë pikë po i përmbyllim skenat e kijametit dhe me anë të kësaj skene të ndarë në shumë spektakle, me akte të llojllojta, e cila është specifike në mënyrën e shfaqjes dhe dialogut: 

“Ata të xhennetit i thërrasin (pyesin) banorët e zjarrit e u thonë: Ne e gjetëm të vërtetë atë që na e pat premtuar Zoti ynë, e ju (banorë të zjarrit) a e gjetët të vërtetën, atë që u pat premtuar Zoti i juaj? Ata (banorët e zjarrit) thonë: Po. Atëherë në mes tyre (mes dy grupeve) thërret një zë: Mallkimi i All-llahut qoftë mbi zullumqarët! Ata që penguan nga rruga e All-llahut dhe që kërkuan shtrembërimin e saj dhe ata që ishin mohues në botën tjetër”. “E mes atyre (dy grupeve) është një perde (mur), e mbi A’rafë (lart mbi mur) janë burrat që e njohin secilin (të xhennetit dhe të xhehennemit) me shenjat e tyre. Ata i thërrasin banorët e xhennetit: Paqja qoftë mbi ju! Ata (të A’rafit) nuk kanë hyrë në te, por shpresojnë. E kur u shkon shikimi nga ata të xhehennemit, thonë: Zoti ynë, mos na bë neve me mizorët!”. “Ata të A’rafit i thërrasin disa burra që i njohin me shenjat e tyre dhe u thonë: Çka ju vlejti ai grumbullimi juaj (në pasuri dhe fëmijë) dhe ajo që mbaheshit kryelartë, (e tash jeni në xhehennem)? A këta janë ata (besimtarët) për të cilët betoheshit se nuk do t’i përfshijë mëshira e All-llahut? (Në mënyrë ironike i përqeshin kafirët, mandej u thonë besimtarëve): Vazhdoni në xhennet, as nuk ka frikë për ju, as nuk keni për t’u brengosur!”. Banorët e zjarrit i thërrasin (lusin) ata në xhennet (duke u thënë): Na jepni pak nga uji apo nga ajo me të cilën ju ka furnizuar All-llahu (se mbaruam nga etja)! Ata (në xhennet) thonë: All-llahu i ka ndaluar që të dyja këto për jobesimtarët!” (A’rafë, 44-50). 

Ja, ne jemi dëshmitarë të skenave të cilat pasojnë njëra-tjetrën. 

Ja, ne jemi dëshmitarë të besimtarëve në xhennet dhe jobesim­tarëve në xhehennem. Të parët i thërrasin të dytët: “Ne e gjetëm të vërtetën, atë që na e pat premtuar Zoti ynë, e ju a e gjetët atë që ua pat premtuar Zoti juaj?”. Kjo pyetje përmban qesëndi të idhët, e përgjigjja kthehet: “Po!”, ngase ska vend për mohim apo refuzim. Në atë çast dikush (prapa perdeve) thotë: “Mallkimi i All-llahut qoftë mbi zullumqarët”! 

Mandej ja, ne jemi edhe dëshmitarë të A’rafit - murit ndarës mes xhennetit dhe xhehennemit - ku në te qëndrojnë njerëz që i njohin këta dhe ata! U drejtohen banorëve të xhennetit duke u dëshiruar mirëseardhje dhe rehati, e u drejtohen banorëve të zjarrit duke i qortuar dhe fyer: “A këta janë ata (besimtarë) për të cilët betoheshi se nuk do t’i përfshijë mëshira e All-llahut?”. Shikoni ku janë tash ata. Ata janë në xhennet duke e pranuar shpërblimin! 

Së fundi, ja ku janë edhe banorët e zjarrit duke kërkuar ndihmë. Kërkojnë nga banorët e xhennetit t’ju lëshojnë pak ujë ose diç nga të mirat që ua ka dhënë All-llahu. Ata nga çdo e mirë kanë me bollëk, le t’u japin nga ato edhe të shkretëve. Megjithatë, për­gjigjja kthehet me keqardhje dhe përkujtim: “All-llahu i ka ndaluar që të dyja këto për jobesimtarët”. 

Këto pra janë skena të kijametit, skena të dialogjeve, grindjeve dhe skena të kënaqësisë dhe ndëshkimit. A thua lexuesi gjatë pa­raqitjes të tyre e ka ndier se e gjithë kjo do të vie në ardhmërinë e largët, apo e ka ndier se ajo është duke ngjarë në moment dhe në praninë e tij? 

E unë, unë e kam harruar veten. Kam harruar se jam duke i pas­qyruar këto skena me kostumet e tyre. Më duket se jam duke i dëshmuar në realitet e jo në imagjinatë. Ky pra është ndikimi i i’xhazit (elokuencës) në ekspozim dhe përshkrim. Vlera e kësaj mrekullie shtohet ngase, siç kam thënë disa herë, ajo mbështetet ekskluzivisht në fjalë gjatë ilustrimit. 

* * *

Kjo është një pikturë natyrore dhe e thurur mirë, e cila tërheq shi­kimet, në mënyrë që syri të përcjell në shpirtin e tij atë që e sheh. Pastaj të futet ndikimi i natyrës në brendinë e shpirtit për t’i be­suar fuqisë së All-llahut “I cili krijoi shtatë qiej palë-palë” Ajo pikturë është e ekspozuar në çdo kohë, por kur lexohen këto ajete dhe hedhet shikimi në to, duket se ajo për herë të parë po ekspo­zohet në qiell. Kjo pra është metodologjia kur’anore e cila mani­festohet sa herë që i drejton shikimet në dëshmitë e natyrës dhe dëshmitë e jetës në të gjitha rastet e përshtatshme. 

2 - Këtu kemi edhe një pikturë prej skenave të natyrës së vdekur. Por, këtë herë ajo është e pasqyruar në tokë e jo në qiell. 

“Në tokë ka disa lëvizje që janë fqinje të njëra-tjetrës, kopshtije të hardhisë, palma me një pip ose me shumë pipa, të cilat ujiten me të njëjtin ujë, e disa i avancojmë nga të tjerat sipas shijes (së frutave).” (Ra’d, 4). 

Kjo është skenë e vjetër dhe e përsëritshme. Sytë dhe shpirtrat ka­lojnë pranë saj duke mos i përfillur. Por ajo këtu shfaqet si të ishte e re. Do të mjaftonte sikur syri kur e sodit të krijonte në shpirt impresionim të veçantë intuitiv. Këto vise që gjenden në fqinjësi në sipërfaqe të tokës, janë të dalluara sipas bimëve. Por edhe prej të njëjtit lloj të bimës ekzistojnë forma të ndryshme. Disa janë çift e disa tek. E që të gjitha ato ujiten me të njëjtin ujë, megjithatë në ngrënie shija u dallon. Pa i marrë parasysh këto ka­rakteristika, synimi parësor kthehet në dëshminë e kësaj, piktura natyrore e cila impresionon çdo shikim për ta soditur me atë tipar të pazëvendësueshëm, që inspiron me atë shqisë të brendshme që shikon, dhe ate, pasi që ta sodisin sytë. 

3 - Këtu kemi një spektakël prej spektakleve të natyrës aktive në ambient. Ate e ekspozon Kur’ani hap pas hapi, ashtu që në çdo hap do të kemi një skenë. 

“All-llahu është Ai që i lëshon erërat, e ato lëkundin retë dhe Ai i shtrin lartë si të dojë e i bën ato edhe të ndara në pjesë, dhe përmes tyre e sheh si bie shi, e kur ia lëshon kujt të dojë prej robërve të Vet, qe, ata gëzohen. Edhe pse para se t’u binte (shiu) atyre, ata para tij ishin të dëshpëruar. Shiko pra gjurmët e mëshirës së All-llahut, se si e gjallëron tokën pas vdekjes së saj, e s’ka dyshim se Ai është që do t’i ngjallë të vdekurit, ngase Ai për çdo gjë është i plotfuqishëm.” (Rrűm, 48-50). 

Kështu pra, pikturë pas pikture, dërgimi i erërave, lëkundja e mjegullave, shtrirja e tyre në qiell, ndarja e tyre në pjesë, reshja e shiut përmes tyre, zbritja e shiut për gëzim (sihariq) për ata që ishin të dëshpëruar dhe ngjallja e tokës pas vdekjes së saj. 

Nëpërmjet këtyre skenave të njëpasnjëshme që u ekspozohen syve dhe imagjinatës dhe lënies që ato të ndikojnë në shpirt në mënyrë graduale, me anë të tyre pra synohet që të dilet para këtij realiteti! “Ai është që do t’i ngjallë të vdekurit, sepse Ai për çdo gjë është i plotfuqishëm”. Kështu kjo konkluzë vjen në çastin më të volit­shëm për këtë konkludim. 

4 - Nëse skena e tretë ishte në ambient, skena e katërt do të jetë e shfaqur në tokë. Toka në këtë skenë do të prezentohet sipas një tipari të veçantë: 

“A nuk e sheh se All-llahu lëshon ujë nga qielli dhe atë e shpërndanë në tokë nëpër burime, mandej me të mbijnë bimë të ngjyrave (llojeve) të ndryshme, pastaj ajo thahet dhe e sheh të zverdhur e pastaj e bënë të llomitur. S’ka dyshim se në këtë ka argument për të zotët e mendjes.” (Zumer, 21). 

Ja pra, kjo është skenë prej skenave të tokës e cila gjithashtu ha­përon disa hapa. Ajo paraqitet ngadalë por e qartë. Çdo hap syrit i lë afat të mjaftueshëm për meditim, kurse shpirtit afat të mjaft­u­eshëm për impresionim. Ja, ky është uji i cili bie nga qielli e pas­taj shpërndahet në burime për ujitje. Mandej me te mbijnë bimë të llojeve të ndryshme, e pastaj thahet bima pasi që të piqet dhe e sheh të zverdhur, e më pas thahet krejtësisht dhe bëhet e llomitur. Termi “pastaj” çdo herë ia dhuron këtë “afat” syrit dhe shpirtit që ta sodisin skenën e paraqitur para ndërrimit të saj me para­qitjen e skenës vijuese. (Ky është një art i harmonizimit të shfaq­jes për të cilin do të flitet gjerësisht në njërin prej kapitujve të ardhshëm). 

5 - Në ambient kemi edhe skena tjera të gjalla, kemi shpendin i cili fluturon me krahë të hapur e me këmbë të mbledhura. Pastaj i mbledh flatrat e tij kur fillon të lëshohet në tokë: 

“A nuk shikojnë shpezët mbi (kokat) e tyre (se si fluturojnë) krahëhapur dhe kur i palojnë, ato nuk i mban kush në ajër pos I Gjithëmëshirshmi.” (Mulk, 19). 

Ky ajet ka një skenë me dy spektakle. Spektakli i shpendit krahë­hapur dhe këmbëmbledhur dhe spektakli kur i palon krahët. Kjo është një pikturë e gjallë dhe aktive të cilën njerëzit e shohin në çdo çast, por, pranë saj kalojnë me negligjencë. Kur’ani ua kthen shikimet kah Ai që ta shohin me shqisën e ndjenjës, dëshmi për fuqinë dhe mëshirën e All-llahut. 

6 - Në tokë ka edhe një skenë tjetër e përsëritshme, pranë së cilës njerëzit gjithashtu kalojnë me negligjencë. Meditimi dhe përcjellja e lëvizjes së saj të ngadalshme e cila pothuajse është formuar në imagjinatë - edhe pse është e shfaqur para syve - influenton shpir­tin dhe impresionon instinktin. Ajo i jep rast soditjes me ngjyrëra të ndryshme në atë spektakël të cilin e pranuan trupat, ashtu që duket e shtangur kurse ajo lëvizë ngadalë dhe pavërejtshëm: 

“A nuk e sheh se si Zoti yt e ka zgjatur hijen, e sikur të kishte dashur do ta linte të palëvizshme e diellin e kemi bërë tregues të saj. Pastaj Ne atë e tërheqim pak nga pak.” (Furkân, 45-46). 

Në këtë skenë kemi bukuri natyrore e cila nxit imagjinatën të me­ditojë përreth dhe e mbush vullnetin plot etshuri. E sa skena të njohura e të përsëritura duken të reja! Ato të përhiten sikur syri t’i kishte parë për herë të parë kur ato i sodit me shqisën e ndjenjës së hapur dhe syrin e zgjuar që i dallon bukuritë. 

7 - Toka ka edhe skena të tjera. Ndoshta prej atyre që më së shumti impresionojnë ndjenjën dhe shpirtin janë pikturat e viza­tuara shpeshherë dhe sipërfaqet e shkreta (dhe të lashta). Ato ia imagjinojnë ndjenjës pikturat e jetës së lashtë dhe siluetat e kuar­teve të rrethuara. Këto skena në mënyrë eksplicite i dedikohen syrit kurse në atë implicite (të ndërgjegjes) i dedikohen shpirtit. Andaj Kur’ani i orienton shikimet kah ato që pastaj imagjinatën ta kthejë në jetën e lashtë dhe në zanafillën e saj: 

“A nuk udhëtuan nëpër tokë e të shohin se si ishte përfundimi i atyre që ishin para tyre!? Ata ishin edhe më të fortë se këta, ata e lëvruan tokën dhe e ndërtuan më shumë se sa këta që e ri­ndërtuan, atyre u patën ardhur Të dërguarit e tyre me dëshmi të qarta. Pra, All-llahu nuk dëshironte që t’u bëjë të padrejtë atyre, por ata vetvetes i bënë të padrejtë.” (Rrűm, 9). 

* * *