Faqja 3 nga 3

 

Pasojat e nënshtrimit të rrëfimit ndaj qëllimit fetar

iç thamë edhe më parë, rrëfimi në Kur’an i është nën­shtruar drejtpërdrejt qëllimit fetar. Ky nënshtrim apo va­rësi la gjurmë të dukshme në mënyrën e prezentimit të rrëfimit, madje edhe në tematikën e tij. Ne këtu do t’i spikasim pasojat më të dukshme:

a) Prej pasojave të para të këtij nënshtrimi është që rrëfimi të ceket - në shumicën e rasteve - i përsëritur në vende të ndryshme. Megjithatë, kjo përsëritje, në të shumtën e rasteve, nuk e për­fshinë tërë rrëfimin, por ajo është përsëritje e disa episodeve të tij të cilat janë vetëm indikacione sipërfaqësore për qëllimin ku sy­non, ndërsa trungu i rrëfimit në përgjithësi nuk përsëritet pos rrallëherë, ose për raste ekskluzive të shprehjes ashtu siç kemi dhënë shembull kur folëm për qëllimet e rrëfimit.

Kur njeriu i lexon këto episode të përsëritura duke e vërejtur kon­tekstin për të cilin edhe janë cekur, do t’i gjenë ato episode plo­të­sisht të përputhura me kontekstin në fjalë, gjithashtu edhe në zgjedhjen e episodës e cila shfaqet aty apo diku tjetër, dhe në më­nyrën e ekspozimit po ashtu. Duhet që gjithmonë ta kemi ndër­mend se Kur’ani është libër i misionit (thirrjes) fetar dhe se har­monizimi mes pjesës së rrëfimit e cila shfaqet dhe kontekstit në të cilin shfaqet është qëllimi i mësipërm. Edhe pse ky gjithmonë është i pranishëm, atij asnjëherë nuk i mungon tipari artistik.

Ekziston një formë e cila ndodh të jetë rregull i vendosur përkitazi me shfaqjen e episodeve të përsëritura të një rrëfimi. Kjo mund të vërehet kur të lexohen ajetet sipas rendit të zbritjes së tyre[1] ku shumica e rrëfimeve fillojnë me përshkrime të përcipta, e më pas ato zgjaten pak nga pak që më vonë të shfaqen episode të mëdha të cilat sipas tërësitë së tyre formojnë trupin e rrëfimit. Për­shkrimet e shkurtra vazhdojnë të paraqiten brenda këtyre pjesëve të mëdha në raste të nevojshme derisa rrëfimi t’i plotësojë pjesët e tij. Atëherë edhe këto përshkrime kthehen dhe mbetet gjithë ajo që shfaqet rreth rrëfimit.

Ne si shembull rreth këtij rendi (sistemi) do ta sjellim rrëfimin për Musain, ngase ai është rrëfimi më i përsëritur në Kur’an. Nga ky këndvështrim rrëfimi për Musain jep një pasqyrim të plotë për përsëritjen e tij.

Ky rrëfim është cekur në afër tridhjetë vende në Kur’an. Këtu do t’i cekim vendet më kryesore e do t’i lëmë anash disa vende ku është përmendur emri pa ndonjë qëllim. Si erdhi ky rrëfim në këto vende? - Ai zhvillohet nëpër këto etapa:

1 - Në suren A’la (sureja e tetë sipas zbritjes), kemi përshkrim të përciptë: “Vërtet, kjo (këshillë) gjendej edhe në broshurat e para: Në broshurat e Ibrahimit dhe të Musait”. Dhe një për­shkrim të ngjashëm me te gjithashtu e kemi edhe në suren Nexhm (sureja e 23-të sipas zbritjes).

2 - Edhe në suren Fexhr (sureja e 10-të) kemi përshkrim të fara­onit pa mos e përmendur Musain, por me popullin e Adit dhe Themudit: “...dhe me faraonin, i fortifikuar me tenda (ushta­ra­ke). Të cilët e tepruan me krime në tokë. Dhe në të shtuan shka­tërrimin. E All-llahu kundër tyre lëshoi lloj-lloj dënimesh.” (Fexhr, 10-13). Dhe një përshkrim i afërt me të në suren Buruxh (sureja e 27-të).

3 - E në suren A’rafë (sureja e 39-të) fillon detajizimi i parë i rrë­fimit në ekspozitën e rrëfimeve të përbashkëta me Nuhin, Hudin, Lutin dhe Shuajbin, në të cilat u unanimizua forma e “da’ves” (thirrjes), forma e përgënjeshtrimit dhe dënimit të cilën e morën përgënjeshtruesit. Këtu rrëfimi filloi me misionin e Musait dhe Harunit drejtuar faraonit dhe parisë së tij: “Mandej e dër­guam Musain me mrekulli të argumentuara te faraoni dhe paria e tij...” (A’rafë, 103). Pastaj përmendi mrekullinë e shkopit dhe të dorës së ndiçuar; tubimin e fallxhorëve dhe garat mes tyre dhe Musait; fitores së tij ndaj tyre dhe besimi (dorëzimi) i tyre atij dhe torturimi i Beni Israilëve nga faraoni pas atij rasti; mandej ceku belanë që iu vu atyre në qafë për shkak të mohimit përmes kar­ka­lecave, rriqërave, bretkosave dhe gjakun që ia lëshoi faraonit dhe parisë së tij; kërkimin e ndihmës që e bënte te Musai; largimin e belasë prej tyre; torturimin e Beni Israilëve nga faraoni për të dy­tën herë; dalja e tyre nga Egjipti; pas daljes nga Egjipti kërkimin që ia bënë Beni Israilët Musait që t’u bëjë një zot ashtu siç egjiptasit kanë zota; përkujtimin që ua bëri Musai ndaj Zotit të tyre; takimi i Musait me Zotin e tij që pas tridhjetë netësh u shtuan edhe për dhjetë; kërkimin që e bëri ta shohë Zotin e tij; thërrmimi i kodrës, alivanosja e Musait dhe këndellja, kthimi i tij te populli i tij të cilët i gjeti me viç të ndërtuar dhe të marrur për zot; hidhërimi i tij ndaj vëllait, Harunit; zgjedhja e shtatëdhjetë burrave nga ana e tij prej tyre për takim me Zotin; dridhja e tyre dhe alivanosja që i zuri me gjithë kodrën kur kërkuan ta shohin All-llahun sheshazi; pastaj ardhja në vete dhe kërkimi i mëshirës me anë të lutjeve që i bënë; dhe kthimi i përgjigjes se mëshira u takon besimtarëve që e pasojnë pejgamberin e pashkolluar...[2]

4 - Pastaj ceken dy përshkrime të misionit, përgënjeshtrimi dhe shkatërrimi i përgënjeshtruesve në rrëfime të përbashkëta, njëri në suren Furkân (e 42-ta sipas zbritjes) dhe tjetri në suren Merjem (e 44-ta).

5 - Kurse në suren Tâhâ (45) fillon një detajizim tjetër ku fillon me një seri më të hershme se ajo e misionit (pejgamberllëkut) e cila u cek në A’rafë. Aty kemi të bëjmë me pamjen e Musait dhe zjarrin në një pjesë të kodrës Tûr: “A të ka ardhur ty (njohuria) për ndodhinë e Musait? Kur ai e pa një zjarr, e i tha familjes së vet: Rrini ku jini, se kam vërejtur një zjarr, e unë ndoshta do t’u sjell ndonjë gacë prej tij ose do të gjejë te zjarri ndonjë udhë­rrëfyes. E kur shkoi te ai (zjarri), u thirr: O Musa, vërtet Unë jam Zoti yt, zbathi mbathëset tuaja, se je në luginën e shenjtë Tûvâ. Unë të zgjodha ty (për pejgamber), prandaj dëgjo mirë se ç’po të shpallet!...”. (Tâhâ, 9-13) dhe pasi e ngarkoi të shkojë te faraoni, ai kërkoi prej Zotit të tij ta dërgojë me të vëllain e tij Harunin i cili do ta përforcojë dhe do ta ndihmojë. All-llahu ia përkujtoi dhuntinë që ia dha atij me rastin e lindjes dhe kthimit të tij nënës së vet - me fjalë të shkurtra - e pastaj zhvillohet rrëfimi siç u zhvillua në suren A’rafë (duke mos e përdorur ajetin e karkalecave, rriqërave, bretkosave dhe gjakut, pastaj ajetin e premtimit të faraonit të Beni Israilëve dhe tradhtinë e tij, dhe duke e shtuar një episodë të re e ajo është, se Samirijju është ai i cili e ndërtoi viçin duke e shpjeguar detajisht rrëfimin për ndërtimin e tij, e pastaj sipërfaqësisht e përmend “takimin” (miadin) e Musait e nuk e përmend aspak “takimin” (mikatin) e të shtatëdhjetëve.

6 - Në suren Shuaraë (47) rrëfimi fillon prej serisë së misionit dhe i vazhdon hapat e njëjtë në episodin e daljes nga Egjipti, por ajo këtu i shton dy shënime: I pari: Përmendja se Musai mbyti një njeri prej egjiptasve dhe frika e tij se mos po dënohet për te, pastaj përkujtimi i faraonit atij se ai u rrit te ata prej kur ishte foshnje dhe krimin që e bëri. I dyti: Përmendja e çarjes së detit që u bë si dy kodra të mëdha. Edhe në të parin edhe në të dytin do ta gjejmë dialogun mes Musait dhe faraonit dhe vërtetimin e Musait për ekzistencën e Zotit me cilësitë e tij dhe dialogun me magjis­ta­rët gjithashtu.

7 - Pastaj në suren Neml (48) përmend serinë e përgë­nje­shtrimit dhe dënimit, sipërfaqësisht së bashku me rrëfimet tjera.

8 - Kurse në suren Kasas (49) rrëfimi që nga fillimi i serisë së parë fillon me lindjen e Musait në momentin e shtypjes së popullit të tij. Pastaj vendosjen e tij në arkë dhe hedhjen e tij në det. Ai cek edhe marrjen e Musait si foshnje nga deti nga ana e familjes së faraonit; mospranimin e tij të gjirit prej asnjërës nga gratë; porosinë e nënës së tij motrës së vet që ta gjurmojë atë dhe njohja e saj për gjendjen e tij; propozimin e motrës së vet familjes së faraonit për një gjidhënëse për fëmijën, e ajo në realitet ishte nëna e tij, pastaj përmend rritjen e tij; mbytjen e egjiptasit nga ana e tij; orvatjen që e bëri që ta mbysë edhe tjetrin; kërcënimi i këtij tjetrit se do ta zbulojë fshehtësinë e mbytjes së të parit; pastaj këshillën e një njeriu që ia dha Musait për të ikë e i cili erdhi nga skaji i qytetit duke nxituar: kalimin e tij në tokën e Medjenit dhe takimi i tij me dy bijat e plakut të moshuar; dhënia ujë kafshëve të tyre dhe fascinimi i njërës prej vajzave me te; pastaj cek nxitjen e saj babait të vet që ta marrin në shërbim dhe të bëhet punëtor i tyre; martesën e Musait me bijën e tij sipas kontratës së paraparë dhe ndarjen e tij nga plaku dhe kthimin me familjen e tij, pastaj cek hetimin e tij të zjarrit (te i cili rrëfimi fillon në suren Tâhâ); mandej zhvillohet rrëfimi si në suren Tâhâ përpos një shtojce, e ajo është tallja e faraonit kur tha; “O Haman, m’i pjek (tullat) nga dheu e më ndërto një kullë të lartë, ndoshta do të arrijë ta shoh Zotin e Musait!” (Kasas, 38). Ndërsa rrëfimi përfundon te episodi i përmbysjes së faraonit në det meqë Musai del matanë.

9 - Në suren Israë (50) kemi një shënim të shpejtë për për­mby­sjen e faraonit dhe fuqizimin e Beni Israilëve.

10 - Në suren Jûnus (51) kemi një ekspozim të shkurtë ndërmjet rrëfimeve të përbashkëta për ta proklamuar pasojën e përgënjesh­trimit. Në te u cek episodi i magjistarëve në mënyrë të përmble­dhur, kalimi i detit duke ikur prej Beni Israilëve dhe ndjekja e tyre prej faraonit; Por në episodin e përmbysjes e shton edhe këtë  thë­nie: “Derisa e përfshiu atë përmbysja, e ai tha: Besova se nuk ka zot tjetër pos Atij që i besuan Beni Israilët e edhe unë jam nga të dorëzuarit (muslimanët).” (Jûnus, 90). E atij iu dha kjo përgjigje: “Ti tani beson, ndërsa më parë kundërshtove dhe ishe njëri prej shkatërrimtarëve! Sot po të shpëtojmë ty (po të nxjerrim prej detit) me trupin tënd (të vdekur) që të shërbesh si argument për ata që vijnë pas teje.” (Jûnus, 91). Kjo shtesë nuk përmendet pos në këtë vend.

11 - Pastaj në suren Hûd (52) ceket një shënim i shpejt për shka­tërrimin pas përgënjeshtrimit në përbërje (kontekst) të rrë­fimeve të përbashkëta.

12 - Kurse në suren Gâfir ose Mu’min (60) prezentohet episodi i dialogut mes faraonit dhe Musait. Por në këtë rast kemi një shtesë gjatë debatit të faraonit: “Më lini mua ta mbys Musain, e ai le ta thërrasë Zotin e vet.” (Gâfir, 26), dhe një tjetër me rastin e para­qitjes së një njeriu besimtar nga familja e faraonit i cili e fshehte besimin e tij, e që e mbron Musain dhe i këshillon të mos e mby­sin se ndoshta është në rrugë të drejtë. Kjo është një shtesë e cila nuk ceket jashta këtij vendi.

13 - Edhe në suren Fussilet (61) kemi një shënim të përciptë. Po ashtu edhe në suren Zuhruf (63) kemi dy shënime të shkurtra rreth rrëfimit për Musain. Por në këtë rast shtohet shënimi se far­a­oni ka thënë: “O populli im, a nuk është i imi pushteti i Egjiptit (Misirit) dhe i këtyre lumenjve që rrjedhin nën pallatin tim, e nuk po shihni? Pra, unë jam më i mirë se ky qyqar që mezi flet!”.Edhe kjo është një shtojcë e cila nuk ceket pos në këtë sure.

14 - Në suren Dhârijât (67) kemi një shënim tepër të shkurtë për dërgimin e Musait te faraoni me një fuqi (mrekulli) të haptë e pastaj përgënjeshtrimi nga ana e faraonit dhe shpartallimi i tij.

15 - Ndërsa në suren Kehf (69) prezentohet episodi i takimit të Musait me një rob prej robërve të All-llahut të cilit i është dhënë prej Tij një mëshirë (dhunti) dhe u mësua me një dituri. Musai kërkoi prej tij që ta shoqërojë e të përfitojë dituri. Ai e informoi se nuk mund të durojë për të mësuar prej tij. Musai i premtoi se do të bëjë durim. Pastaj atë nuk e mbajti durimi ngase njeriu filloi të bëjë vepra çfarë Musai nuk ua dinte thelbin po as përfundimin. Njeriu i dijshëm ia shpjegoi fshehtësinë e atyre sjelljeve dhe u ndanë. Kjo seri përmendet vetëm një herë.

16 - Në suret Ibrahim dhe Enbija (72), (73), kemi dy shënime të shkurtra që në të dytin ka rëndësi vlerësimi i Tevratit se ai është Furkân siç u theksua edhe më parë në këtë kapitull.

17 - Kurse në suren Bekare (87) del një detajizim tjetër me rastin e përkujtimit të Beni Israilëve për begatitë e All-llahut që ua dha dhe pranimin e këtyre begative me përçmim dhe refuzim. (Në këtë rast përsëriten disa seri të kaluara rreth rrëfimit për Musain). Prej atyre begative rrëshira dhe shkurtëza, por ata shfaqin mosmi­rë­njohje duke kërkuar ushqime të llojllojshme në vend të rrëshirës dhe shkurtëzave. Pastaj rasti i lopës për të cilën All-llahu i urdhë­roi ta therin, e ata filluan ta zvarrisin urdhrin duke pyetur për cilësitë e saj. Ata aq e tepruan saqë përfunduan të gjitha cilësimet e ata filluan të arsyetohen se nuk mund ta gjejnë, “mirëpo e therën atë, e përpak e lanë pa e kryer punën.” (Bekare, 71). Kjo, siç po e shihni, është një seri e re e cila nuk është përmendur më parë askund.

18 - E në suren Nisaë (92) kemi shënim për kërkimin e tyre që All-llahun ta shohin sheshazi, si argument për problemet dhe padëgjueshmëritë e tyre.

19 - Në suren Mâide (112) theksohet episodi i qëndrimit të tyre para dyerve të tokës së shenjtë “Palestinës” dhe e refuzimit të hyrjes në te: “Ata thanë: O Musa, aty është një popull i fuqi­shëm (dhunues), prandaj ne nuk do të hymë kurrë derisa ata të mos dalin nga ajo (të na lirojnë pa luftë). Nëse dalin ata nga ajo, ne do të hyjmë!”, kështu vijon deri te thënia: “Ata thanë: O Musa, ne kurrë nuk hyjmë në të derisa ata janë aty, shkoni pra ti dhe Zoti yt luftoni e ne po rrimë këtu! Musai tha: Zoti im, unë nuk kam në dorë pas vetes sime dhe as vëllait tim, ndana pra neve prej popullit të prishur. (All-llahu) tha: Ajo (tokë) është e ndaluar (haram) për ta dyzet vjet. Do të sillen nëpër tokë (të hutuar). Ti mos u brengos për popullin e shfrenuar.” (Mâide, 22, 24-26). Kështu Beni Israilët aty përshkruhen të hutuar e pas saj nuk vjen ndonjë shënim për Musain, ndërsa për Beni Israilët nuk përmendet gjë pos përçarjes së tyre mes vete dhe armiqësisë ndaj Mesihut (Isait) dhe muslimanëve.

Ky rrëfim është prej më të përsëriturve në Kur’an. Ne në këto pasqyrime i pamë edhe llojet e përsëritjeve, dhe se përsëritja, për­pos në gjashtë raste, ka karakter indikativ dhe këshillues sa i për­ket rrëfimit, të cilët i rezultoi konteksti i rastit ku bëhet fjalë. Ndërsa seritë kryesore përafërsisht nuk janë përsëritur. E nëse është përsëritur ndonjë seri, ajo vjen me një të dhënë të re gjatë përsëritjes.

Ky rrëfim është model për rrëfimet tjera, dhe nën prizmin e tij kuptojmë se nuk ka në rrëfimet kur’anore ndonjë përsëritje kom­plete dhe absolute, gjë që u shtiret disave që e lexojnë Kur’anin pa vëmendje të plotë dhe përpikëri.

* * *

b) Prej pasojave të nënshtrimit të rrëfimit në Kur’an ndaj qëllimit fetar - përveç përsëritjes - është që rrëfimi të shfaqet me atë masë që majfton ta kryejë qëllimin e tij në atë episodë ku përshtatet me te. Ndonjëherë rrëfimi shfaqet nga fillimi, ndonjëherë nga mesi e ndonjëherë nga fundi ndonjëherë shfaqet i plotë e ndonjëherë mjafton me disa seri të tij ndonjëherë zgjedh pak aty e pak këtu në atë mënyrë që ta nxjerrë porosinë ku edhe mëton. Kjo ngase qëlli­mi historik nuk është prej qëllimeve kryesore të Kur’anit siç është rasti me qëllimin fetar. Andaj edhe rrëfimi dhe qëllimi i parë i tij është qëllimi fetar dhe atë në këtë mënyrë:

1 - Disa rrëfime i gjejmë se si shfaqen që nga episodi i parë: epi­sodi i lindjes së protagonistit të tij, sepse në lindjen e tij ka porosi të dalluar. Për këtë si shembull kemi:

Rrëfimi për Ademin që nga “krijimi i tij”. Në te shfaqet fenomeni i fuqisë së All-llahut, përsosurisë së diturisë së Tij dhe begatimi i Tij ndaj Ademit dhe bijve të tij. Edhe në ngjarjen me Iblisin ka qëllime fetare për të cilat sinjalizuam më parë.

Pastaj lindja e Isait, birit të Merjemesë e cila shfaqet me detaje të plota, ngase lindja e tij është dëshmia (mrekullia) më e madhe e jetës së tij. Dhe rreth kësaj lindjeje të jashtëzakonshme u zhvillua e tërë polemika, dhe prej saj degëzohen të gjitha çështjet (kon­tes­tet) e Krishterimit para dhe pas Islamit.

Edhe rrëfimi për Merjemen, e cila u përkushtua në shërbim të All-llahut duke qenë në barkun e nënës, marrja e saj nën kujdesin e Zekeriait, mandej furnizimi i saj që nga lindja e saj me rrizk të mirë nga ana e All-llahut ashtu që: “Sa herë që Zekeriai hynte në mihrabin (dhomën) e saj, gjente te ajo ushqim e thoshte: “Oj Merjeme, prej nga ty ky ushqim? Ajo i thoshte: Ai është nga All-llahu, se All-llahu atë që do pa masë e furnizon!” (Merjem, 37). Më pas seritë e saj shtrihen njëra pas tjetrës derisa të vijë episodi i lindjes së Isait. Ajo është periudha e dytë e rëndësishme e jetës së saj.

Rrëfimi për Musain; të cilit lindja i ngjau në kohën e shtypjes (torturimit) ndaj Beni Israilëve dhe therjen e fëmijëve meshkuj të tyre, pastaj shpëtimi i tij prej kësaj masakre, dhe atë duke qenë në mesin e familjes së faraonit. Kjo është një vlerë e posaçme në vërtetimin e kujdesit të All-llahut ndaj tij dhe përgatitjen e tij në një mënyrë të veçantë për misionin të cilin do ta marrë përsipër. Më tej, i cek nga jeta e tij episodet të cilat kanë të njëjtin kuptim.

Po edhe Ismailit dhe Is’hakut u shfaqet episodi i lindjes së tyre ngase në lindjen e tyre ka urtësi. I pari prej tyre, furnizimi i Ibra­himit me te në pleqëri - dhe vendosja e tij përkundër dëshirës së Ibrahimit - skaj shtëpisë së shenjtë, bejtul haram, dhe i dyti, për të cilin u përgëzua kur gruaja e tij ishte e shtyrë në moshë, e ai veç i kishte kaluar vjetët e rëndomta të pleqërisë.

Në Kur’an gjithashtu ceket lindja e Jahjasë, birit të Zekeriait dhe atë pasi që i ishin dobësuar eshtrat dhe i ishte zbardhur koka nga thinjat.

2 - Disa rrëfime tjera pjesërisht fillojnë të shfaqen prej ndonjë episodi më të vonshëm:

Ja rrëfimi i Jusufit fillon nga fëmijëria e tij. Në këtë episodë e sheh ëndrrën e cila ia dëfton jetën e tij në përgjithësi, e cila do të ndikojë në tërë ardhmërinë e tij. Ai sheh njëmbëdhjetë yje, diellin dhe hënën, që të gjithë i bien në sexhde. Babai i tij e kupton brendinë e saj andaj edhe e afron afër vetes, por vëllezërit nga ky shkak edhe e xhelozonin. Më pas rrëfimi vazhdon sipas rrugës së tij të vizatuar nga ajo ëndërr.

Rrëfimi për Ibrahimin fillon kur ai është djalosh i cili shikon në qiell dhe e sheh një yll. Atë e kujton si zot të tij. E kur u humb tha: Unë nuk i dua ata që humben. Pastaj shikon edhe një herë dhe e sheh hënën. Edhe ate e kujton si zot të tij. E kur u humb, tha: Unë nuk i dua ato që humben. Pastaj shikon edhe një herë dhe e sheh diellin. Atë e fascinon madhësia e tij dhe e kujton si zot! Por edhe dielli humbet (perëndon) dhe ia ndërron mendimin. Më në fund mbështetet në Zotin e tij i cili nuk shihet, pastaj e thërret babain dhe popullin e tij t’i besojnë këtij Zoti, e ata nuk i përgjigjen thirrjes. Ai atëherë ua rrënon dhe copëton idhujt e tyre pa e hetuar, për të cilin edhe thanë: “Kemi dëgjuar për një djalosh që i përqeshte ato, të cilit i thonin Ibrahim.” (Enbija, 60). Atëherë ata ia mësynë ta djegin por All-llahu e shpëtoi prej tyre: “Por Ne i thamë: “O zjarr, bëhu i ftohtë dhe shpëtim për Ibrahimin.” (Enbija, 69).

Rrëfimi i Davudit fillon në prag të rinisë së vet. Fillon në episodin kur ai zihet me Xhalutin i cili ishte kalorës i fuqishëm dhe i njo­hur, të cilin Davudi e mund sepse All-llahu e ndihmon. Pra prej këtu fillon rrëfimi i tij. Ndoshta edhe Sulejmani (i biri i Davudit) ishte në vjetët e tij kur ai u ul me të për të gjykuar për çështjen e të mbjellurave: “të cilat delet e atij populli i kishin kullotur na­tën, e Ne ishim përcjellës të gjykimit të tyre.” (Enbija, 78). Ky pleqërim i hershëm i Sulejmanit ishte dëshmi për atë që All-llahu e përgatiti për ta marrë në dorë mbretërinë e madhe.

3 - Pastaj gjejmë disa rrëfime të cilat nuk shfaqen pos në seri krejtësisht të vonshme:

Shembull: Nuhi, Hudi, Salihu, Luti, Shuajbi dhe shumë të tjerë të cilëve nuk u prezentohet rrëfimi pos me episodin e risales (misionit). Ajo është seria e vetme e cila shfaqet nga jeta e tyre ngase është seria më e rëndësishme e jetës së tyre, por edhe urtësia e shfaqjes së struktur në te.

E gjithë kjo që folëm ishte rreth fillimit të rrëfimit, ndërsa sa i përket zgjatjes së rrëfimit dhe shkurtimit të tij edhe ato gjithashtu i nënshtrohen dhe varen sipas këshillave dhe urtësive në episodet e rrëfimit. Tani do të japim shembuj për këtë dukuri si vijon:

1 - Një rrëfim siç është rasti me rrëfimin e Musait. Ai përfshihet me të gjitha ngjarjet dhe detalet e tij, që nga lindja e tij - bile para lindjes së tij - deri te qëndrimi i tij me popullin e tij para tokës së shenjtë të cilëve edhe iu caktua bredhja lart e poshtë dyzet vjet si dënim i merituar. Pra në çdo episodë prej këtyre episodeve të rrë­fimit ekziston një synim fetar që dallohet dhe i cili ka lidhshmëri të ngushtë me qëllimet më të larta të Kur’anit dhe të botëkuptimit origjinal islamik.

I ngjashëm me të është edhe rrëfimi për Isain - me pak rezymim në episodet e tij të mesme - në to përmendet lindja e tij detajisht, ceken mrekullitë e tij plotësisht; aty ceket edhe rasti i tij me Havarijunët kur kërkuan sofrën dhe ua zbriti atyre; pastaj episodi i përgënjeshtrimit të tij dhe orvatja për kryqëzimin e tij, të cilin e ngriti Fuqiploti dhe e shpëtoi; përçarja e popullit të tij pas ngritjes së tij; dhe në fund shtohet edhe ilustrimi i qëndrimit të tij Ditën e kijametit kur e pyet All-llahu se a i ka thënë popullit të tij: “Merrmëni mua dhe nënën time si dy zota veç All-llahut.” (Mâide, 116). E ai e shfajëson veten nga ato fjalë te Zoti dhe tregon se ai i ka thirrur t’i besojnë një All-llahu të vetëm dhe se çështjen e tyre e lë në duar të All-llahut, nëse do i mëshiron e nëse do i ndëshkon.

Qysh kur fillon rrëfimi i Jusufit ai vazhdon të rrëfehet detajisht derisa të përfundojë: Ajo që i ndodh me vëllezërit e tij; ajo që i ndodh në Egjipt pas blerjes dhe rritjes së tij; ngashënjimi i gruas së zotëriut (ministrit) dhe lakmimi i saj pas tij; burgosja e tij; komentimi i tij që ua bëri ëndrrave të dy shërbëtorëve të mbretit; pastaj komentimi i tij i ëndrrës së mbretit; dalja e tij nga burgu; marrja e tij e detyrës si përgjegjës i depove të tokës (ministër i financave dhe furnizimit)!; ardhja e vëllait të tij dhe kthimi i vëlle­zërve te babai i tij pa vëllain; ndërsa përkryerja e rrëfimit arrihet me ardhjen e babait dhe të familjes së tij. I gjithë ky rrëfim i shpjeguar detajisht dhe hollësisht është bërë ngase këtu detajizimi i rrëfimit është qëllimi kryesor, së pari: për konfirmimin e shpall­jes dhe misionit siç treguam edhe më parë, dhe së dyti: këto deta­jizime kanë vlerën e tyre fetare gjatë rrëfimit.

Rrëfimi për Ibrahimin nuk shfaqet nga fillimi i jetës së tij, por shfaqet në disa seri të përderdhura: episodi i imanit të tij (ardhjes në besim) i cili u përmend; polemizimi i babait dhe popullit të tij; rrënimi i idhujve; izolimi i tij nga babai dhe populli i tij; dhurimi i All-llahut atij Ismailin dhe Is’hakun; ëndrra e tij duke e therë dja­lin e tij dhe sakrifikimi i tij, ndërtimi i Qabes dhe leja (urdhri) nje­rëzve për ta bërë haxhxhin, kërkimi i tij nga Zoti që t’i sjell dëshmi bindëse për ringjalljen e të vdekurve, e jo për të besuar se ai veç më ka besuar, por për t’iu qetësuar zemra. Atë All-llahu e urdhëroi të marrë katër shpezë e pastaj t’i copëtojë. Mandej t’i shpërndajë nëpër kodra pjesët e tyre. E pastaj t’i thërrasë e ata i erdhën përnjëherë.

Nga rrëfimi për Sulejmanin gjithashtu shfaqen seri të gjata: Gjykimi i tij për të mbjellat, mbretëria e tij; mashtrimi (sprovimi) i tij me kuajt e bukur luftarakë; nënshtrimi i xhinëve dhe erërave atij; pastaj sprovimi tjetër i tij për të cilin Kur’ani nuk e cek shka­kun; rasti i tij me thneglën, pupëzën dhe me Belkisen; vdekja e tij duke qenë mbështetur në shkopin e tij, kurse djajtë nuk dinë asgjë Pra të gjitha këto lajme kanë kuptime për qëllime të caktuara.

2 - Kemi rrëfime të cilat detajizohen mesatarisht:

Rrëfimi për Nuhin në të cilin përmenden detaje të shpalljes dhe thirrjes së tij për popullin e vet; madhështimi i tyre ndaj thirrjes së tij; episodi i ndërtimit të anijes; episodi i tufanit (vërshimit) me ujë; përmbytja e djalit të tij; lutja e tij ta shpëtojë të birin; mos­përgjigjja e All-llahut lutjes së tij sepse i biri nuk është prej fa­miljes së tij edhe pse është i biri i tij dhe se: “Ai ishte punëkeq.” (Hûd, 46).

Rrëfimi për Ademin shpjegohet detajisht në krijimin e tij; gabimin e tij; lëshuarjen e tij (në tokë); pendimin e tij; dhe pranimin e lutjes nga ana e All-llahut.

Rrëfimi për Merjemen zgjatet me rastin e lindjes së saj dhe lindjes së Isait.

Rrëfimi për Davudin shpjegohet në një gjatësi normale por nuk arrinë detajizimin e rrëfimit për Sulejmanin, por ai shqyrton shu­më prej episodeve të tij.

3 - Kemi rrëfime edhe të shkurta:

Rrëfimet për Hudin, Salihun, Lutin, Shuajbin, përkundër përsë­ritjes së tyre janë të shkurta ngase ato shfaqen vetëm në episodin e shpalljes në të cilat shqyrtohet vetëm çështja e “risales” (shpall­jes) dhe e dialogut me popujt e tyre, përgënjeshtrimi i tyre dhe në fund shkatërrimi i tyre total.

Rrëfimi për Ismailin ceket me lindjen e tij; rastin e sakrifikimit të tij kur ishte në pyetje therja e tij; në rastin e ndërtimit të Qabesë me babain e tij; të gjitha ceken me një formë të shkurtuar pjesë­risht nëpër të gjitha seritë.

Rrëfimi për Jakubin përmendet në kontekst të rrëfimit për Jusufin dhe ate vetëm një herë: “Kur Jakubit iu afrua vdekja, e ai bijve të vet u tha: Çka do të adhuroni pas meje? Ata thanë: “Do ta adhurojmë Zotin tënd dhe Zotin e prindërve tuaj.” (Bekare, 133). Kjo seri u veçua për shkak të rëndësisë së saj në pro­klamimin e “tevhidit” (monoteizmit) për të cilin porositi Jakubi.

4 - Ekzistojnë edhe disa rrëfime të cilat janë tejet të shkurta.

Rrëfimi për Zekeriain me rastin e lindjes së Jahjasë dhe me rastin e përkujdesjes së tij ndaj Merjemesë. Rrëfimi për Ejubin përmen­det kur e kaplon sëmundja; pastaj kërkimi i ndihmës që ia bëri All-llahut; shërimi i tij dhe kthimi i familjes përsëri te ai. Rrëfimi për Junusin ceket me rastin kur ai kapërdihet nga një peshk i madh; hedhja e tij në një vend të shkretë, dhe misioni i tij ndaj popullit të vet dhe besimi i tyre ndaj tij.

5 - Rrëfimet të cilat sinjalizojnë emrat e tyre por nuk përmendin asgjë për ta, pos një përshkrimi të përciptë, si rrëfimet për Idrisin, Eljesanë, Dhulkiflin dhe disa të tjerëve të cilëve nuk u përmendet gjë pos emrit të tyre në rast të ekspozimit të shënimit (regjis­trimit) të pejgamberëve.

6 - Kurse rrëfimet tjera të shpërndara, si rrëfimi i “zotave të hen­deqeve” (as’habul uhdud); banorëve të shpellës; dy bijve të Ademit; pronarit të dy kopshteve; pronarëve të xhennetit; pendës Me’reb dhe ai i cili kaloi pranë një fshati që ishte rrënuar që nga themelet e tij. Këto janë rrëfime ekskluzivisht këshilluese. Ato prezentohen aq sa të arrihet qëllimi i këshillës. Disa prej tyre i kemi ekspozuar më parë e disa prej tyre do t’i ekspozojmë në të ardhmen. Ne këtu do të mjaftojmë me këtë sqarim. Pra ne e kemi për qëllim të bëjmë me dije se rrëfimi kur’anor shfaqet në atë masë sa të jetë në pajtim me qëllimin e tij fetar. Mendoj se atë që e synuam edhe e arritëm.

* * *

c). Prej gjurmëve të nënshtrimit të rrëfimit ndaj qëllimit fetar është edhe ngërthimi i orientimeve (kaheve) fetare me kontekstin e rrëfimit si në fillim të tij po ashtu edhe në mbarim, por edhe në brendinë e tij. Sa u përket orientimeve të cilat ceken në fillim të rrëfimit apo më mirë të themi para tij, ne kemi theksuar dy shembuj më parë: I pari: Vënia në dije se udhëzimet e rrëfimeve argumentojnë shpalljen e tyre, siç është rasti me rrëfimin për Jusufin dhe rrëfimin për Ademin. I dyti: Ardhja e rrëfimeve si dëshmues të paralajmërimeve. Për shembull: “Njoftoi robërit e Mi, se vërtet unë jam Ai që fal shumë dhe mëshirues i madh. Po (njoftoi) se edhe dënimi Im është dënim i dhembshëm.” (Hixhr, 49-50). Pastaj vazhdon që t’i nxjerrë në pah rrëfimet të cilat dëshmojnë për rahmetin dhe ato që dëshmojnë për dënimin.

Ato që ceken pas rrëfimit, edhe për to kemi theksuar dy shembuj më parë: I pari: Vënia në dije se udhëzimet e rrëfimeve argu­men­tojnë shpalljen e tyre, siç është rasti pas rrëfimit për Nuhin në suren Hûd. I dyti: Vënia në dije se dënimi i All-llahut është i drejtë dhe se Ai nuk e dënon një popull vetëm pas tërheqjes së vërejtjeve si ai i cili u cek në suren Ankebût pas rrëfimeve të përbashkëta të pejgamberëve: “Secilin prej tyre e kemi dënuar për shkak të mëkatit të vet; disa prej tyre Ne i goditëm me furtunë plot rërë, disa i shkatërruam me krisma nga qielli, kurse disa të tjerë i sharruam në tokë e disa i përmbytëm në ujë. All-llahu nuk u bëri atyre ndonjë të padrejtë, por ata vetvetes i bënë padrejtë.” (Ankebût, 40).

Ai cili i përcjell me vëmendje rrëfimet kur’anore pas çdo rrëfimi gjenë një koment fetar i cili përshtatet me urtësinë e tij. Ndërsa sa u përket orientimeve fetare në brendinë e rrëfimit, ne do t’i sjellim disa shembuj këtu:

1 - “...Ose (nuk je i njohur) me shembullin e atij që kaloi pranë një fshati që ishte rrënuar në kulmet e tij, e ai tha: Si e ngjall All-llahu pas shkatërrimit të tij? E All-llahu e bëri të vdekur atë (pyetësin-Uzejrin) njëqind vjet, pastaj e ringjalli dhe i tha: Sa qëndrove (i vdekur)? Ai tha: Një ditë ose një pjesë të ditës! Ai (All-llahu) tha: Jo, por ke qenë i vdekur njëqind vjet, shiko ushqimin dhe pijen tënde se si nuk është prishur, e shiko edhe gomarin tënd (si i janë shkapërderdhur eshtrat). E për të bërë ty argument, për njerëzit (bëmë këtë sprovë), shiko se si i kombinojmë eshtrat e pastaj i veshim me mish. E kur iu bë e qartë atij tha: U binda se me të vërtetë All-llahu ka mundësi për çdo send!” (Bekare, 259). Kështu brenda kontekstit të fjalës sjell pasusin: “E për të bërë ty argument për njerëzit (bëmë këtë sprovë)”, e në mbarim të saj: “Tha: U binda se me të vërtetë All-llahu ka mundësi për çdo send”.

2 - Në rrëfimin e Sulejmanit me Belkisen, pupëza thotë: “Në të vërtetë unë gjeta një grua që po i sundonte ata (popullin e Sebe-it), dhe asaj i është dhënë çdo send, e ajo kishte edhe një fron të madh. Madje e takova ate dhe popullin e saj se e adhurojnë die­llin e jo All-llahun, por djalli ua kishte hijeshuar atë veprim të tyre dhe i kishte shmangur prej rrugës së drejtë, andaj ata nuk gjejnë udhëzim. (I kishte shmangur) Që të mos e adhurojnë All-llahun që nxjerr në shesh të fshehtën në qiej dhe në tokë, dhe që e di atë që e fshehni dhe atë që e publikoni, All-llahu është Një, nuk ka zot tjetër pos Tij, Zot i arshit të madh.” (Neml, 23-26). Gjithë këtë e thotë pupëza në brendi të rrëfimit që të udhëzohen Ademijjunët (njerëzit) përmes fjalëve të saj ashtu siç është udhë­zuar ajo!

3 - Në rrëfimin e Jusufit me dy shërbëtorët e mbretit. Njëherë ai ua komenton ëndrrat e pastaj u thotë: “Kjo është nga ajo që ma mësoi Zoti im (nuk është fall as parashikim). Unë e kam brak­tisur fenë e një populli që nuk beson All-llahun as botën tjetër, e ata ishin jobesimtarë. Unë e ndoqa fenë e prindërve të mi: Ibra­himit, Is’hakut, Jakubit. Neve nuk na takon që t’i përshkruajmë kurrnjë send shok All-llahut. Ky (besim i drejtë) është dhuratë e madhe nga All-llahu ndaj nesh dhe ndaj njerëzve, por shumica e njerëzve nuk ia dinë vlerën.” (Jûsuf, 37-38). Kështu pra nuk zhvillohet konteksti i rrëfimit, e të mos gjenden në brendinë e tij këto orientime fetare pa marrë parasysh brendinë e kuptimit në rrëfim i cili gjithmonë mëton në to përmes ngjarjeve që zhvillohen pa i cekur orientimet.

Lexuesi i rrëfimeve në Kur’an i gjen këto orientime të skalitura në brendinë e tyre, ose në këtë mënyrë ose në ndonjë mënyrë të ngjashme. Me rëndësi është se ai i gjen me shumicë dhe bollëk, të cilat dëshmojnë qëllimin kryesor në kontekst të rrëfimit, e ai është qëllimi fetar para çdo qëllimi tjetër.

Feja dhe arti në rrëfim

e kemi thënë se nënshtrimi i rrëfimit ndaj qëllimit fetar nuk i ka penguar veçoritë artistike të shfaqen gjatë ekspozimit të tij. E tash themi: Në të vërtetë, nga pasojat e këtij nënshtrimi erdhi deri te shfaqja e veçorive artistike të cilat konsiderohen në opusin (kapitalin) artistik të rrëfimit në botën e artit të lirë. Kjo konkluzë është garanci më e sigurt për atë që e thamë në fillim të këtij kapitulli, se Kur’ani “bukurinë artistike e shndërron në mjet synues për ndikim intuitiv, andaj edhe i refe­rohet sensit të intuitës fetare me gjuhën e bukurisë artistike”.

Në qëllimet do t’i ekspozojmë këto veçori artistike të cilat i quaj­më: “dukuri të harmonizimit artistik në rrëfim”.

* * *

a) Nga qëllimet e rrëfimit në Kur’an kemi vërtetimin e njëshmë­risë së Zotit, njëshmërisë së fesë, njëshmërisë së pejgamberëve, njëshmërisë së metodave të da’ves (thirrjes islame) dhe njëshmë­risë së pasojave të cilat do t’i përjetojnë përgënjeshtruesit ashtu siç edhe sqaruam në fillim të këtij kapitulli.

Prej varësisë së rrëfimit nga këto qëllime u krijua edhe shfaqja e shiritit të pejgamberëve lajmëtarë dhe të dërguar, të cilët ftuan për besim në një fe; dhe njerëzisë përgënjeshtruese ndaj kësaj feje të vetme të vërtetë dhe ate disa herë, aq sa edhe ishin qëllimet e nduarnduarta. Kjo dukuri shkaktoi përsëritjen në disa vende; por ajo, nga ana tjetër, në mënyrë permanente krijoi edhe bukurinë artistike. Kjo, nga arsyeja se ky shirit ia përfytyron medituesit sikur të ishte vetëm një pejgamber dhe sikur të ishte një popull gjatë tërë asaj kohe. Çdo pejgamber thërret duke e thënë fjalën e tij të urtë dhe të qetë, e në anën tjetër atë e përgënjeshtron ajo njerëzi lajthitëse. Pastaj vjen tjetri dhe e thotë të njëjtën fjalë dhe e pret të njëjtën përgjigje, por edhe të tjerët kështu me radhë...

“Ne e patëm dërguar Nuhin te populli i vet, e ai i tha: O populli im, adhurone All-llahun, nuk keni zot tjetër pos Tij. Unë kam frikë për dënimin tuaj në një ditë të madhe! Paria nga populli i tij tha: Ne po të shohim (në këtë që na thërret) plotësisht të humbur! (Nuhi) tha: O populli im, unë nuk kam kurrfarë humbje, por unë jam i dërguar prej Zotit të botëve!. Unë ua kumtoj juve shpalljen e Zotit tim, ju këshilloj dhe unë e di nga Zoti im atë që ju nuk e dini! A mos u habitët që shpallja ju erdhi nga Zoti juaj përmes (gjuhës së) një njeriu nga mesi juaj, për t’ua tërhequr vërejtjen që të ruheni dhe ashtu të shpëtoni!. Po, ata e përgënjeshtruan atë (Nuhin), e Ne e shpëtuam atë dhe ata që ishin me të në anije, ndërsa ata që i përgënjeshtruan faktet Tona i fundosëm. Vërtet, ata ishin popull i verbër”.

“Edhe te (populli) Ad-i (dërguam) vëllain e tyre Hudin, e ai tha: O populli im, adhurone All-llahun, nuk keni zot tjetër pos Tij, a nuk po frikësoheni?! Paria që nuk besoi nga populli i tij tha: Ne po të shohim mendjelehtë dhe të konsiderojmë vërtet rrenacak! Tha (Hudi) O populli im, nuk jam mendjelehtë (nuk kam të meta mendore), por unë jam i dërguar prej Zotit të botëve. (Jam dërguar) që t’ua komunikoj shpalljen e Zotit tim dhe unë jam këshillues besnik për ju. A mos ju erdhi çudi që ju erdhi shpallja nga Zoti juaj përmes një njeriu nga mesi juaj, e për t’ua tërhequr vërejtjen. Përkujtoni kur Ai ju bëri sundues pas popullit të Nuhit dhe ua shtoi fuqinë fizike. Përkujtoni të mirat e All-llahut që të gjeni shpëtim. Ata thanë: A na erdhe (të na frikësosh) që ta adhurojmë vetëm All-llahun e ta braktisim atë që e adhuronin prindërit tanë? Nëse je i vërtetë (siç thua), sillna atë që na e premton (kërcënohesh). (Hudi) tha: Juve ju gjeti dënimi dhe përbuzja nga Zoti juaj. A më polemizoni mua për emra (të idhujve) që i emëruat ju dhe prindërit tuaj, e që për ta All-llahu nuk shpalli kurrfarë argumenti? Pritni pra (dëni­min), edhe unë së bashku me ju jam duke pritur. Ne me mëshi­rën tonë e shpëtuam atë dhe ata që ishin me të, dhe i shkulëm nga rrënja ata që i përgënjeshtruan argumentet Tona dhe nuk ishin besimtarë”.

“Edhe te (populli) Themud (e dërguam) vëllain e tyre, Salihun, e ai u tha: O populli im, besone All-llahun, nuk keni zot tjetër pos Tij. Qe, ju erdhi argumenti nga Zoti juaj. Ja, kjo devja është mrekulli për ju. Line këtë të lirë të hajë në tokën e All-llahut dhe kurrsesi mos e merrni me të keq, e t’ju arrijë dënimi i dhemb­shëm. Përkujtoni kur Ai ju bëri sundues pas Adit, ju vendosi në tokë, e ju në rrafshin e saj ndërtoni pallate kurse në kodrina ngreni shtëpi, përkujtoni të mirat e All-llahut e mos u bëni shka­tërrues në tokë. Krerët kryelartë nga populli i tij u thanë atyre që ishin më të dobët e që kishin besuar: A e dini se me të vërtetë Salihu është i dërguar nga Zoti i tij? Ata thanë: Vërtet ne jemi besimtarë të asaj me çka është dërguar. Ata kryelartit thanë: Ne jemi mohues (jobesimtarë) të asaj që ju e besuat. Ata e therën deven dhe me kryelartësi shkelën Ligjin e Zotit të tyre dhe thanë: O Salih, sille atë me çka na u kërcënove, nëse je prej të dërguarve. Atëherë ata përjetuan tërmetin dhe u gdhinë në shtëpitë e tyre si kufoma të ngrira...” (A'rafë, 59-78).

Pra, sa herë që përsëriten këto pasqyrime, kemi rastin t’i para­fytyrojmë ata të cilët u kundërvunë çdoherë para çdo pejgamberi, të cilën gjë Kur’ani e ekspozon në mënyrë të vazhdueshme derisa të vie te kundërvimi i mosbesimtarëve kurejshitë ndaj Muham­medit. Ai duke i përsëritur të njëjtat fjalë që i thanë pejgamberët tjerë, e ata duke reaguar me atë kundërvim të përhershëm. Pa dyshim, nëse përjetohet (vërehet me vëmendje) ky pasqyrim, do të shohim se në te ka bukuri artistike.

* * *

b) Prej pasojave të nënshtrimit të rrëfimit ndaj qëllimit fetar është edhe ekspozimi i serive të tij të cilat i rezultojnë këto qëllime. Nga kjo mënyrë e ekspozimit lindi ajo që ishte shumë afër të shndë­rrohet në rregull të përgjithshme. Kjo, ngase seria e fundit e cila paraqitet (sipas rendit kohor të sureve), përputhet me qëllimin më të dukshëm fetar për shkak të të cilit edhe u thur rrëfimi. Në të njëjtën kohë ky përfundim përputhet me bazat artistike dhe duket sikur të ishte përfundim artistik në vete e jo për qëllimin fetar jashtë tij.

Ne kemi vërejtur në rrëfimin për Musain më parë se rrëfimi i fun­dit që flet për te gjendet në suren Mâide dhe episodi i cili shfaqet në te është episodi i hutimit (bredhjes). Ja pra, ata ishin Bijtë e Israilit të cilëve All-llahu ua lëshoi dhuntinë e tij rrëke dhe i për­shkoi me mëshirën e Tij. Dhe ja ata në fund nuk e ruajnë këtë dhunti e as nuk hyjnë në tokën e shenjtë. Musai dha mund të madh që t’i bindë, por kot. Atëherë All-llahu i provoi me bredhje duke i lënë të hutuar pa udhëzues dhe ndihmës derisa të kalojë afati i caktuar.

Ky pra është qëllim ekskluzivisht fetar. Megjithatë, a ta merr mendja se ka përfundim më të bukur artistik se sa kjo skenë e hu­timit pas atij mundi të madh dhe pas asaj pavendosurie marra­mendëse? Pa mëdyshje, skena e hutimit dhe bredhjes është skena më e përshtatshme artistike nëse rrëfimi është i liruar nga të gjitha kufizimet.

Tani le ta ndjekim këtë dukuri në rrëfimet tjera.

1 - Rrëfimi për Ibrahimin përmendet në më shumë se njëzet ven­de. Vendi i fundit ku ceket është sureja Haxhxh (sipas zbritjes), në të cilën shfaqet kjo episodë “Përkujto kur Ne e udhëzuam Ibrahimin për në vendin e shtëpisë (Qabes): Të mos më për­shkruaj Mua shok, pastroje shtëpinë time për ata që e vizitojnë (bëjnë tavaf), që qëndrojnë në këmbë duke u falur, përkulur dhe që bëjnë sexhde. Dhe thirr ndër njerëz për haxhxh, se do të të vijnë ty këmbësorë dhe kalorës me deve të rraskapitur që vijnë prej rrugëve të largëta.” (Haxhxh, 26-27).

Këtu nga pikëpamja fetare, kemi një lidhje mes ritualeve të haxhxhit në Islam dhe ritualeve të tij në fenë e Ibrahimit. Ky pra është qëllimi i synuar siç thamë më parë. Në të njëjtën sure në përfundim të saj është cekur përmendja e fundit e Ibrahimit kur thotë: “Në fenë e babait tuaj, Ibrahimit. Ai edhe më parë, e edhe ky (Kur’an) ju quajti muslimanë.” (Haxhxh, 78). Por le të nda­le­mi në pikëpamjen ekskluzivisht artistike dhe të pyesim: A ka mund të ketë skenë më mallëngjyese me të cilën do të përmbyllej rrëfimi për te se sa ajo skenë kur ai i thërret njerëzit për haxhxh, kurse vet ishte ndërtues i shtëpisë dhe i cili e la birin e tij Ismailin aty para se ta ndërtojë? Ajo pra është përmbyllja më mallëngjyese artistike edhe pse këtë nuk e synoi qëllimi fetar.

2 - Rrëfimi për Isain ceket kryesisht në tetë vende ndërsa episodi i fundit i tij është shfaqur në suren Mâide (112) në këtë mënyrë: “Dhe kur All-llahu tha: O Isa, bir i Merjemesë, a ti njerëzve u the: Më besoni mua dhe nënën time si dy zota pos All-llahut!? (Isai) tha: Larg asaj të mete je Ti (o Zoti im). Nuk më takon mua të them atë që s’është e vërtetë. Ta kisha thënë unë atë, Ti do ta dije, Ti e di se çka në mua e unë nuk e di çka në Ty. Ti je më i dijshmi i të fshehtave! Unë nuk u kam thënë tjetër atyre, pos asaj që Ti më urdhërove; ta adhuroni All-llahun, Zotin tim dhe Zotin tuaj, dhe sa isha ndër ta kam qenë përcjellës i tyre, e pasi që më more mua, Ti ishe roja (dhe dëshmues) i tyre. Ti je dëshmitar për çdo send! Nëse i dënon ata, në të vërtetë ata janë robërit Tu, e nëse u fal atyre, Ti je i Gjithëfuqishmi, i Urti.” (Mâide, 116-118).

Për një rrëfim si rrëfimi i Isait, kjo përmbyllje në të njëjtën kohë është edhe fetare edhe artistike. Lindja e tij është e çuditshme dhe e pazakontë. Nga kjo lindje shpërthyen dyshimet e zotimit (konsi­derimit të tij për Zot) të tij dhe mu nga kjo pikë e nyjëzuar u tra­zuan problemet. E ja ai vetë, në çastin e fundit para Krijuesit të tij, pranon adhurueshmërinë e tij, dëshmon për atë se çka i ka thënë popullit të tij, kurse çështjen e tyre e lë në kompetenca të All-llahut fuqiplotë dhe të urtë.

Arti synon këtë përmbyllje kur rrëfimi zhvillohet sipas rrjedhës së tij në Kur’an.

3 - Rrëfimi për Ademin gjithmonë përmbyllet me zbritjen e tij (në tokë). Nëse diçka shtohet, shtohet kërkimfalja e Ademit për më­katin e tij dhe pranimin prej Zotit. Pastaj nuk kemi kurrfarë laj­mesh nga ajo se çka i ndodhi pas zbritjes në tokë (siç tregon Tev­rati për shembull), ngase qëllimi fetar kryhet me largimin e Ade­mit nga xhenneti si dënim për pranimin e konsultimit nga ana e armikut të tij të vjetër dhe për harresën e urdhrit të Zotit të tij bujar.

Ndërsa sa i përket artit, në të gjendet e gjithë ajo që e kërkon ar­tisti. Largimi nga xhenneti dhe zbritja e tij në tokë; lënia e rrë­fimit hapur pas zbritjes së tij për kujtesën që ajo ta përcjell dhe imagjinojë Ademin e ngratë dhe të shoqen e tij në tokë, të hutuar duke mos i njohur skajet e saj. Ata as që ishin mësuar që të ambi­entohen në te e as që kishin përvojë t’i adaptohen jetës së saj, e shumë gjëra të tjera të cilat i ndien imagjinata duke i inskenuar dhe hipotetizuar, që bukuria e tyre artistike e nxjerr çdo plotësim për rrëfimin pas kësaj përmbylljeje.

4 - Rrëfimi për Sulejmanin ceket  në tre vende. Sureja e fundit në të cilën përmendet është sureja Enbija (73), e cila e regjistron këtë skenë: “(Përkujto) Davudin dhe Sulejmanin, kur pleqëronin për çështjen e bimës (mbjelljes) të cilën delet e atij populli e kishin kullotur natën, e Ne ishim përcjellës të gjykimit të tyre. E Sulejmanit Ne ia mësuam atë (përgjigjen e saktë) po secilit (prej tyre) u patëm dhënë urtësi e dije. Ne bëmë që kodrat dhe shpezët ta madhërojnë (ta bëjnë tesbih) së bashku me Davudin. Ne kemi mundësi (ta bëjmë këtë) dhe e bëmë. Ne ia mësuam atij (Davu­dit) punimin e petkave (të hekurta) për ju, që t’ju mbrojnë në raste lufte. A jeni pra ju mirënjohës për këtë? Ndërsa Sulej­manit (ia nënshtruam) erën e fortë që sipas dëshirës së tij ecte me të deri te toka të cilën e kemi bekuar Ne. Ne jemi të gjithëdijshëm për çdo gjë. Edhe disa nga djajtë (ia nënshtruam) që zhyteshin (në thellësi të ujit) dhe bënim edhe punë tjera për të (Sulejmanin), por Ne i ruanim ata (të mos shmangeshin).” (Enbija, 78-82).

Edhe këtu kemi qëllimin fetar siç është rasti me qëllimet e shumë rrëfimeve për Sulejmanin. Në shikim të parë këtu duket se për­mbyllja artistike nuk përputhet me qëllimin fetar, dhe se pamja e Sulejmanit të mbështetur në shkopin e tij pas vdekjes, duket se është përmbyllja artistike e kërkuar.

Kjo skenë pa dyshim përshtatet për një gjë të tillë, por skena e gjykimit (pleqërimit) dhe urtësisë në këtë rast ka vlerën e vet artistike në jetën e Sulejmanit. Ai është “Sulejmani i urtë” siç qu­het por edhe “Sulejmani mbret”. Në këtë pleqërim të hershëm ke­mi dëshmi për dhuntinë e urtësisë dhe parapërgatitje për mbre­tërinë e madhe. Madje ajo është metodë prej metodave të shfaqjes që rrëfimi i heroit të përfundojë me një skenë nga skenat e fëmijë­risë ose djalërisë së tij, e cila ka lidhje të fortë me thelbin e rrë­fimit që nga fillimi e deri në fund.

5 - Madje edhe rrëfimet e përbashkëta mes disa pejgamberëve - që qëllimet e tyre fetare janë të ditura - shfaqja e tij e fundit është harmonizuar me përmbylljen artistike me disa fjalë: “Po edhe në­se të përgënjeshtrojnë ty, para tyre pat përgënjeshtruar edhe populli  i Nuhit, Adit dhe Themudit. Edhe populli i Ibrahimit edhe populli i Lutit. Po edhe banorët e Medjenit. Qe përgënje­shtruar edhe Musai; e Unë jobesimtarëve u pata dhënë afat, më pastaj u dhashë dënim, e çfarë ishte ai dënim Imi? (Ua ndry­shova gjendjen në të keq).” (Haxhxh, 42-44). Ky është një përfundim konkret, pastaj përfundim fetar e njëkohësisht edhe përfundim artistik.

6 - Ndërsa sa i përket rrëfimit për Jusufin, në përmbyllje të tij në formë të veçantë ekziston përputhshmëria me rrëfimin në fillim të tij. Ky rrëfim fillon me ëndrrën e Jusufit dhe mbaron me reali­zi­min e po asaj ëndrre duke iu përulë prindërit dhe vëllezërit e tij, dhe më në fund skena ku Jusufi i largon duart nga çdo gjë dhe i drejtohet Zotit të tij me këtë lutje të sinqertë dhe penduese: “Pasi iu plotësua dëshira, Jusufi tha: Zoti im, Ti më ke dhënë mua pushtet,ma mësove komentimin e ëndrrave; o Krijues i qiejve dhe i tokës, Ti je kujdestar Imi në dunja e në Ahiret, më bën të vdes musliman dhe më bashko me të mirët!” (Jûsuf, 101). Pas kësaj nuk u shtua asnjë pasus siç ndodhi në Tevrat, ngase qëllimi fetar u realizua me çka u realizua edhe përmbyllja më e bukur artistike.

* * *

c) Nga synimet e qëllimeve fetare të rrëfimit është që ai të për­shtatet me mesin në të cilin shfaqet. Kjo përshtatje krijoi një lloj të harmonizimit artistik për të cilin diskutuam në një kapitull të veçantë ku i përmendëm të gjitha llojet e ilustrimit në Kur’an.

Ndërsa sa i përket pamjes së tij në kontekst të rrëfimit, ne për­mendëm një model të tij më parë kur bëmë fjalë për qëllimet e rrë­fimit. Për këtë si shembull: “Njoftoi robërit e Mi, se vërtet Unë jam ai që fal shumë dhe mëshirues i madh, por (njoftoi) se edhe dënimi Im është dënim i dhembshëm.” (Hixhr, 49-50), e që pas kësaj vijojnë rrëfimet që i vërtetojnë këto njoftime.

Tani do të cekim disa modele të tjera në të cilat qëllimi fetar për­puthet plotësisht me harmonizimin artistik:

1 - Në suren A’rafë rrëfimi për Ademin u paraqit në këtë mënyrë:

“Ne ju krijuam pastaj ju dhamë formën, e mandej engjëjve u thamë: Bëni sexhde për Ademin. Ata i bënë sexhde pos Iblisit. Ai nuk qe prej atyre që bënë sexhde. (All-llahu) tha: Çka të pengoi ty të bësh sexhde, kur Unë të urdhërova? Ai (Iblisi) tha: Unë jam më i vlefshëm se ai, më krijove mua nga zjarri, e ate e kri­jove nga balta! (All-llahu) tha: Zbrit nga ai (xhenneti), nuk të takon të bësh kryelartësi në të, dil jasht, s’ka dyshim se ti je i poshtëruar. (Iblisi) tha: Më afatizo deri në ditën kur ringjallen (njerëzit)! (All-llahu) tha: Ti je i afatizuar! (Iblisi) tha: Për shkak se më humbe mua, unë do t’ju ulem atyre (do t’u zë pusi) në rrugën tënde të drejtë. Mandej do t’u sillem atyre para, prapa, nga e djathta dhe nga e majta e tyre, e shumicën e tyre nuk do ta gjesh që të falënderohen (të besojnë)! (All-llahu) tha: Dil nga ai (xhenneti) i urrejtur, i dëbuar. Kush prej tyre vjen pas teje, Unë kam për ta mbushur xhehennemin me të gjithë ju. (Ne i thamë) O Adem, ti dhe bashkëshortja jote zini vend në xhennet, hani çka të doni, e mos iu afroni kësaj peme sepse do të bëheni prej zullumqarëve (të vetvetes suaj). Shejtani i nxiti ata të dy (i mashtroi) që t’ua zbulojë atyre pjesët e turpshme që u ishin të mbuluara dhe tha: Zoti juaj nuk ua ndaloi juve atë pemë vetëm që të mos bëheni engjëj, ose të mos bëheni prej të përjetshëmve. Dhe iu përbetua atyre (duke u thënë) se: Unë jam këshillues për ju. Atëherë me mashtrim i zbriti (në nivel të palakmueshëm). E kur e shijuan pemën, u zbulua vendturpi i tyre dhe filluan ta mbulojnë atë (duke vënë gjeth mbi gjeth), nga gjethet e (pemëve të) xhennetit. Zoti i tyre i thirri (duke u thë­në): A nuk ua ndalova atë pemë dhe a nuk ju thashë se shej­tani është armik i haptë për ju?! Ata të dy thanë: Zoti ynë, ne i bëmë padrejtë (e dëmtuam) vetvetes sonë, e në qoftë se nuk na mbulon (mëkatin) dhe nuk na mëshiron, ne mesiguri jemi prej të shka­tërruarve! (All-llahu) tha: Zbritni, jeni armik i njëri-tjetrit. Në tokë ju e keni vendqëndrimin (vendbanimin) dhe përjetimin deri në një kohë. Tha: Në të (në tokë) do të jetoni (do të gjallëroni), në të do të vdisni (do të varroseni), dhe prej saj do të nxirreni (do të ringjalleni).”  (A’rafë, 11-25).

Pas këtij rrëfimi konteksti i fjalisë vazhdon duke i thirrur bijtë e Ademit që t’i ruhen djallit: “O bijtë e Ademit, të mos ju mash­tro­jë kurrsesi shejtani sikurse i nxori prindërit tuaj nga xhenneti.” (A’rafë, 27). Pastaj ata udhëzohen që të dëfrehen në kufijtë e le­juar; të mos e ndalojnë atë që All-llahu e bëri të lejuar; dhe t’i dëgjojnë e respektojnë pejgamberët të cilët u vinin nga ana e All-llahut: “Ne i kemi bërë djajtë miq të atyre që nuk besojnë.” (A’rafë, 27).

Pastaj transferohet në Ditën e kijametit ku e ekspozon qëndrimin e besimtarëve të cilët ndoqën udhëzimin e All-llahut dhe qëndrimin e jobesimtarëve të cilët ndoqën dredhitë e djallit. Më në fund kryhet ekspozimi me hyrjen e të parëve në xhennet dhe hyr­jen e të dytëve në xhehennem. Ata i thërrasin burrat e A’rafit ashtu siç përmendëm në kapitullin “Ilustrimi atistik”: “Vazhdoni në xhennet, as nuk ka frikë për ju, as nuk keni për t’u bren­go­sur.” (A’rafë, 49). Atyre do t’u kumtohet edhe nga paria e lartë (engjëjt më të zgjedhur): “Ky është xhenneti, u është dhënë juve për atë që vepruat.” (A’rafë, 43).

Sikur ky të ishte “kthim i mërgimtarëve dhe kthim i të humburve” nga vendbanimi i lumtur. Sikur ata e merituan kthimin dhe e trashëguan xhennetin për shkak se ata nuk e dëgjuan shejtanin, pasi që dëgjimi i tij është shkak për daljen e tyre nga xhenneti.

Këtu pra, në këtë “kthim” kemi harmonizimin e shfaqjes me atë “dalje” për të cilën u bë fjalë në kapitullin “Harmonizimi ar­tis­tik”, që pa dyshim trajtohet prej niveleve të shkallës më të lartë.

Si ky harmonizim kemi gjurmë edhe në rrëfimet tjera. Ne këtu do të ndalemi me sjelljen e këtij shembulli, që sipas tij të udhëzohen lexuesit në të gjitha rrëfimet e Kur’anit.

Veçoritë artistike të rrëfimit

as gjithë kësaj, tani do t’i ekspozojmë veçoritë e për­gjith­shme artistike te të cilat u realizua qëllimi fetar i rrëfimit nëpërmjet bukurisë artistike. Kjo, ngase kjo bukuri ar­tis­tike cekjen e tij në shpirt e bën më të lehtë kurse në intuitë e futë më thellë. Studimi sipas kësaj metode, spikat katër fenomene ar­tistike të cilat zënë vend të merituar në studimet artistike të rrë­fimit të lirë në botën e arteve.

* * *

a) Prej veçorive të para artistike është llojllojshmëria e mënyrës së shfaqjes.

Ne në rrëfimet kur’anore vërejtëm katër metoda të ndryshme të fillimit të shfaqjes së rrëfimit. Ato janë si vijojnë:

1) Ndonjëherë para fillimit të rrëfimit, Kur’ani bën një hyrje të rezymuar e pastaj i cekë detajet prej fillimit e deri në mbarim të tij. Për shembull, mënyra e rrëfimit të “banorëve të shpellës”. Ai fillon kështu: “A mos mendove ti se ata të vendosurit e shpellës dhe Rekimit ishin nga mrekullitë Tona më të çuditshme? Kur djelmoshat u strehuan në shpellë e thanë: O Zoti ynë, na dhuro nga ana Jote mëshirë dhe na përgatit udhëzim të drejtë në tërë çështjen tonë! Ne u vumë mbulojë mbi veshët e tyre (i vumë në gjumë) në shpellë për disa vjet me radhë. Pastaj ata i zgjuam (prej gjumit) për të parë se cili prej atyre dy grupeve është më preciz në llogaritjen e kohës se sa gjatë qëndruan.” (Kehf, 9-12).

Ky është një rezymim i rrëfimit. Pastaj vijojnë detajet e konsul­timit të tyre para se të hyjnë në shpellë, gjendja e tyre pasi që të hyjnë, fjetja e tyre; pastaj zgjimi i tyre, dërgimi i njërit prej tyre që t’u blejë ushqim, zbulimi i tij në qytet, pastaj kthimi i tij dhe vdekja e tyre, ndërtimi i faltores, mospajtimi i popullit për çësh­tjen e tyre, etj. Pra, ky rezymim sikur të ishte ndonjë hyrje e domosdoshme për detajet e një rrëfimi.

2 - Ndonjëherë cek pasojat e rrëfimit dhe urtësinë e tij, e pastaj fillon rrëfimi prej ngjarjeve të para dhe vazhdon duke i detajizuar hap pas hapi. Shembull për këtë e kemi rrëfimin për Musain në suren Kasas. Ai fillon kështu: “Këto janë ajetet e Librit të plot­kuptueshëm, që po t’i lexojmë ty nga lajmi rreth Musait e faraonit, e që është vërtet për një popull që beson. Me të vërtetë faraoni ka ngritur kokën lart në tokë, e popullin e saj (tokës) e ka grupëzuar dhe një grup prej tyre e shtyp ashtu që djemtë e tyre ua mbyt, e gratë e tyre ua lë të jetojnë. Vërtet, ai është prej më shkatërrimtarëve. E Ne duam t’i lartësojmë ata që u shtypën në tokë, t’i bëjmë udhëheqës dhe t’i bëjmë trashëgues. Dhe atyre t’u japim pushtet në tokë, e faraonit, Hamanit dhe ushtrisë së këtyre dyve t’ua tregojmë atë që i ruheshin (ia kishin frikën).” (Kasas, 2-6).

Pastaj vazhdon duke e detajizuar rrëfimin për Musain: lindjen e tij; zhvillimin; gjimarrjen; rritjen; vrasjen që ia bëri egjiptasit dhe daljen e tij... ashtu siç i detajizuam edhe më parë. Sikur kjo hyrje e ndriçon qëllimin e rrëfimit që ishte një parathënie e domos­doshme për ta njohur mënyrën se si realizohet qëllimi i plani­fikuar dhe i studiuar.

I ngjashëm, sa i përket kësaj mënyre, është edhe rrëfimi për Jusu­fin. Ai fillon me ëndrrën të cilën ia rrëfen Jusufi babait të tij kurse i ati e lajmëron se atij do t’i ngjajë diç madhështore. “(Përkujto) Kur Jusufi babait të vet i tha: O babai im, unë pashë (në ën­dërr) njëmbëdhjetë yje dhe diellin e hënën, i pashë duke më bërë mua sexhde! Ai (Jakubi) tha: O biri im, mos ua trego ëndrrën tënde vëllezërve t’u se po të bëjnë ndonjë dredhi, s’ka dyshim se djalli për njeriun është armik i haptë. Ja kështu Zoti yt të zgjodhi ty, të mëson interpretimin e ëndrrave, plotëson dhuntinë e Tij ndaj teje dhe familjes së Jakubit, sikurse e pat plotësuar atë më parë ndaj prindërve tu, Ibrahimit dhe Is’hakut. Vërtet, Zoti yt është më i dijshmi, më i urti!” (Jûsuf, 4-6).

Më pas vazhdon rrëfimi sikur ai të ishte interpretues i ëndrrës dhe ate që e pritte Jakubi të ndodhë pas saj. E kur u realizua (ëndrra) përfundoi edhe rrëfimi e nuk u vazhdua, ashtu siç e vazhdoi Tev­rati, edhe pas këtij përfundimi të përpiktë artistik.

3 - Ndonjëherë e cek rrëfimin menjëherë pa ndonjë hyrje apo re­zymim. Edhe pse rrëfimi fillon në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe be­fas, ai mjafton. Shembull për këtë e kemi rrëfimin për Merje­men me rastin e lindjes së Isait. Befasitë e saj janë të njohura. Ato do t’i paraqesim detajisht në një rast tjetër. Gjithashtu edhe rrë­fi­mi për Sulejmanin,pupëzën dhe Belkisen që do të paraqiten më vonë.

4 - Ndonjëherë e përfytyron rrëfimin sikur të ishte dramë. Aty do t’i përmend vetëm ato fjalë të cilat japin shenjë për fillimin e shfaqjes, e pastaj e lë rrëfimin të flasë për vete përmes prota­go­nistëve të tij. Si shembull kemi skenën të cilën e shfaqëm nga rrë­fimi për Ibrahimin dhe Ismailin në kapitullin “Ilustrimi artistik”: “Edhe kur Ibrahimi dhe Ismaili duke i ngritur themelet e shtë­pisë”. Ky është sinjali për fillimin e ngjarjes kurse pjesa tjetër i është lënë Ibrahimit dhe Ismailit: “Zoti ynë pranoje prej nesh, se me të vërtetë Ti je që dëgjon dhe di.” (Bekare, 127). Kështu vazhdon deri në fund të skenës së gjatë që për një rast të tillë ka shumë shembuj të ngjashëm në Kur’an.

* * *

b) Veçoria e dytë artistike është llojllojshmëria e mënyrës së befasisë.

1 - Ndonjëherë e fsheh sekretin e befasisë edhe për protagonistin por edhe për publikun, në mënyrë që t’ua zbulojë ate që të dy palëve për një moment. Shembull e kemi rrëfimin për Musain me personin e devotshëm dhe dijetar në suren Kehf. Ky rrëfim zhvi­llohet kështu:

“(Përkujto) Kur Musai djaloshit që e shoqëronte i tha: Nuk do të ndalem së ecuri derisa ta arrijë vendtakimin e dy deteve, ose do të udhëtoj një kohë të gjatë. Kur e arritën ata të dy vend­takimin e atyre deteve, e harruan peshkun e tyre, e ai (peshku) mori rrugën e vet si fole (strofull) në det. Pasi ata e kaluan atë vend, ai (Musai) i tha djaloshit: Na jep drekën tonë (ushqimin), meqë nga ky udhëtim jemi lodhur. Ai (djaloshi) tha: A sheh!? Kur u strehuam te shkëmbi, unë e harrova peshkun, dhe përveç djallit nuk më bëri kush ta harroj që të ta përkujtoj ty atë, dhe ai në mënyrë të çuditshme mori rrugën e tij për në det! Ai (Musai) tha: Ai është (vendi) që ne po e kërkojmë! Dhe u kthyen që të dy rrugës së tyre prej nga kishin ardhur. Dhe e gjetën një nga robërit Tanë, të cilit i kemi dhuruar mëshirë nga ana Jonë dhe e kemi mësuar me një dituri të posaçme nga Ne. Atij (Hidrit-nje­riut të mirë e të dijshëm) Musai i tha: A pranon të vijë me ty që të më mësosh nga ajo që je i mësuar (i dhuruar) ti: dituri të drejtë e të vërtetë? Ai (Hidri) tha: Sigurisht, ti nuk do të mund të keshë durim me mua! Si do të durosh për atë që nuk je i njoftuar? (Musai) Tha: Në dashtë All-llahu, do të shohësh se do të jem i durueshëm dhe nuk do të kundërshtoj ty për asgjë! Ai tha: Nëse më shoqëron ti mua, atëherë mos më pyet për asgjë, derisa unë vet të të tregoj për atë”.

“E ata të dy shkuan (duke ecur) deri kur hipën në anije. Ai (i dijshmi) e shqeu atë. Ai (Musai) tha: A e shqeve që t’i fundosësh udhëtarët e saj, vërtet bëre një punë të hatashme? Tha: A nuk të thashë se nuk do të mund të kesh durim me mua? (Musai) tha: Mos më qorto sepse harrova dhe mos më mundo me vështirësi në këtë shoqërim timin (lehtësoma punën)!”.

“Vazhduan të shkojnë deri kur takuan një djalë të ri, e ai (i dij­shmi) e mbyti atë. (Musai) Tha: A e mbyte njeriun e pastër, pa e mbyt ai askë?! Vërtet ke bërë një punë të shëmtuar! Ai (i dijshmi) tha: A nuk të thashë se vërtet ti nuk do të mund të kesh durim me mua? (Musai) Tha: Nëse pas kësaj të pyes (të kun­dërshtoj) për ndonjë gjë, atëherë mos më lejo të të shoqëroj. Tashmë ndaj meje ke arsyetim (të mos më shoqërosh)!”.

“Vazhduan të udhëtojnë derisa arritën te banorët e një qyteti prej të cilëve kërkuan t’u japin ushqim, po ata nuk deshën t’i pranojnë si mysafirë (e as t’i ushqejnë), e ata të dy gjetën aty një mur që gati po rrëzohej, e ai e drejtoi atë (murin). (Musai) Tha: Sikur të kishe dashur do t’u merrje shpërblim për këtë! Ai (i dijshmi) tha: Tash është koha e ndarjes sonë, e unë do të tregoj për domethënien e asaj për të cilën nuk munde të kesh durim!” (Kehf, 60-78).

Deri në këtë vend ne jemi para befasive të njëpasnjëshme të cilave nuk ua dimë sekretin. Gjendja ynë ndaj këtyre befasive është identike me gjendjen e protagonistit të rrëfimit, Musait. Madje ne nuk e dimë se kush është ai që sillet me këto sjellje të çuditshme po as Kur’ani nuk na informon për emrin e tij, si plotësim i kësaj atmosfere enigmatike e cila na përshkon. E çfarë vlere ka emri i tij? Ai ka për qëllim që ta përfaqësojë urtësinë e sekretit më të lartë (atij hyjnor) te i cili nuk vlejnë rezultatet (konkluzat) e aty­përatyshme në bazë të premisave (dukurive paraprake) sen­si­bile. Ajo (urtësia hyjnore) synon në qëllime shumë të larta që nuk mund t’i perceptojë syri i rëndomtë dhe i kufizuar. Moscekja e emrit të tij përputhet me këtë personalitet figurativ të cilin e për­faqëson. Në këtë rast fuqitë e panjohura dominojnë mbi rrëfimin që nga fillimi i tij. Ja Musai dëshiron ta takojë këtë njeri të prem­tuar. Ai merr rrugën e tij por djaloshi e harron ushqimin te shkëmbi. Kjo i përngjanë sikur e harroi me qëllim që të kthehet e ta gjejnë këtë person aty. Takimi i tyre do të distancohej sikur ta vazhdonin drejtimin e tyre dhe të mos i kishte kthyer caktimi i Zotit te shkëmbi edhe një herë. E gjithë atmosfera është e mbyllur dhe e panjohur, gjithashtu edhe emri i njeriut është misterioz dhe i panjohur.

Pastaj sekreti fillon të shpaloset duke ia bërë me dije publikut në të njëjtin çast kur ia bën me dije edhe Musait:

“Sa i përket anijes, ajo ishte pronë e disa të varfërve që punojnë në det, e unë desha ta bëj atë me të meta, ngase para tyre ishte një sundues që grabiste çdo anije (të aftë - pa të meta). Sa i përket djaloshit, dy prindërit e tij ishin besimtarë, e u frikësuam se ai do t’i shpie ata të dy në humbje e në mosbesim. Deshëm që Zoti i tyre t’u japë në vend të tij një më të mirë se ai dhe më të afërt në respekt e në mëshirë (ndaj prindërve). Sa i përket murit, ai ishte i dy djelmoshave jetima të atij qyteti, e nën të ata kishin një thesar ari dhe babai i tyre ka qenë njeri i mirë, e Zoti yt dëshiroi që ata dy (jetimat) ta arrijnë pjekurinë e vet dhe ta nxjerrin ata vetë thesarin e tyre. Kjo ishte mëshirë e Zotit tënd (ndaj tyre). Dhe unë nuk e bëra tërë atë sipas bindjes sime (por sipas udhëzimit të Zotit). Ky pra është sqarim i asaj për të cilën nuk munde të kesh durim.” (Kehf, 79-82).

Në këtë hutesë të sekretit të zbuluar humbet gjurma e njeriut dije­tar. Mendjeve të hutuara pasi të rivetëdijësohen u shkon ndër­mend të pyesin: Kush ishte ky? - Kurse ato nuk marrin përgjigje. Ai shkoi në drejtim të panjohur, ashtu siç erdhi nga drejtimi i pa­njohur. Ky rrëfim shëmbëllon urtësinë e madhe, kurse kjo urtësi nuk e zbulon veten pos me masë, ashtu që pastaj mbetet enig­ma­tike përgjithmonë.

Edhe kjo gjithashtu është hapësirë prej hapësirave të harmo­ni­zimit. Ajo zuri vend në kapitullin “Harmonizimi artistik” e tani lexuesi le ta transferojë në këto hapësira.

2 - Ndonjëherë sekretin ua zbulon spektatorëve kurse prota­go­nis­tët e rrëfimit i lë të verbër. Ata sillen lirisht e në anën tjetër nuk dinë asgjë për sekretin. Kurse ata (spektatorët) i shohin sjelljet e tyre haptazi. Mesiguri kjo është kështu si prezentim i talljes në të cilin do të marrin pjesë spektatorët që nga momenti i parë dhe të cilëve do t’u jepet mundësia të tallen me gjestet e aktorëve!

Një gjë të tillë ne e pamë me rastin e rrëfimit për pronarët e kop­shtit: “Kur u betuan se do ta vjelin atë herët në agim. E nuk thanë (kur u betuan) Në dashtë All-llahu! E sa qenë ata fjetur, atë (kopshtin) e goditi një bela nga Zoti yt. Dhe ai gdhiu si të ishte i vjelur.” (Kalem, 17-20).

Në ndërkohë kur ne e dimë se çka ndodh, pronarët e kopshtit nuk e dinë: “Ata në mëngjes thërritnin njëri-tjetrin. Ngrehuni herët te prodhimet tuaja nëse doni t’i vilni! Dhe ata vajtën duke pëshpëritur në mes vete (të mos i dëgjojë kush). Të mos lejojnë të afrohet sot në të asnjë i varfër. Dhe vazhduan herët me atë qëllim të përcaktuar të tyre.” (Kalem, 21-25).

Ne shikuesit tallemi me ta derisa ata thirrnin njëri-tjetrin dhe pëshpëritnin. Në anën tjetër, kopshti është shëmtuar si të ishte i vjelur, derisa më në fund u zbulua sekreti pasi që ne u ngopëm me shpotitje dhe tallje: “E kur e panë atë, thanë: “S’ka dyshim, ne jemi në humbje. Bile ne kemi mbetur edhe pa të!” (Kalem, 26). Ky është ndëshkimi që u takon atyre që u ndalojnë (nga të mirat e All-llahut) të ngratëve!

Edhe ky është një lloj i harmonizimit i cili u bashkangjitet të tjerëve.

3 - Ndonjëherë spektatorëve ua zbulon një pjesë të sekretit i cili është i pazbuluar për protagonistin dhe një pjesë tjetër e cila është misterioze edhe për shikuesit edhe për protagonistin, dhe ate brenda një rrëfimi. Shembull për këtë e kemi rrëfimin për fronin e Belkises i cili iu soll (Sulejmanit) sa një dremitje syri. Ne u kup­tuam se ai erdhi në duart e Sulejmanit ndërkohë kur Belkisja nuk e dinte këtë. E kur erdhi ajo, iu tha: “A është i këtillë froni yt? E ajo tha: Si të ishte vetë ai?!” (Neml, 42). Kjo është një befasi për Belkisen të cilën ne e kemi ditur më herët. Mirëpo befasia e pa­llatit të lëmuar nga qelqi mbeti e fshehur për ne dhe për të derisa kur u befasuam së bashku me Belkisen atëherë kur “Asaj iu tha: Hyn në pallat, e kur e pa atë mendoi se është një ujë i madh dhe i përvoli këmbët. Ai tha: Ky është një pallat i lëmuar prej qelqi!”. (Neml, 44) Këtë tregim ne do ta shtjellojmë më vonë de­tajisht.

4 - Ndonjëherë në rrëfim nuk ka ndonjë fshehtësi. Por me befa­sinë ndeshen protagonisti dhe publiku dhe në të njëjtën kohë gjithashtu e kuptojmë fshehtësinë e saj po në atë moment. Shem­bull i kemi befasitë e rrëfimit për Merjemen atëherë kur vetmohet dhe ndahet nga familja e saj. Aty befasohet me takimin e shpirtit besnik, Xhibrilit në formë të njeriut. Andaj edhe i thotë: “Unë i mbështetem Të Gjithëmëshirshmit për mbrojtje nga ti, nëse je që i frikësohesh Atij (më le të lirë)!”. (Merjem, 18). Vërtet, ne kup­tuam para saj për një çast se ai është “shpirti”, por situata nuk zgjati shumë, dhe ai e lajmëroi: “Ai (Xhibrili) tha: Unë jam ve­tëm i dërguar (melek) i Zotit tënd për të dhuruar ty një djalë të pastër!” (Merjem, 19). Ne u befasuam bashkë me te edhe kur dhembja e lindjes e mbështeti atë te një trup i hurmës: “Ajo tha: Ah sa mirë ka qenë për mua të kisha vdekur para kësaj e të isha e harruar që moti!. E prej së poshtmi atë e thirri (Xhibrili): Mos u brengos, Zoti yt bëri pranë teje një përrockë (uji)...” (Merjem, 23).

c) Veçoria e tretë në shfaqjen e rrëfimit është: Ekzistimi i disa zbrazëtirave (pushimeve) mes një skene dhe skenës tjetër, të cilat i krijojnë ndarjet e skenave dhe përpjesëtimet e akteve me qëllim që të bëjnë mes çdo dy skenave apo dy serive një zbrazëtirë të cilën e plotëson imagjinata e shikuesit duke u dëfryer me ngritjen e urës mes skenës së kaluar dhe skenës së ardhshme.

Kjo metodë përafërsisht ushtrohet në të gjitha rrëfimet kur’anore. Ajo mund të vërehet edhe në ato rrëfime që i kemi paraqitur më parë. Ndërsa sa i përket këtij rasti, ne do të sjellim shembull nga rrëfimi i Jusufit: ky rrëfim është ndarë në njëzet e tetë skena. Le t’i shfaqim disa prej tyre:

Vëllezërit e Jusufit ia mësyen “depove të tokës” në vitet e thatë­sirës për të kërkuar grurë. Jusufi kërkoi prej tyre ta sjellin vëllain tjetër (i vëllai i Jusufit prej babës dhe nënës), e ata e sollën për­kundër mosdashjes së babait të tyre. Mandej Jusufi e vuri tasin e mbretit në barrën e tij dhe e mori peng në emër të asaj se ai është vjedhës ashtu që Jusufin ta ndalë te ai...

Mandej, ja ata, vëllezërit e tij ndahen mënjanë që të kontrollohen për rastin e tyre. Jusufi refuzoi ta marrë ndonjërin prej tyre në vend të tij: “E kur e humbën shpresën prej tij, u veçuan për t’u kontrolluar. Më i madhi prej tyre tha” A nuk e dini që babai juaj ka marrë prej jush besën në All-llahun, e më parë çfarë padrejtësishë kemi bërë ndaj Jusufit?. Unë pra nuk ndahem kurrë prej kësaj toke (Egjiptit) deri që të më lejojë babai im, ose të vendosë All-llahu (mirë) për mua, e Ai është gjykatës më i drejtë. Ju kthehuni te babai juaj dhe thuani: O babai ynë, djali yt vodhi, ne dëshmojmë vetëm për atë që dijmë, e për të fshehtën ne nuk ishim roje! Ti dërgo e pyeti (banorët në) qytetin ku ishim ne, po ashtu edhe ata me karvanin me të cilin kemi ardhur. Ne jemi të drejtë (për atë që e themi).” (Jûsuf, 80-82).

Në këtë moment lëshohet perdja që të takohemi me ta, jo në Egjipt e as në rrugë gjatë udhëtimit por para babait të tyre. Ata ia përcjellin porositë e vëllait të tyre, por pa i dëgjuar ne. Perdja hapet përsëri, kur ja ne, e gjejmë babain e tyre duke u thënë: “Ai (Jakubi) tha: Jo, çështjen e ka kurdisur epshi juaj, (mua nuk më ka mbetur tjetër) durimi i mirë, është shpresë që All-llahu do t’mi sjell të gjithë: Ai është më i dijshi, më i urti." (Jûsuf, 83). Perdja lëshohet përsëri.

Tani do të shohim një skenë tjetër mes Jakubit dhe bijve të tij. Atë do ta shohim se si i janë zbardhur sytë nga dëshpërimi. Malli për Jusufin është i pranishëm përherë. Bijtë e tij ia shohin për të madhe për gjithë këtë brengë. Atëherë ai: “Ua ktheu shpinën e tha: O mjerë unë për Jusufin, nga pikëllimi iu zbardhën të dy sytë, por i përmbajtur (nga pikëllimi). Ata thanë: Për All-llah­un, ti vazhdimisht e përkujton Jusufin derisa do të sëmuresh rëndë, ose do të shkatërrohesh. Ai (Jakubi) tha: Unë hidhërimin dhe pikëllimin tim ia parashtroj All-llahut, e unë e di për All-llahun atë që ju nuk e dini. O bijtë e mi, shkoni dhe hulumtoni (në Egjipt) për Jusufin dhe vëllain e tij, e mos e humbni shpre­sën nga mëshira e All-llahut, sepse vetëm populli jobesimtar e humb shpresën në All-llahun.” (Jûsuf, 83-87). Këtu përsëri mbyllet perdja. Ata marrin rrugën e ne nuk dimë asgjë, por kur ngrihet perdja i gjejmë para Jusufit në Egjipt: “E kur hyjnë te ai (Jusufi), thanë: O ti zotëri, neve dhe familjen tonë na ka goditur një skamje e vështirë, e kemi ardhur me një mall të vjetër, e ti pra na mbush masën (barrën) dhe na dhuro, All-llahu i shpër­blen ata që dhurojnë.” (Jûsuf, 88). E kështu pra vazhdon me radhë.

Edhe rrëfimet për banorët e shpellës, Merjemen dhe Sulejmanin zhvillohen sipas të njëjtit kontekst. Ato do t’i ekspozojmë deta­jisht në temën e ardhshme.

Ilustrimi në rrëfim

ëtë titull e kemi veçuar si përfundim për veçorinë e katërt. Kjo veçori është prej veçorive më të dalluara artistike të rrëfimit dhe më të lidhurave ngusht me titullin e këtij libri “Ilustrimi artistik në Kur’an”. Ne kemi thënë më herët se: Shprehja kur’anore e interpreton rrëfimin me brushën e ilustrimit mahnitës me të cilin i përfshinë të gjitha skenat dhe të gjitha aktet të cilat i pasqyron. Andaj rrëfimi shndërrohet në ndodhi që ka ngjarë dhe skenë ku ka lëvizje, e jo rrëfim që tregohet e as ndodhi që ka kaluar.

Tash themi: Ky ilustrim në skenat e rrëfimit është ngjyra-ngjyra: Një ngjyrë paraqitet në fuqinë e shfaqjes dhe gjallërimin e saj, një tjetër paraqitet në sensibilizimin e emocioneve dhe reagimeve; një tjetër paraqitet në përshkrimin e protagonistëve. Kjo nuk don të thotë se këto ngjyra janë të ndara por ndonjëra prej tyre dallohet në disa raste dhe dominon mbi të tjerat, andaj edhe cilësohet me emrin e saj. Në të vërtetë, të gjitha këto gjurmë artistike paraqiten në të gjitha skenat e tregimeve. Këtë mund ta sqarojë shembulli e kurrsesi mendimi i shkruar:

Që më parë e ekspozuam rrëfimin për pronarët e kopshtit, skenën e Ibrahimit dhe Ismailit para Qabes, skenën e Nuhit dhe të birit të tij gjatë vërshimit...

Të gjithë këto janë shembuj për fuqinë e shfaqjes dhe gjallërimit, saqë lexuesit do t’i shkonte mendja se skena është e pranishme, ndihet dhe shihet, siç edhe sqaruam më parë. Ndërsa këtu do të shtojmë një shembull të ri.

Ja, ne jemi ata që jemi dëshmitarë të “banorëve të shpellës” kur ata konsultoheshin për hallin e tyre pasi u udhëzuan në rrugë të All-llahut në mes të popullit mushrik (idhujtar):

“Ne po ta rrëfejmë saktë çështjen e tyre. Ata ishin disa djel­mosha, kishin besuar Zotin e tyre, e Ne edhe më tepër ua shtu­am bindjen. Edhe i forcuam zemrat e tyre (i bëmë të qën­dru­eshëm) saqë kur u ngritën thanë: Zoti ynë është Zot i qiejve dhe i tokës, nuk adhurojmë ndonjë zot tjetër pos Tij, sepse atëherë do të thoshim diç shumë mizore! Ky, populli ynë, ka besuar zota të tjerë pos Atij, pse pra nuk sjellin ndonjë argument të qartë për ata! A ka më mizor se ai që shpif gënjeshtër ndaj All-llahut? Derisa jeni izoluar prej tyre dhe prej asaj që adhurojnë ata, pos All-llahut, atëherë strehohuni në shpellë, e Zoti juaj ju dhuron nga mëshira e Tij dhe ua lehtëson në çështjen tuaj atë që është në dobinë tuaj.” (Kehf, 16).

Këtu mbaron skena dhe bie perdja. E kur të ngrihet perdja, për­sëri do t’i gjejmë se ata veç e kanë zbatuar atë që u pajtuan mes vete. Ja tani ata i shohim në shpellë. Ja ata i shohim me sytë e vërtetë. Shprehja nuk mund t’i lë vend dyshimit se ne nuk i shohim të bindur:

“Dhe ti e shihje diellin kur lindte, bartej prej shpellës së tyre nga ana e djathtë, e kur perëndonte largohej nga ata nga ana e majtë, e ata ishin në një vend të gjerë të saj.” (Kehf, 17). E si mos të themi se e gjithë kjo është gjallërim i skenës! Pa dyshim teatri bashkëkohor me të gjitha mjetet e ndriçimit është i paaftë ta inskenojë këtë lëvizje të valëzuar. Lëvizjen e diellit kur “ai bar­tej” nga shpella me rastin e lindjes së tij dhe nuk e ndriçonte (vetë fjala e ilustron kuptimin e saj), dhe largohej nga ata kur perën­donte dhe nuk u binte atyre. Ndoshta kinematografia me një angazhim të madh do të mund ta incizojë këtë lëvizje të çuditshme të cilën fjalët e kanë incizuar me një lehtësi të papërshkrueshme...

Më pas të shohim kur “ata ishin në një vend të gjerë të saj”. Këtu fjalët edhe njëherë krijojnë mrekulli. Ato nxjerrin në pah formën e shtrirjes dhe lëvizjes së tyre sikur ata shtangen dhe lëvizin pandërprerë “do të mendojë se ata janë të zgjuar, ndërsa ata ishin fjetur, e Ne i rrotullonim herë në krahun e djathtë e herë në të majtin. Qeni i tyre i kishte shtrirë këmbët e para pra­në hyrjes. Sikur të kishe hasur në ta, do të ishe kthyer duke ikur dhe do të ishte mbushur frikë prej tyre.” (Kehf, 18). Në këtë më­nyrë shkrepen fjalët me ilustrim dhe lëvizje në gjithë këtë lehtësi.

Befasisht fillon të gjallërojë jeta. Të shikojmë e të dëgjojmë:

“Ashtu (sikur i vumë në gjumë) i zgjuam ata që të pyesin njëri-tjetrin (se sa kanë fjetur). Njëri prej tyre foli e tha: Sa keni ndenjur? Ata thanë: Kemi ndenjur një ditë ose një pjesë të ditës! Disa thanë: Zoti juaj e di më së miri se sa keni ndenjur, prandaj dërgoni njërin prej jush me këtë argjend (monedhë argjendi) në qytet, e të zgjedh ushqim më të mirë, e t’ua sjell atë juve dhe le të ketë shumë kujdes e të mos i japë të kuptojë askujt për ju. Nëse ata (të qytetit) kuptojnë për ju, do t’ju mbysin me gurë, ose do t’ju kthejnë në fenë e tyre, atëherë kurrë nuk keni për të shpëtuar.” (Kehf, 19-20).

Kjo është skena e tretë - ose mbarimi i skenës së dytë - ata veç më janë zgjuar. Pyetja e parë që iu parashtrua atyre ishte: Sa keni ndenjur? - Përgjigjja jepet: Kemi ndenjur një ditë apo një pjesë të ditës, kurse ne e dimë shumë mirë se ata kanë ndenjur shumë, shumë më gjatë. Neve na u bë i njohur rrëfimi shkurtimisht para se të detajizohet. Megjithatë, ata janë të urtë dhe shpejtojnë për t’u vërtetuar. Madje ata janë besimtarë. Andaj le të jetë mani­fes­timi i besimit të tyre të thonë:

“Zoti juaj e di më së miri se sa keni ndenjur”. Mirëpo ata kanë drojë se vallë kush po e përhap çështjen e tyre. Ata të dërguarin e tyre e porosisin që të sillet me kujdes e mos t’i japë askujt të kup­tojë për ta. Ata nuk dëshirojnë që populli ta dijë vendstre­himin e tyre ngase mund t’i gurëzojnë (mbysin) ose t’i kthejnë në fenë e tyre. Derisa ne e dimë se ata nuk ka kush që t’i gurëzojë ose t’i largojë nga feja e tyre, por le ta përcjellim këtë të dërguar në skenën e tretë:

E ku është kjo skenë? Këtu kemi zbrazëtirë të lënë për imagjinim. Ne nuk shohim pos asaj se çështja e tyre është zbuluar dhe nje­rëzit i kanë hasur ata, edhe pse njerëzit kësaj radhe ishin besim­tarë e jo pabesimtarë.

“Dhe ashtu (sikurse i zgjuam nga gjumi) i zbuluam (t’i shohin njerëzit), e të kuptojnë se premtimi i All-llahut (për ringjallje) është i sigurt.” (Kehf, 21).

Ja këtu zbulohet qëllimi fetar i rrëfimit, mirëpo edhe aspekti artis­tik veç është plotësuar. Tash imagjinata le të parafytyrojë se ç’ndodhi kur shkoi i dërguari i tyre dhe kur u zbulua çështja e tij?

Këtu kemi përsëri një zbrazëtirë tjetër. Aty si duket kanë vdekur por jo, ata vërtet kanë vdekur, ndërsa populli jasht shpellës zihej me fjalë e konsultohej për hallin e tij se cilës fe i ka takuar?

“Mu atëherë kur ata (populli) ziheshin me fjalë për çështjen e tyre, ata thanë: Ndërtoni atyre një ndërtesë (të jetë e shenjë). Zoti i tyre di më së miri për ta. E ata që ishin me shumicë thanë: Do të ndërtojmë gjithqysh në hyrjen e tyre një xhami.” (Kehf, 21).

Këtu kemi zbrazëtirën e tretë. Imagjinata le ta përfytyrojë se çfarë xhamie ndërtuan për ta. Kurse njerëzit, pasi përfundoi çështja e tyre, ja ata - si është traditë te njerëzit, - i përcjellin lajmet e tyre. Ata polemizonin për numrin e tyre dhe vitet të cilat i kaluan aty:

“Ata (që besonin për këtë) do të thonë: Ishin tre, i katërti ishte qeni i tyre, e disa thonë: ishin pesë, e qeni ishte i gjashti i tyre. Duke bërë supozime për atë që se kanë parë, po edhe thanë: Ishin shtatë e qeni i tyre ishte i teti!” (Kehf, 22).

Ja, kështu popullin e përfshiu misteri pasi që u plotësua urtësia fetare nga ringjallja e tyre. Andaj ata udhëzohen që këtë sekret le t’ia mbështesin Atij që është misterioz (i papashëm): “Thuaj” Zoti im di më së miri për numrin e tyre, përveç një pakice nuk di kush për ta, e ti (Muhammed) mos polemizo për numrin e tyre vetëm në mënyrë globale, dhe askë mos e pyet për të.” (Kehf, 22).

Pas kësaj piqen kushtet për t’i bërë udhëzimet fetare të njohura. Ne tash jemi pas përfundimit të rrëfimit për ringjalljen, fuqinë hyjnore dhe të ruajturit e sekretit. Andaj këtu thotë: “Dhe mos thuaj kurrsesi për ndonjë çështje: Unë këtë do ta bëjë nesër! Vetëm (nëse ia shton): Në dashtë All-llahu! E kur të harrosh përmende Zotin tënd dhe thuaj: Shpresohet se Zoti im do të më japë udhëzim edhe më të afërt prej këtij (që ua dha banorëve të shpellës).” (Kehf, 23-24). Për këtë udhëzim përmendet një rast i veçantë me Muhammedin alejhisselam, por neve nuk na intereson ta detajizojmë këtë shkak. Kjo për ne është një dukuri e për­gjithshme që ka nevojë për udhëzim fetar gjatë rrëfimeve pas tyre dhe në çastet e përshtatshme emocionale. Këtu pa dyshim e kemi rastin më të përshtatshëm. Në fund kemi një lajm të sigurt për kohën e qëndrimit të tyre në shpellë. Kjo edhe është e nevojshme për rrëfimin ndërsa sa i përket numrit të tyre, ai do të mbetet i panjohur: “Ata qëndruan në shpellën e tyre treqind e nëntë vjet.” (Kehf, 25). Ky ajet jep edhe një rast të volitshëm për udhë­zimin fetar: “Thuaj: All-llahu e di më së miri sa kanë ndenjur, Atij i takon fshehtësia e qiejve dhe e tokës. Sa (i çuditshëm) është të pamurit e Tij dhe të dëgjuarit! Pos Tij, ata njerëzit, nuk kanë ndihmëtarë. Në vendimin  e Tij nuk mund t’i përzihet askush. Lexo çka të është shpallur ty nga Libri i Zotit tënd! Nuk ka kush që mund t’i ndryshojë fjalët e Tij, dhe pos Tij nuk mund të gjesh strehim.” (Kehf, 26-27).

Ne arritëm që t’i vëmë në spikamë të gjitha veçoritë e rrëfimit të cilat u ekspozuan këtu. Megjithatë, pa dyshim “fuqia e shfaqjes dhe gjallërimi i saj” është elementi më i dallueshëm në të gjitha skenat e rrëfimit, dhe se kjo ngjyrë është ajo që i përshtatet më te­për dhe dominon mbi ngjyrat tjera.

Tash shkojmë në ngjyrën e dytë prej ngjyrave të ilustrimit në rrë­fim: ilustrimi i emocioneve dhe reagimeve dhe dallueshmëria e tyre.

Ne më parë e kemi ekspozuar rrëfimin për pronarin e dy kop­shteve dhe shokut të cilin e polemizonte dhe rrëfimin e Musait me atë njeriun “një nga robërit Tanë, të cilit i kemi dhuruar më­shirë nga ana Jonë”. Që të dy rrëfimet i përshkruajnë emocione të ndryshme dhe i dallojnë përskaj përshkrimit të protagonistëve dhe gjallërimit të skenave. Por ne këtu do t’ua bashkangjesim një rrëfim tjetër duke e ekspozuar detajisht. Fjala është për rrëfimin për Merjemen me rastin e lindjes së Isait.

“E përmendju në këtë libër (tregimin për) Merjemen kur ajo u largua prej familjes së saj në një vend në lindje. Ajo, vuri një perde ndaj tyre...” (Merjem, 16-17).

Dhe ajo e vetme dhe e mënjanuar, e qetë me vetminë e saj. Në ndërgjegjen e saj dominon ajo që dominon mbi një vashë kur e kapin ethet! Ja tani ajo befasohet vrullshëm dhe fillon t’i përçojë kujtimet e saj për të ardhmen e largët. Për shkak të gjendjes në të cilën ishte, ja se ç’i ndodhë: “...Ne ia dërguam asaj Xhibrilin, e ai iu paraqit asaj njeri në tërësi. Ajo tha: Unë i mbështetem Të Gjithëmëshirshmit prej teje, nëse je që i frikësohesh Atij (e të më lëshë të lirë)!”. (Merjem, 17-18) Kjo është klithje e virgjëreshës së gjorë të cilën e befason një njeri në vetminë e saj. Ajo mundo­het t’ia tregojë takvallëkun (frikërespektin) në shpirtin e tij: “Nëse je që i frikësohesh Atij”. Ne edhe pse e dinim se ai është “shpirti besnik” ajo nuk e dinte, pos se ai është njeri. Në këtë çast imagjinata e përfytyron atë vajzë të pastër e të pafajshme me virtyte të familjes së ndershme. Ajo u edukua me edukatë fetare “nën kujdesin e Zekeriasë”, pasi që nëna e saj ia kushtoi thjesht shërbimit të Zotit derisa ajo ishte në barkun e saj...

Kjo është drithma e parë:

“Ai (Xhibrili) tha: Unë jam vetëm i dërguar (melek) i Zotit tënd për të dhuruar ty një djalë të pastër (pejgamber).”(Merjem, 19). Tani le ta përfytyrojë imagjinata vëllimin e trembjes së trupit nga ky njeri i panjohur (për të cilin ende nuk është e sigurt e ai vërtet është i dërguar nga ana e Zotit të saj, ndoshta ato janë mashtrime të ndonjë dëmprurësi i cili dëshiron ta shfrytëzoj pastërtinë e saj). Ai ia kumton ato fjalë të cilat lëndojnë nderin e vajzës së turp­shme kur i thotë se dëshiron t’i dhurojë një djalë kur ata dy janë të vetmit të vetmuar.

E kjo është drithma e dytë.

Pastaj vjen guximi femëror duke e mbrojtur nderin e saj “Ajo tha: si do të kem unë djalë, kur mua nuk më ka prekur njeri (nuk jam e martuar), e as nuk kam qenë e pamoralshme?” (Merjem, 20). Ajo i drejtohet kështu haptazi, me fjalë çelë sepse ajo dhe njeriu janë në vetmi. Qëllimi i befasisë së tij ndaj saj tani u shpa­los. Ajo ende nuk e di sesi do t’i dhurojë fëmijë. Shqetësimin e situatës nuk mundën ta lehtësojnë as fjalët që ia tha asaj: “Unë jam vetëm i dërguar (melek) i Zotit tënd”. Ky mund të jetë mashtrim i ndonjë dëmprurësi siç thamë. Këtu turpi dhe trembja kurrsesi të hiqen andaj fjala e hapur këtu është e përshtatshme:

“Ai (Xhibrili) tha: Ja, kështu ka thënë Zoti yt; ajo për Mua është lehtë, e për ta bërë atë (djalin e krijuar pa baba) argu­ment për njerëzit dhe mëshirë nga ana e Jonë. Kjo është çështje e kryer.” (Merjem, 21).

E më pas çka?

Këtu do të gjejmë zbrazëtirë në mes të rrëfimit, një zbrazëtirë të madhe artistike që ia lë imagjinatës ta përfytyrojë. Mandej rrëfimi vazhdon në rrugën e tij që ta shohim këtë virgjëreshë të gjorë në një skenë edhe më të lemeritshme:

“Ajo e barti atë (Isain), andaj (me të në bark) u izolua në një vend të largët... Dhembja (e lindjes) e mbështeti atë te një trung i hurmës. Ajo tha: Ah e mjera unë, më mirë të kisha vdekur para kësaj e të isha e harruar që moti!” (Merjem, 22-23).

Ja pra, kjo është drithma e tretë.

Edhe pse në rastin e parë ajo i doli ballë vetes së saj në vetmi me nder, edukatë dhe moral, ajo tash është në prag të daljes përballë popullit me skandalin më të madh. Më pas ajo u përballon dhembjeve trupore përskaj dhembjeve shpirtërore. Ajo tani balla­faqohet me dhimbjen prerëse të trupit e cila i erdhi (për lindje) dhe e mbështeti për trungun e hurmës. Ashtu e vetmuar dhe e veçuar ankohet me pazakonshmërinë e virgjëreshës kur t’i vjen dhimbja (e lindjes). Ajo për asgjë nuk di, atë s’ka askush që ta ndihmojë. Atëherë ajo klith dhembshëm: “Ah e mjera unë, më mirë të kisha vdekur para kësaj e të isha e harruar që moti”. Ne pothuajse i shohim dhembjet në fytyrën e saj, e ndjejmë shqetë­si­min e ndërgjegjes së saj dhe i përjetojmë vendet e dhembjes te ajo.

“E prej së poshtmi atë e thirri (fëmija): Mos u brengos, Zoti yt bëri pranë teje një përrockë (uji). E ti shkunde trupin e hurmës se do të bijnë ty hurma të freskëta. Ti pra ha, pi e qetësohu dhe nëse e sheh ndonjë prej njerëzve thuaj: Unë kam vendosur heshtje për hir Të Gjithëmëshirshmit, andaj asnjë njeriu sot nuk i flas!” (Merjem, 24-26).

Kjo është drithma e katërt dhe befasia më e papritur. Pothuajse neve - e jo Merjemen - na lëshuan këmbët nga shqetësimi i drith­mave dhe çudive: fëmija i cili sapo lindet e thërret prej së posht­mi?!! Ia zbut vështirësitë asaj dhe ia tregon ushqimin.  A nuk është kjo habia më e madhe!

Jemi të sigurt se ajo mbeti e shtangur nga habia një kohë të gjatë, por edhe e hutuar para se ta zgjasë dorën e saj në trungun e hurmës për ta shkundur e për t’i ra asaj hurmat e freskëta. Kjo iu parashtrua që së paku ajo të vërtetohet dhe zemra t’i shërohet për ballafaqimet që do t’i ketë me familjen e saj. Këtu kemi edhe një zbrazëtirë e cila i lihet imagjinatës që ajo ta ngrisë një urë e të kalojë në anën tjetër...

“Dhe duke e bartur n’gryk, shkoi me të te të afërmit e vet!”.

Tani le të qetësohet Merjemeja, le t’i transferojë drithmat e saj shpirtërore te dikush tjetër. “Ata i thanë: Oj Merjeme, ke bërë një punë shumë të keqe! Oj motra e Harunit, babai yt nuk ishte njeri i prishur e as nëna jote nuk ka qenë e pamoralshme!”, (Merjem, 27-28).

Drithmën e lëshojnë gjuhët e popullit përmes talljes dhe ironisë që ia bëjnë “motrës së Harunit”! Përkujtimi që i bëhet asaj në këtë vëllezëri tregon distancën kohore (mes saj dhe Harunit), se kësi rasti në këtë shtëpi nuk ka ndodhur kurrë më parë: “Babai yt nuk ishte njeri i prishur, e as nëna jote nuk ka qenë e pamoralshme!”.

“Atëherë ajo u dha shenjë nga ai (Isai)”. (Merjem, 29). Siç duket, ajo ishte e sigurt se mrekullia edhe kësaj radhe do të përsëritet. Ndërsa ata, çka do të themi për ta pos çudisë e cila do t’i kaplojë dhe nënçmimit i cili do t’i shqetësojë shpirtrat e tyre derisa shohin virgjëreshën se si u kundërvihet me fëmijë. Pastaj ajo e merr veten dhe u sinjalizon atyre që ta pyesin për sekretin e saj? Ata thanë: “Si t’i flasim atij që është foshnje në djep?” (Merjem, 29).

Por ja, tani do të dalë në pah mrekullia e pritur: “Tha: Unë jam rob i All-llahut, mua më ka dhënë (më ka caktuar të më japë) librin e më ka bërë Pejgamber. Më ka bërë dobiprurës kudo që të jem dhe më ka porositur me namaz (falje) e zeqat derisa të jem gjallë. Më ka bërë të mirësjellshëm ndaj nënës sime, e nuk më ka bërë kryelartë e as të padëgjueshëm. Selami (shpëtimi prej All-llahut) është me mua ditën kur u linda, ditën kur të vdes, dhe ditën kur të dal i gjallë!” (Merjem, 30-33)

Sikur ne të mos e dinim më parë se ç’do të ndodhë, do të na dridheshin këmbët nga lemeria ose do të na ngallmoheshin gjymtyrët nga hutia apo do të na ngriheshin gojët e hapura nga çudia. Mirëpo ne e dinim, andaj prej impresionimit le të shpërthejnë lotët prej syve tanë. Në ato momente bie perdja, ndërsa sytë lotojnë për këtë fitore. Në ato çaste dëgjojmë në formë kumtuese në rastin më të volitshëm për bindje dhe pranim:

“Kjo është (fjalë) e vërtetë rreth Isait, birit të Merjemes në të cilin ata shkaktojnë dyshime. Nuk i takoi (nuk ka nevojë) All-llahut të ketë ndonjë fëmijë, i pastër është Ai, kur dëshiron një gjë Ai vetëm thotë: Bëhu! Ajo menjëherë bëhet. (Isai i tha popullit të vet) Dhe se All-llahu është Zoti im dhe Zoti juaj, pra adhurone Atë, kjo është rrugë (fe) e drejtë.” (Merjem, 34-36).

Këtu u shpalos qëllimi fetar e u shpaluan edhe skenat e rrëfimit. Mirëpo ajo në të cilën fare s’dyshohet është çështja se fuqia e shfaqjes së emocioneve dhe reagimeve këtu është dominante dhe se kjo ngjyrë edhe i përshtatet asaj dhe është me te më shumë se ngjyrat tjera.

Përshkrimi i protagonistëve në rrëfim

ësaj here do të flasim për ngjyrën e tretë prej ngjyrave të ilustrimit në rrëfim. Atë ne do ta veçojmë prej tyre edhe pse ajo është një prej tyre. Fjala është për përshkrimin e protagonistëve dhe zbulimin e tyre.

Qysh herët ne e ekspozuam rrëfimin për pronarin e dy kopshteve dhe shokun e tij si dhe rrëfimin për Musain dhe mësuesin e tij. Në të dy rrëfimet ka dy forma shëmbëlluese. Shembuj të kësaj ngjyre të ilustrimit janë rrëfimet e tërë Kur’anit. Kjo është ajo veçori da­lluese e këtyre rrëfimeve. Ajo është veçori ekskluzivisht artistike dhe vetvetiu është qëllim i rrëfimeve artistike në veçanti. Te të gjitha rrëfimet kur’anore tipar kryesor i tyre është misioni (thirr­ja) fetare i cili gjatë zhvillimit përfshinë edhe këtë veçori. Në këtë mënyrë edhe ajo shfaqet në të gjitha rrëfimet. Ajo pikturon disa “lloje njerëzore” nga protagonistët të cilët i kapërcejnë kufijtë e personalitetit spekulativ në personalitet shembullor. Tani do t’i ekspozojmë disa rrëfime në mënyrë të përgjithshme e disa të tjera në mënyrë të veçuar.

1 - Ta marrim Musain: Ai është shembull i liderit flijues me prirje patriotike:

Ja, ai u rrit në pallatin e faraonit, para syve dhe veshëve të tij. Ai u bë djalë i fortë: “Dhe hyri në qytet në një kohë të pahetuar prej banorëve të tij, dhe në te i gjeti dy veta që po ziheshin, njëri prej ithtarëve të tij e tjetri prej armiqve të tij, e ai i anës së tij i kërkoi ndihmë kundër armikut dhe Musai i ra grusht dhe ai vdiq”. Mu këtu vërehet qartë reagimi fanatik:

Shumë shpejt e lëshon kjo shtyrje fanatike dhe i bie ndërmend se çfarë pasojash ka ky fanatizëm “Ai (Musai) tha: Kjo është prej veprave të djallit, e s’ka dyshim se ai është armik i haptë që shpie në humbje. Ai tha: Zoti im, unë e ngarkova veten e Ti më fal mua! Dhe Ai ia fali, se Ai është që fal shumë, është më­shi­rues. Ai tha: Zoti im, betohem në ato të mira që m’i dhurove mua se kurrë nuk do të vihem në ndihmë të kriminelëve”.

“Dhe (Musai) agoi i frikësuar në qytet e duke pritur (se çka po i ngjanë)”. Kjo është një shprehje ilustruese e një figure të njohur: Figura e të frikësuarit i cili sodit çdo anë dhe parapret t’i vijë e keqja nga çdo lëvizje. Ajo gjithashtu është cilësi e fanatikëve.

Megjithatë edhe pse ai premtoi se nuk do t’u vihet në ndihmë kriminelëve, të shohim se ç’do të veprojë. Ai duke shikuar: “Kur qe, ai i cili  i kishte kërkuar ndihmë dje, e thirri sërish (në ndih­më)”, kundër një njeriu tjetër “e Musai i tha: Vërtet, ti qën­ke ngatërrestar i njohur!”. Por ja ai ia mësyu edhe këtij tjetrit siç ia mësyu atij të djeshmit. Kështu flijimi patriotik e bëri që të harrojë kërkim-faljen, pendimin, frikën dhe pasigurinë sikur të mos ia përkujtonte ai të cilit ia mësyu për krimin e tij. Atëherë i kujtohet dhe tërhiqet frikësueshëm:

“E kur deshi ta rrëmbejë atë që ishte armik i të dyve, ai tha: A do të më mbytish mua siç e mbyte dje njeriun, ti nuk do tjetër vetëm se të bëhesh arrogant në tokë, e nuk dëshiron të jeshë nga përmirësuesit.” (Kasas, 15-19). Atëherë i vie një njeri nga skaji i qytetit duke u ngutur dhe e këshillon që të largohet. Ai pastaj, siç e dimë, largohet nga qyteti.

Le ta lëmë anësh këtë protagonist këtu e të kalojmë në periudhën e dytë të jetës së tij dhe ate pas dhjetë vjetësh. Ndoshta ai tani është qetësuar dhe është bërë njeri me natyrë të qetë dhe shpirt të butë.

Kurrsesi! Ja si tani ftohet nga ana e djathtë e luginës: Hedhe shkopin tënd! - Ai e hodhi, kur qe ai sikur të ishte gjarpër i shpej­të. Sa e pa ai u tërhoq me shpejtësi duke mos vështruar mbrapa po as të ndalet. Ai vërtet është i njëjti djalosh temperament edhe pse tanimë ishte bërë burrë. Sigurisht edhe tjetri pas tij do të fri­kohej por edhe pse ndoshta do të largohej, ai përsëri do të nd­a­lej që ta rikujtojë këtë mrekulli të madhe.

Pastaj le t’ia lëmë në disponim edhe një afat tjetër që të shohim se çka do të bëjë koha me nervat e tij.

Ai i fitoi magjistarët, i shpëtoi Beni Israilët, me ta kaloi detin dhe më në fund shkoi ta takojë Zotin e tij në kodrën Tûr. Në të vërtetë ai është pejgamber por ja ai Zotit të tij i shtron një pyetje të çu­ditshme. “Ai tha: Zoti im, më mundëso pamjen tënde e të shikoj! Ai (Zoti) i tha: Ti nuk ke mundësi të më shohësh, por shiko kod­rën, e nëse ajo qëndron në vendin e vet, ti do të më shohësh Mua”. Më pas ndodhi ajo që nuk mund ta durojnë asçfarë ner­vash njerëzore “Kur u drejtua kah kodra, një pjesë e dritës nga Zoti i tij e bëri atë (kodrën) thërrmi. Musait i ra të fikët. Kur erdhi në vete tha: “E lartë është madhëria Jote! Pendohem te Ti (për atë që kërkova), dhe unë jam i pari i besimtarëve.” (A’rafë, 143). Kështu temperamenti kthehet në shpejtësi dhe reagon.

Dhe ja ai tani kthehet dhe popullin e tij e gjenë se si ata morën për zot një viç, kurse në duart e tij mban levhat të cilat ia shpalli All-llahu atij. Ai aspak nuk priti dhe nuk mendoi: “I hodhi levhat dhe e zuri për koke (flokë) vëllain e vet duke e tërhequr nga vet­ja.” (A’rafë, 150). Ai kështu vazhdoi i revoltuar duke ia shkun­dur flokët dhe mjekrën të vëllait, e duke mos ia vurë veshin fja­lëve të tij: “Ai (vëllai, Haruni) tha: O bir i nënës sime, mos më kap as për mjekre as për flokë, se unë u frikësova se do të thu­ash i përçave Beni Israilët dhe nuk e ke respektuar porosinë time.” (Tâhâ, 94).

E kur merr vesh se Samirijju është ai që e bëri atë vepër, i drej­tohet atij i hidhëruar dhe e pyet duke e ironizuar, madje edhe nëse e ka kuptuar sekretin e viçit. “Ai (Musai) tha: Prandaj largohu sepse sa të jeshë gjallë ke për të thënë: (këdo që e sheh) Mos m’u afro! E ty të pret edhe një moment (dënim) që nuk ke për t’i ikur. E ti shiko zotin tënd që e adhurove bindshëm, e tani atë do ta djegim e do ta bëjmë shkrumb dhe hirin e tij do ta shpër­ndajmë nëpër det.” (Tâhâ, 97). Kështu i drejtohet me urrejtje të haptë dhe me sjellje acaruese (kërcënuese).

Ta lëmë edhe disa vjet tjera.

Tashmë populli i tij bredhte rrugëve i hutuar; mendojmë se atë­herë kur u nda prej tyre ishte i shtyrë në moshë, ai takoi njeriun nga i cili kërkoi ta shoqëronte që ta mësojë (ai njeri) nga ajo dituri që i kishte dhënë All-llahu atij. Siç e dimë, ai nuk arriti të bëjë durim disa herë, derisa ai njeriu ta informojë për sekretin e asaj që vepronte, andaj edhe u ndanë...! Ky vërtet është protagonist i pandryshueshëm e i dallueshëm dhe shembull i qartë njerëzor në çdo etapë prej etapave të rrëfimit në përgjithësi.

2 - I kundërt me personalitetin e Musait është personaliteti i Ibra­himit. Ibrahimi është shembull i qetësisë, tolerancës dhe butësisë:

“Vërtet, Ibrahimi ishte shumë i butë, shumë i dhembshëm dhe i kthyeshëm.” (Hûd, 75).

Ja ku e kemi Ibrahimin në rininë e tij, vetmohet duke medituar dhe duke e kërkuar Zotin e tij:

“E kur atë e mbuloi nata, ai e pa një yll e tha: Ky është zoti im! E kur u zhduk ai (perëndoi) tha: Unë nuk i dua ata që humben. Kur e pa hënën të posalindur tha: Ky është zoti im! E kur perën­doi ajo tha: Nëse zoti im nuk më udhëzon, unë do të jem prej njerëzve të humbur! Kur e pa diellin të lindur, tha: Ky është zoti im, ky është i madh! E kur ai perëndoi, tha: O populli im, unë jam i pastër nga ajo që ju ia shoqëroni!. Unë me veten time i drejtohem Atij që krijoi qiejt dhe tokën, larg besimeve të tjera; unë nuk jam prej atyre që i përshkruajnë shok! Po atë (Ibrahi­min) e polemizoi populli i tij e ai tha: A polemizoni me mua rreth All-llahut e Ai më udhëzoi? Unë nuk u frikohem atyre që ju ia bëni shok, vetëm nëse Zoti im do ndonjë send (të më godas, ai më godet). Me dijen e tij Zoti im ka përfshirë çdo send, e nuk e merrni me mend?” (En’am, 76-80).

Sapo arriti në këtë bindje, ai filloi me të mirë dhe me ngrohtësi ta udhëzojë babain e tij. Ai zgjodhi fjalët më të dashura dhe më tërheqëse: “O babai im, pse e adhuron atë, që as nuk dëgjon, as nuk sheh, e as nuk ke asgjë prej tij. O babai im, mua më është dhënë nga dituria çka ty nuk të është dhënë, andaj më dëgjo se unë të udhëzoj  në rrugë të drejtë. O babai im, mos adhuro dja­llin, sepse djalli është kundërshtar I Mëshiruesit. O babai im, unë kam frikë se do të të godasë ndonjë dënim prej Të Gjithë­mëshirshmit e do të jesh shok i djallit!” (Merjem, 42-45).

Por ja, babai i tij mohon fjalën e tij, i kthehet me fjalë të vrazhda dhe i kërcënohet ashpër: “Ai (babai) tha: A ti Ibrahim i refuzon zotat e mi? Nëse nuk ndalesh (së fyeri ndaj zotave të mi), unë do të gurëzoj ty, ndaj largohu prej meje për një kohë të gjatë.” (Merjem, 46).

Kjo vrazhdësi e babait nuk e largoi Ibrahimin nga sjellja e tij e matur, as nga natyra e tij e butë e as nuk e bëri që ai të heq dorë nga babai i tij.

“Ai (Ibrahimi) tha: Qofsh i lirë prej meje! Unë do ta lus Zotin tim që të të falë ty, ngaqë ti (baba) ishe i kujdesshëm ndaj meje. Unë po largohem prej jush dhe prej asaj që e adhuroni ju pos All-llahut, dhe do ta lus Zotin tim e shpresoj se me lutjet drej­tuar Zotit tim nuk do të jem i humbur.” (Merjem, 47-48).

Ja tani Ibrahimi merr dhe ua copëton idhujt atyre - kjo mund të jetë e vetmja vepër e ashpër që e bëri ai - por e gjithë ajo që e shtyri ta bëjë këtë është një mëshirë shumë e madhe; se ndoshta populli i tij do të besojë kur t’i shohin zotat e tyre të copëtuar dhe ta kuptojnë se ata janë aq të pafuqishëm saqë nuk mundën ta pengojnë as vetë shkatërrimin e tyre. Në të vërtetë, ata pothuajse erdhën në besim. “Ata u ndalën e filluan të mendojnë, e dikush tha: Vërtet, ju jeni mu ata të gabuarit (sepse adhuroni gjëra të kota).” (Enbija, 64). Mirëpo ata përsëri u kthyen dhe ia mësynë ta ndjekin Ibrahimin, atëherë “Ne i thamë: O zjarr, bëhu i ftohtë dhe shpëtim për Ibrahimin.” (Enbija, 69).

Ai u largua nga ata për një kohë të gjatë dhe u vetmua me grupin i cili besoi së bashku me te. Prej tyre edhe djali i vëllait të tij, Luti.

Në pleqëri, gjegjësisht në moshë shumë të shtyrë, Zoti ia dhuroi Ismailin, mirëpo atij i ngjanë ajo që e detyron ta largojë të birin dhe nënën e tij (Kur’ani nuk e shoshit këtë rast që ka ndodhur). Atë e mbizotëroi natyra e atij që i dorëzohet caktimit të Zotit mbi atë që e dirigjon dashuria atërore. Atë e frymëzon besimi në Zotin e tij dhe e lë përskaj shtëpisë së Tij. Në atë vend ai thërret me thirrje të të përulshmit dhe të kthyeshmit:

“Zoti ynë! Unë një pjesë të familjes sime e vendosa në një luginë, ku nuk ka bimë, e pranë shtëpisë tënde të shenjtë. Zoti ynë (i vendosa aty) që të falin namazin, pra bëje që zemrat e disa njerëzve të mallëngjehen për ata, dhe, për të falënderuar me mirënjohje, furnizoi ata me fruta.” (Ibrahim, 37).

Megjithatë ende pa u rritur mirë ky fëmijë, ai sheh në ëndërr se është duke e therë. Atë e mbizotëron besimi i tij i thellë fetar mbi dashurinë e madhe atërore. Ai ia mësynë që ta respektojë këtë sinjal sikur mos ta shoqëronte Zoti i tij dhe t’i falte një kurban madhështor.

Në këtë mënyrë ndriçohen ngjarjet në rrëfim dhe diskutimet për një personalitet me tipare të dalluara e veçori të qarta: “Vërtet Ibrahimi ishte shumë i butë, shumë i dhembshëm dhe i kthye­shëm”.

3 - Ndërsa Jusufi, ai është shembull i njeriut inteligjent dhe me gjykim të shëndoshë.

Ai gati se u sprovua kur gruaja e ministrit i bëri lajka që t’i afro­het, por ai e refuzoi. Në fund ai e mundi epshin dhe mbizotëroi në një situatë kur vullneti e tërhiqte vrullshëm nga ajo vepër.

Këtu zbulohet “gruaja” në gjendjen e saj më të pavolitshme, në rastin kur atë e dirigjon epshi i saj: “Dhe, që të dy ata nxituan kah dera, e ajo ia grisi këmishën e tij nga mbrapa”. Mirëpo aty ndodh një befasi e tmerrshme. “Dhe pranë derës, ata të dy e ta­kuan burrin e saj”. Këtu gruan e udhëheq pasioni përsëri; për­gjigjen e merr të gatshme - ajo e akuzon djaloshin: “Ç’farë mund të jetë ndëshkimi i atij që tenton të keqen në familjen tënde?”. Mirëpo ajo si grua e dashuronte andaj edhe frikohej për te që të mos pësojë ndonjë përfundim të keq dhe jep shenjë për një dënim mbrojtës: “Përpos të burgoset ose dënim të dhembshëm!”.

Dikë tjetër pos Jusufit në këtë rast do ta kishin lëshuar këmbët, por Jusufi mendjeshëndoshë ia pret drejtë: “Ajo mu vërsul mua!”. Dhe dëshmon me këmishën e tij të grisur nga mbrapa. Ai e takon atë që i rri krah dëshmisë së tij prej të afërmve të gruas. “Një dëshmitar nga familja e saj tha: Nëse këmisha e tij është grisur përpara, ajo ka thënë të drejtën, kurse ai gënjen. E nëse këmisha e tij është grisur nga prapa, atëherë gënjen ajo kurse ai thotë të drejtën”... Jusufi pra doli i pastër dhe i pafajshëm.

Gratë e qytetit e përhapën këtë ngjarje, siç është traditë te gratë e çdo vendi dhe të çdo kohe ngase zgjoi interesim të madh dhe vend për diskutim te to. Vetia e “gruas” del në shesh edhe njëherë te e shoqja e ministrit. Ajo i thërret gratë në gosti, ndërkohë kur ato ishin të preokupuara me ngrënien e ushqimit, kur thikat i kishin në duar - Egjipti që atë kohë ishte vend i civilizuar, dhe populli i tij hante në enë dhe përdorte thikat - u doli përpara Jusufi e ato mbetën gojëhapur dhe të shtangura. I lënduan duart e tyre dhe morën plagë të rënda. “Kur e panë ate, ato u tronditën dhe i prenë duart e tyre dhe thanë: All-llahut i qofshim falë! Ky nuk është njeri, ky është vetëm ndonjë engjëll i lartë!...” (Jûsuf, 23-31). Ato janë gra, dhe ajo është grua. Ajo di se si t’ua mbyll gojën grave!

“Mandej, meqë u vërtetuan argumentet (e pastërtisë së Jusufit) atyre (ministrit dhe rrethit të tij) u lindi ideja që atë për një kohë ta burgosin.” (Jûsuf, 35). Nuk mund të ndalen fjalët derisa gratë janë në qytet.

Ja tani ua komenton ëndrrat dy shërbëtorëve të mbretit në burg. Kur ja, për njërin kuptoi se ai do të shpëtojë dhe do t’i kthehet në shërbim zotëriut të tij. Jusufi mendjeshëndoshë dhe inteligjent nuk harroi ta porosisë atë ta përmend çështjen e tij te zotëriu (mbreti) i vet.

“E atij për të cilin besonte se është i shpëtuar i tha: Më përkujto mua te zotëriu yt.” (Jûsuf, 42).

Por ai që e pi ujin e harron të eturin “E për këtë mbeti në burg disa vjet.” (Jûsuf, 42), derisa mbreti ta shohë ëndrrën  e vet dhe të mos munden komentuesit t’ia komentojnë. Atëherë atij “Që e piu ujin” (d.m.th. që u lirua nga burgu sh.p.) iu kujtua Jusufi. Ai erdhi te Jusufi që t’ia komentojë ëndrrën. Ai e merr komentin prej tij kurse mbreti kërkon ta shohë.

Këtu del në pah njeriu mendjeshëndoshë dhe inteligjent. Ai në burg hyri i dëmtuar (i pafajshëm). Rreth tij ka fjalë. Ai nuk dëshiron që pasi të dalë nga burgu të kthehet përsëri në te siç hyri herën e parë. Ai e shfrytëzoi rastin e volitshëm për të marrë ga­ranci dhe të dalë në shesh pafajësia e tij: “Ai tha: Ktheu te zotë­riu yt dhe pyete ç'është puna e atyre që i prenë duart e tyre? Vërtet, Zoti im e di shumë mirë dredhinë e tyre.” (Jûsuf, 50). Mbreti i pyet ato dhe ato përgjigjen drejt. Do të shohim se edhe gruaja e ministrit e çfajëson gjithashtu. Siç duket, ajo veç i kishte marrur vjetët e veta sepse nisemi nga ajo se ajo e bëri veprën e saj kur i kishte të dyzetat ose mbi to. Ajo ishte vepër e një gruaje e cila e kishte plotësuar periudhën e saj të fundit; e kur ne ia shtoj­më vjetëve të saj edhe ca vjet, ajo do t’i ketë pasur pesëdhjetë vjet apo afër të pesëdhjetve. Andaj edhe nuk ka dëm nëse e zbulon të kaluarën e varrosur: “Gruaja e ministrit tha: Tash doli në shesh e vërteta, unë iu vërsula atij në dashuri, ai është nga të drejtit.” (Jûsuf, 51).

Kur e pa mirënjohjen e mbretit ndaj tij, qetësimin dhe kënaqësinë e tij për komentimin që ia bëri dhe kur dëgjoi fjalët e tij: “Tash ti te ne ke pozitë dhe je i besueshëm.” (Jûsuf, 54), nuk e lëshoi mundësinë e të ikë por tha: “Më cakto mua përgjegjës të depove të vendit, unë jam besnik, i dijshëm.” (Jûsuf, 55). Kërkesa e tij pranohet në kushtet më të volitshme.

Qëndrimi i Jusufit gjatë viteve të begatshme dhe ato të thatësisë si ministër, dëshmon për shkathtësinë dhe mprehtësinë që e kishte në administratë dhe ekonomi. Ai e ushtronte funksionin e ministrit për financa dhe furnizim pesëmbëdhjetë vjet, jo vetëm për furni­zimin e Egjiptit por edhe për furnizimin e vendeve të afërta fqinje të cilat i shkatërroi thatësia dhe të cilat kërkonin ndihmë shtatë vjet me radhë. E kur i erdhën vëllezërit e tij ai i njohu, kurse ata e kishin harruar. Ai ua kushtëzoi ndihmën me sjelljen e vëllait të tij prej nëne si çmim për marrjen e kafshatës (grurit). Kur i erdhën me vëllain e tij, ai ia behu ta ndalë atë: “E vuri tasin (gotën)në barrën e vëllait të vet, e pastaj një thirrës thirri: O ju devexhinj, ju jeni vjedhës.” (Jûsuf, 70). Kur ata e mohuan vjedhjen dhe kër­kuan që të bëhet kontrollimi i tyre, ai kërkoi dëmshpërblim për atë te i cili do të gjendet tasi. Këtu do të vërehet mendje­mpreh­tësia e tij. Ai filloi me kontrollimin e barrave të tyre para barrës së vëllait e më pas nxori tasin nga barra e të vëllait. Ai e la të kthehen pa te. Pastaj ata i erdhën përsëri me barrat e tyre. Kësaj here ai ua zbuloi veten pasi që ua dha këtë mësim (sprovë) dhe pasi që i detyroi të ngarkohen me atë vështirësi.

Të gjitha këto sjellje nëse burojnë prej dikujt, ato mund të burojnë vetëm nga njeriu mendjemprehtë.

4 - Ne do të dëshironim që personalitetin e Ademit dhe atë të Iblisit t’i ekspozojmë në këtë shtrirje detajore, por do të mjaftojmë me një ekspozim të përgjithshëm të tyre ngase kemi një rrëfim tjetër të cilin do ta ekspozojmë detajisht.

Personaliteti (karakteri) i Ademit në rrëfimet kur’anore është shembull për “njeriun” i cili posedon të gjitha karakteristikat (po­tencialet) dhe tiparet e tij. Nga karakteristikat dhe tiparet më të dukshme është dobësia më e madhe njerëzore e cila përfshinë të gjitha pikëpamjet e dobësive tjera. Dobësia përballë dëshirës për amshim. Iblisi ngacmoi mu këtë vend të dobët e Ademi iu dorëzua ftesës së tij së bashku me të shoqen Havën. “Atë e ngacmoi djalli duke i thënë: O Adem, a do të të tregoj për pemën e pavdek­shmërisë dhe të sundimit të pazhdukshëm!” (Tâhâ, 120). Njeriu i kësaj bote e lakmon gjithmonë amshueshmërinë. E kur nuk e arriti atë që ia premtoi djalli, ai vazhdoi dhe do të vazhdojë ta arrijë atë në mënyra të ndryshme, qoftë me fëmijë (pasardhës), qoftë në kujtesë, qoftë në imagjinatë. Nëse të gjitha këto (e ne jemi të bindur sh.p.) nuk do t’i sjellin dobi, do t’i sjell dobi feja e cila ia garanton ringjalljen edhe njëherë dhe i garanton një lloj amshimi gjithashtu!

Ndërsa personaliteti i Iblisit është personalitet i djallit dhe kjo mjafton...!

5 - Tani do ta ekspozojmë një rrëfim prej rrëfimeve ku më vrull­shëm shfaqen tiparet e protagonistit që deri më tani nuk i kemi parë dhe më të shtrirat në artin e pastër gjithashtu, përkrah kryer­jes së plotë të funksionit fetar.

Ky është rrëfimi i Sulejmanit me Belkisen (mbretëreshën e Se­besë). Që të dy janë protagonistë të qartë në te: Aty shfaqet per­sonaliteti i “burrit” dhe personaliteti i “gruas”. Mandej persona­liteti i “mbretit pejgamber dhe i “mbretëreshës”. Të shohim se si shfaqen të gjitha ato karakteristika.

“Dhe vështroi shpezët e tha: “Ç’është që nuk e shoh pupuzën? Jo, ajo nuk qenka këtu! Unë do ta dënoj me një dënim të ashpër ose do ta ther ose do të më sjell ndonjë argument të fortë.” (Neml. 20-21).

Kjo është skena e parë. Aty shfaqet “mbreti korrekt” dhe “pej­gamberi i drejtë”. Ai është mbret i cili sodit dhe kontrollon ba­rinjtë e tij (ata që i ka nën përkujdesin e tij). Ai hidhërohet prej atij që e prish rendin dhe mungon pa marrë leje. Por ai nuk është mbret zullumqar nëse ai i cili mungon ka arsyetim dhe në te ka bazë të shëndoshë, përndryshe pasojës nuk mund t’i ikë, do ta dënojë me një dënim të ashpër ose do ta therë.

“Ajo nuk zgjati shumë e tha: Unë e kuptova ate që ti nuk je i njohur dhe të erdha nga Sebei me një lajm të sigurt. Në të vër­tetë unë gjeta një grua që po i sundonte ata (popullin e Sebeit) dhe asaj i ishte dhënë çdo rend, ajo kishte edhe një fron të madh. Madje vërejta se ajo dhe populli i saj e adhurojnë diellin e jo All-llahun, por djalli ua kishte hijeshuar atë veprim të tyre dhe i kishte shmangur prej rrugës së drejtë, andaj ata nuk gjejnë udhëzim (i kishte shmangur) për të mos e adhuruar All-llahun që nxjerr në shesh (e di) të fshehtën në qiej e në tokë, dhe që e di atë që fshehni dhe atë që e publikoni. All-llahu është një, nuk ka zot tjetër pos Tij, Zot i arshit të madh.” (Neml, 22-26).

Kjo është skena e dytë - kthimi i atij që nuk ishte i pranishëm, ajo e dinte korrektësinë dhe forcën e tij të madhe. Ajo fillon bisedën e saj me një befasi që e kishte përgatitur për mbretin me të cilën do ta arsyetonte mungesën e saj. Nisma e bisedës së saj garantonte që mbreti ta drejtojë vëmendjen nga ajo: “Unë kuptova ate që ti nuk je i njohur dhe të erdha nga Sebei me një lajm të sigurt”. Cili mbret nuk do të dëgjonte kur një e vogël (pupëza) prej tufës (ithtarëve) së tij i thotë: “Unë kuptova atë që ti nuk je i njohur (me te)”. Kur ja, ajo që mungonte e paraqet lajmin në mënyrë të përpiktë. Ajo tani edhe e ndien në vete tërheqjen e vëmendjes së mbretit dhe interesimin e tij për lajmin që ia sjell. Pastaj fillon ta zgjasë bisedën por edhe të filozofojë. Ajo e kundërshton orien­ti­min e atij populli: “(Djalli i kishte shmangur) Për të mos e adhuruar All-llahun që nxjerr në shesh (e di) të fshehtën në qiej e në tokë”. Ajo flet për të fshehtën (të strukturën) me një theks të veçantë ngase ajo me natyrshmërinë që ka është e detyruar që të hulumtojë me sqepin e saj ushqimin e strukur në tokë. Pra, ky sinjalizim i saj është gjëja më e përshtatshme për natyrën që e posedon! Ajo deri në këtë çast ende është në pozitë të mëkatarit. Mbreti ende nuk iu përgjigj. Atëherë ajo jep shenjë se këtu ka Zot, e ai është: “Zot i arshit të madh”. Që t’ia zbusë mbretit këtë madhështi njerëzore para kësaj madhështie hyjnore!

“Ai (Sulejmani) tha: Do të shohim se a e thua të vërtetën apo je nga gënjeshtarët! Shko me këtë letrën time e hedhjau atyre, largohu nga ata pak dhe përgjo se çka bisedojnë!”.

Kjo është skena e fundit e pjesës së dytë. Në të shihet mbreti ko­rrekt dhe i drejtë. Lajmi i madh nuk e zbuti “mbretin”. Ky arsye­tim nuk e shpëtoi rastin e ushtarit i cili e prishi rendin. Rasti është i përshtatshëm për shqyrtim siç edhe vepron “Pejgamberi i drejtë” dhe “shtetari i mençur”.

Mandej, ja ne shikuesit nuk e dimë se ç’ka në atë shkresë. Asgjë prej saj nuk u publikua para se t’i bie në dorë mbretëreshës! E kur arriti, ajo është e cila e publikoi. Këtu fillon skena e tretë:

“Ajo (Belkisja) tha: O ju pari, mua më ka arritur një letër ma­dhështore! (e lexova), kjo është prej Sulejmanit (mandej e hapi kur qe në të) me emrin e All-llahut, Mëshiruesit, Mëshirëbërësit (Bismil-lahir-rrahmanir-rrahim)! (Në vazhdim shkruan) Të mos mbaheni më të mëdhej kundër meje, por të më vini të dorëzuar (besimtarë)!”.

Dhe ajo që e ka cilësinë e “mbretëreshës” nuk dëshiron që ta detyrojë parinë e popullit të saj t’i dorëzohen vendimit të saj para se t’i shfaqin ata dëshirat dhe animin e tyre. Ajo e mbyll letrën dhe u drejtohet këshilltarëve të saj të rinj:

“Ajo tha: Ajo pari më sugjeroi në këtë çështje timen, se unë nuk do të vendos asgjë derisa edhe ju të jepni pëlqim!”.

Siç është zakoni i ushtarakëve në çdo kohë dhe në çdo vend që ata doemos ta tregojnë gatishmërinë e tyre në çdo moment, për­ndryshe ata e përçmojnë detyrën e tyre, duke ia lënë çështjen udhëheqjes së lartë, ashtu siç referon rendi dhe sistemi: “Ata (paria) thanë: Ne jemi të fuqishëm dhe jemi luftëtarë të rreptë, por puna qëndron te ti, e ti mendo se çka do të na udhëzosh.” (Neml, 27-33).

Tash mu në këtë rast shfaqet “gruaja” prapa “mbretëreshës”... Gruaja e cila e urren luftën dhe shkatërrimin dhe e cila e avancon armën e dredhisë dhe butësisë ndaj armës dhe vrazhdësisë dhe e cila përnga struktura e saj është e gatuar që të ballafaqohet me “burrin” pa armiqësi dhe konflikt!

“Ajo tha: Kur pushtuesit e pushtojnë ndonjë vend, e rrënojnë atë ndërsa parinë më të zgjedhur të atij vendi e nënshtrojnë. Kështu ata veprojnë! Po unë do t’u dërgoj atyre një dhuratë (të madhe), e do të shoh se çka do të na sjellin të dërguarit (me dhuratë)!” (Neml, 35).

Këtu bie perdja që të hapet te Sulejmani:

“E kur i erdhi ajo Sulejmanit, ai tha: A me pasuri më ndihmoni mua? E ajo që ma ka dhënë All-llahu është shumë më e dobish­me nga ajo që ua ka dhënë juve! Por ju krenoheni me dhuratat tuaja! Kthehuni te ata (i tha kryesuesit të të deleguarve), se për Zotin ne do t’u vijmë atyre me një ushtri të cilës ata nuk do të mund t’i bëjnë ballë, dhe do t’i dëbojmë prej aty të nënshtruar e të poshtëruar!” (Neml, 36-37).

Tashmë të deleguarit e kthyen dhuratën e tyre e ne t’i lëmë të kthehen në atë rrugë të gjatë.

Pa dyshim pejgamberi Sulejman është mbret kurse “mbreti” nga përvoja e tij e di se kjo kthesë e tij e vrazhdë do të përfundojë me një mbretëreshë e cila nuk do armiqësi - siç edhe duket nga dhu­rata e saj atij - dhe se ajo, sipas të gjitha gjasave, do t’i përgjigjet thirrjes së tij, bile e sigurt dhe pa kurrfarë hamendjeje. Sulejmani është burrë. Burri e di sipas natyrës së tij se “gruan” e trishton fuqia mbimendore. Dhe ja, ai dëshiron që ta sjell fronin e mbre­tëreshës para se të vijnë “të dorëzuar” dhe t’ia përgatisë pallatin prej qelqi (edhe pse rrëfimi pallatin e lë sekret - madje edhe për ne shikuesit - që të na befasojë me të së bashku me Belkisen në skenën e fundit).

“Ai (Sulejmani) tha: O ju pari, cili prej jush do të ma sjell fronin e saj para se të më vijnë ata të dorëzuar? Njëri prej xhinëve të vrazhdë (ifrit) tha: Unë do ta sjell atë ty, para se të ngrihesh nga vendi yt, unë për të kam fuqi dhe jam i sigurt!”.

Dhe ja një njeri nga besimtarët - i cili kishe dituri nga libri - fuqia e tij e tejkalon fuqinë e atij ifriti!

“E ai i cili kishte dituri nga libri tha: Unë do ta sjell atë ty sa çel e mbyll sytë”.

Këtu kemi një pushim sa mbyllen sytë e pastaj çelen: “E kur e pa atë (fron) të vendosur pranë tij (Sulejmani), tha: Kjo është nga dhuntia e Zotit tim që të më sprovojë mua a do ta falënderoj, apo mos do ta përbuzë. E kush falënderon, ai falënderon për të mirën e vet, e kush përbuz, Zoti im (s’ka nevojë), është i pa­nevojë e bujar!”.

Në shpirtin e Sulejmanit tashmë është zgjuar “pejgamberi” para dhuntisë së All-llahut e cila realizohet përmes duarve të një robi prej robërve të All-llahut. Me këtë rast Sulejmani kthehet dhe falënderohet për dhuntinë, me të cilën realizohet qëllimi fetar i rrëfimit.

Më pas, ja në Sulejmanin zgjohet përsëri ai “burrë”.

“Ai (Sulejmani) tha: Ndryshojani asaj fronin që të provojmë se a po e njeh apo është prej atyre që nuk dinë ta njohin.” (Neml, 38-41).

E tash, këtu përgatitet teatri qe ta pret mbretëreshën. Ne tani le ta mbajmë veten kur e shoshit pritësi i saj:

“E kur erdhi ajo, ai i tha: A është i këtillë froni yt? Ajo tha: Si të ishte vetë ai?!”. E pastaj çka ka? Mbretëreshës - si duket - ende nuk iu servua kjo befasi: “Pse atë (Belkisën) e kishte pen­guar (nga besimi i drejtë) ajo që adhuronte, pos All-llahut, dhe ishte nga një popull jobesimtar.” (Neml, 43).

Me këtë rast plotësohet befasia e dytë për mbretëreshën dhe për ne bashkërisht:

“Asaj iu tha: Hyn në pallat, e kur e pa atë, mendoi se është një ujë i madh dhe i përvoli këmbët. Ai (Sulejmani) tha: Ky është një pallat i lëmuar prej qelqi! Ajo tha: Zoti im, unë i kam bërë krim vetes, e tash i dorëzohem (pranoj besimin) së bashku me Sulejmanin All-llahut, Zotit të gjithësisë.” (Neml, 44).

Ja pra, kështu mbretëresha u bë “grua” e vërtetë: e cila i frikohet luftës dhe shkatërrimit dhe e cila përdorë mashtrimin dhe butësinë në vend të kundërshtimit të haptë dhe vrazhdësisë. Ajo nuk dorë­zohet në çastet e para. Befasia e parë kaloi e ajo megjithatë nuk u dorëzua, por kur e trishtoi befasia e dytë ajo hodhi armën, u dorë­zua duke qenë e kënaqur pas vërejtjeve serioze që iu drejtuan na­tyrës së femrës dhe hamendjes së amshueshme në shpirtin e Havës!

Këtu lëshohet perdja. Rrëfimi më nuk ka kurrfarë shtese nga aspekti fetar po as nga ai artistik, vetëm nëse dikush orvatet të ngërthejë një aspekt ekskluzivisht artistik i cili nuk do të mund të ndërlidhej me qëllimin fetar e as t’i qëndrojë përballë. Rrëfimi në Kur’an është vetëm rrëfim fetar ku orientimi i vetëm i tij është feja. Ai i shpalon këto reagime shpirtërore, i përshkruan këto “lloje njerëzore”. Ai dëshiron t’i ekspozojë dhe t’i harmonizojë vetëm në këtë mënyrë.

Me këtë sqarim po e përmbyllim kapitullin e rrëfimit në Kur’an. E kush të dojë, pos këtij kapitulli kemi sqarime edhe më të gjera.[3]

Llojet njerëzore

jatë interpretimit të qëllimeve të ndryshme fetare, Kur’ani pikturoi dhjetëra “lloje njerëzore” jashtë rrëfi­meve. Ai pikturoi lehtë, me lehtësi dhe shkurt. Ato nuk janë pos një apo dy fjali të cilat pikturojnë “llojin njerëzor” që përmes ngjyrosjeve të brushës bëhet i personifikueshëm, shndë­rrohet në krijesë të gjallë me tipare të përjetshme!

Ndonjëherë këto lloje janë pasqyrë e tërë llojit njerëzor, e ndonjë­herë janë pasqyrë e disa individëve të përsëritshëm. Në të dy ras­tet ato janë lloje origjinale, të cilat njeriu do t’i hasë në çdo sho­qëri dhe në  çdo kohë.

Këto ajete erdhën për raste të posaçme, për të pikturuar lloje të karaktereve praktike. Mirëpo mrekullia artistike e ilustrimit bëri që këto lloje t’i kapërcejnë kohët dhe vendet e t’i tejkalojnë she­kujt dhe gjeneratat. Ne këtu do të ekspozojmë disa nga këto lloje në formë të kapsallisjes - sipas metodës së ekspozimit të tyre në Kur’an, - disa prej tyre i kemi cekur në kapitullin e “Ilustrimit artistik” ku në realitet vendi i tyre ishte atje, atje ku shkëlqenin prekjet e brushës krijuese gjatë ilustrimit, por cekja e tyre në llojet rrëfimore është bërë me shkas, andaj edhe i ilustruam që t’i transferojmë prej atje këtu.

1 - Llojet njerëzore të cilat pikturojnë tërë llojin njerëzor:

“E kur njeriun e përfshinë dëmi, ai Na lutë qoftë shtrirë, ulur ose në këmbë, e kur Ne ia largojmë të keqen atij, ai vazhdon sikur të mos Na ishte lutur fare për dëmin që e pat përfshirë.” (Jûnus, 12).

Në këtë lloj të shkurtë pikëtakohen të gjitha karakteristikat e realitetit shpirtëror dhe të harmonizimit artistik. Njeriu me të vërtetë është i tillë: Kur e përfshinë ndonjë e keqe dhe i ndërpritet forca për t’u ballafaquar me jetën, tërhiqet mbrapa, i kujtohet fuqia absolute, dhe atëherë tërhiqet te ajo. Nëse i hiqet e keqja dhe i largohen pengesat e jetës, ia beh forca gjallëruese e qenies së tij, marrin vrullin kërkesat e jetës në bazë të tij dhe u përgjigjet “lutjeve të saj të pranueshme” dhe “vazhdon” sikur të mos kishte më parë asgjë!

Ndërsa harmonizimi artistik i saj shfaqet në atë shtrirje të fjalëve në formën e lutjes kur e përfshinë dëmi: “Ai Na lutë qoftë shtrirë, ulur ose në këmbë” pastaj te ai kalim i shpejtë, pra kur i largohet dëmi: “Vazhdon, sikur të mos Na ishte lutur fare për dëmin që e pat goditur”. Këto dy pasqyrime i ngjajnë plotësisht ndërprerjes së rrymës nga përçimi kur ndeshet me ndonjë pengesë të fortë. Kjo ndërprerje mund të zgjasë pak apo shumë, por kur mënja­no­het ajo pengesë e fortë, rryma lëshohet në përçim vrullshëm dhe “vazhdon” sikur fare të mos ishte ndërprerë më parë.

Ky lloj ilustrohet shumëherë në Kur’an, por ai ilustrohet në as­pekte të ndryshme, takohet në pikën fundamentale, e pastaj vazh­don në forma të llojllojshme, siç është rasti me ajetin:

“E kur begatojmë njeriun (me të mira), ai prapësohet dhe largohet i mashtruar, e kur e kap e keqja, ai humb shpresën.” (Israë, 83), ose “Po nëse Ne ia japim njeriut ndonjë begati nga ana e jonë, e pastaj e marrim ate prej tij, ai do të jetë shumë i dëshpëruar dhe përbuzës. E nëse pas të keqes që e pat kapluar atë, Ne i dhuruam të mira, ai do të thotë: Kaluan të këqijat prej meje! Vërtet, ai është i shfrenuar dhe mendjemadh”, (Hûd, 9-10), ose fjala e Tij: “Është e vërtetë se njeriu është i prirur të jetë i padurueshëm. Se kur e kaplon ndonjë e keqe, ai ankohet së tepërmi. Ndërkaq, kur e gjen e mira, ai bëhet tepër koprrac.” (Me'arixh,19-21). Si këto ajete kemi shumë në brendi të Kur’anit.

Ja kështu dhe në këtë mënyrë ilustrohet ky lloj i përsëritshëm në këndet e shumta të shpirtit njerëzor dhe nga përveshjet kontra­verse të jetës së tij. Të gjitha këto në fund takohen në të vërtetën e madhe shpirtërore; njeriu me fuqinë e tij - përskaj dukurive dhe llojeve të saj të shumta - ai prore vërsulet para, krenar me fuqinë që e posedon dhe mbështetës në gjallërinë e tij - me të gjitha mun­dësitë e mbështetjes derisa ta ndërprejë ndonjë pengesë - përskaj llojeve të ndryshme të pengesave - atëherë shikon mbrapa me vizione kundërthënëse!

2 - Llojet e përvetshme njerëzore. Prej tyre e kemi atë krijesë me besim të dobët, e cila kapet për besimin e saj derisa ia sheh të mi­rat, e kur i ndodh ndonjë e padëshirueshme, hamendet dhe tërhi­qet prej tij. Për shembull: “Ka nga njerëzit që e adhurojnë All-llahun me mëdyshje (luhatshëm), nëse i godet ndonjë e mirë ata qetësohen me të, por nese i godet ndonjë e pakëndshme, ata e tregojnë fytyrën e tyre të vërtetë (mëparshme), ata e kanë hum­bur këtë dhe jetën tjetër.” (Haxhxh, 11). Ngjashëm me këtë shembull pos që në te ka pak diskutim: “Ka disa njerëz që thonë: Ne i kemi besuar All-llahut, e kur lëndohet (në rrugë) të All-llahut ai sprovimin e njerëzve e trajton njëjtë me dënimin e All-llahut, e nëse vjen ndonjë fitore prej Zotit tënd, ata do të thonë: Ne kemi qenë me ju!” (Ankebût, 10).

3 - Prej njerëzve ka që krenohen me të vërtetën kur vjen prej du­arve të tyre, e kur të vërtetën e sjell dikush tjetër, ngrihen kundër tij dhe ia mohojnë atë: “E kur u erdhi atyre prej All-llahut Libri (Kur’ani), që është vërtetues i atij që e kishin pranë (Tevratin) - që para se t’u vinte e kërkonin ndihmën e tij (luteshin që të vijë) kundër mosbesimtarëve, - e mohuan atë (Muhammedin) që e njihnin kur u erdhi!” (Bekare, 89).

Të ngjashëm me ta janë ata të cilët nuk njohin asgjë pos interesit të tyre dhe të cilët nuk nxitojnë pas hakut (të drejtës), pos kur shohin se në te ka levërdi. Kjo është strategjia e tyre, e ky është parimi: “E kur thirren që ndërmjet tyre të gjykojë All-llahu dhe I dërguari i Tij, një grup i tyre nuk iu përgjigjën asaj. Po nëse është që e drejta u takon atyre (në atë gjykim), ata i shkojnë atij të bindur e me respekt...!” (Nûrë, 48-49).

4 - Ka prej njerëzve që ikin prej hakut, urrejnë që t’i dalin para ngase në shpirtin e tyre janë bërë bashkë arroganca dhe ligështia. Arroganca e cila refuzon hakun dhe ligështia e cila nuk mund të ballafaqohet me te: “Bëjnë polemikë me ty për të vërtetën pasi që e kishin të qartë (se ti vepron me lejen e Zotit), sikur me qenë se shtyheshin në vdekje të sigurt!” (Enfâl, 6).

5 - Disa ikën nga haku përmes këtij pasqyrimi në vete: “Po çka kishin ata që largoheshin prej këshillës (Kur’anit)? Sikur të ishin gomarë të trembur (të egër), që ikën prej luanit.” (Muddeththir, 49-51). Kjo skenë është e mbushur përplot lëvizje nxitëse për tallje.

6 - Sa prej llojeve njerëzore i shohim për çdo ditë dhe lexojmë: “E kur t’i shohish ata, trupat e tyre të mahnisin, e kur të flasin, fjalës së tyre ia vë veshin. Po ata janë si trungujt e zgavruar dhe të mbështetur.” (Munâfikûnë, 4). Vërtet, kjo është një skenë e shkëlqyeshme dhe tallje e përshtatshme.

7 - Pastaj ata që nuk bëjnë asnjë punë: “Dëshirojnë të jenë të lavdëruar për atë që se kanë punuar!” (Âli Imrân, 188). Ata vërtet janë shumë, në çdo kohë dhe në çdo vend!

8 - Sa ka prej atyre që hanë prej të gjitha sofrave e paraqiten se janë miq të të gjitha palëve dhe se ata janë të domosdoshëm për çdo palë: “Ata janë që presin se ç’po ju ndodh juve. Nëse me ndihmën e All-llahut ngadhënjeni, ata thonë: “A nuk ishim me ju?”. E nëse jobesimtarëve u takon ndonjë fitim, ata thonë: A nuk mbizotëruam ne mbi ju (ju ndihmuam) dhe penguam prej jush besimtarët!” (Nisaë, 141).

9 - Lloji i arrogancës së çuditshme zbulohet në dy tekste të cilat u përmendën në ilustrimin artistik: “Edhe sikur Ne t’u hapim atyre një derë në qiell dhe të ngjiteshin vazhdimisht lartë në të (e të shihnin engjëjt e fshehtësitë). Ata gjithqysh do të thonin: Neve na janë ndalë sytë (të pamurit). Jo, ne jemi njerëz të magjep­sur.” (Hixhr, 14-15). “Edhe sikur ta zbritnim ty një libër të shkruar në letër, e ta preknin atë me duart e tyre, ata që mo­huan do të thoshin: Kjo nuk është tjetër përveç një magji e qartë!” (En’am, 7).

10 - Llojin e atij i cili frikohet por nuk turpërohet: “E sikur t’i shihje ata kur janë ndalur pranë zjarrit e thonë: Ah sikur të ktheheshim (në dynja) të mos gënjejmë faktet e Zotit tonë e të bëhemi nga besimtarët! Jo, (s’është ashtu) po atyre u doli në shesh ajo që e mbanin fshehtë më parë, prandaj edhe sikur të ktheheshin ata do të përsëritnin atë që e kishin të ndaluar, e s’ka dyshim se ata janë gënjeshtarë.” (En’am, 27-28).

11 - Llojin e munafikut (hipokritit) të dobët, i cili nuk ka guxim që t’i shkojë pas mendimit të shëndoshë e as t’i dorëzohet të vër­tetës. I vetmi preokupim i tij është që të mos ballafaqohet me ar­gumentin: “E kur u zbret ndonjë sure (kaptinë), (që zbulon tur­pin e tyre), ata shikojnë njëri-tjetrin (e thonë mes vete): A ju pa ndokush ju, e pastaj largohen.” (Tevbe, 127). Pothuajse ti je duke i parë tani se si ata largohen duke shushuritur!

12 - Lloji i preokupimit të dobët, vendosjes së sakatosur, hujit të tërheqjes (nga begatia) dhe arsyetimit të rrejshëm: “Sikur të ishte fitim i afërt dhe udhëtim mesatar, ata (hipokritët) do të vinin pas teje, por për ta ishte largësi e vështirë. Ata do të betoheshin në All-llahun: Sikur të kishim pasur mundësi, do të dilnim me ju. E shkatërrojnë veten e tyre; All-llahu e di se ata janë rrenacakë.” (Tevbe, 42).

13 - Prej njerëzve ka të tillë në të cilët takohen tradhtia dhe pa­kujdesi. Ata e kujtojnë veten të shkathët për dredhi por ata e kanë mbushur ndjenjën e tyre plot pakujdesi. Ata me punën që e pu­nojnë mendojnë se e kanë dëmtuar dikë tjetër e në të vërtetë ata e kanë dëmtuar vetëm vetveten: “Ka disa njerëz që thonë: Ne i kemi besuar All-llahut dhe jetës tjetër (ahiretit), po në realitet ata nuk janë besimtarë. Ata përpiqen ta mashtrojnë All-llahun dhe ata që besuan, por në të vërtetë ata nuk mashtrojnë tjetërkë, pos vetes, por ata nuk e hetojnë.” (Bekare, 8-9).

14 - A thua nuk e ke hasur këtë kategori njerëzish - që do t’i përmendim - në çdo vend - që mbahen me kundërshti, kreshpërim dhe pakujdesi (negligjencë): “E kur u thuhet atyre: Mos e prishni rendin në tokë! Ata thonë: Ne jemi vetëm përmirësues (paqë­sues)! Vini re, ata në të vërtetë janë shkatërrues, por nuk e kuptojnë.” (Bekare, 11-12).

15 - Lloji i cili dëshiron të mbijetojë me çdo kusht, që dëshiron vetëm jetë, sido që të jetë, lakmon pas saj saqë në funksion të saj do t’i pranojë ato kushte që nuk do t’i pranonin as nuhatorët: “Është e sigurt se njerëzit më lakmues për të jetuar, ti ke për t’i gjetur ata (hebrenjtë).” (Bekare, 96). Kur’ani kështu shprehet me këtë refuzim, përçmim, dhe minimizim të veprës së tyre.

16 - Lloji i konservatorëve në të vjetrën (të kaluarën) sikur të ishin ata disa ngurtësira: “E kur u thuhet atyre (idhujtarëve): Pranoni atë që All-llahu e shpalli! Ata thonë: Jo, ne ndjekim atë rrugë në të cilën i gjetëm prindërit tanë! Edhe sikur prindërit e tyre të mos kenë kuptuar asgjë dhe të mos jenë udhëzuar në rrugën e drejtë (ata do t’i pasonin)?!” (Bekare, 170).

17 - Lloji i shoqërisë së përçarë e cila nuk bashkohet në një mendim e as nuk i përmbahet ndonjë kontrate: “Sa herë që ata kanë dhënë ndonjë premtim, një grup prej tyre e shkeli atë!” (Bekare, 100).

18 - Lloji i atyre të cilët polemizojnë me të drejtë dhe pa të drejtë në atë që e dinë dhe atë që nuk e dinë. A nuk i ngushtohet gjoksi njeriut prej tyre kudo që t’i takojë?:

“Jo, ju jeni ata që polemizuat edhe për atë që e dinit (për Isain), e përse polemizoni për atë që s’keni kurrfarë dije (për Ibrahimin)?!” (Âli Imrân, 66), ose ajeti: “Ka disa prej njerëzve që bëjnë polemikë rreth çështjes së All-llahut duke mos pasur kurrfarë dije, kurrfarë udhëzimi dhe kurrfarë libri të besueshëm. Ai që e shtrembëron qafën (në shenjë mendjemadhësie), e për­piqet t’i shmang njerëzit nga rruga e All-llahut!” (Haxhxh, 8-9). Në përshkrimin e fundit Kur’ani ilustron pikturë konkrete që ta glorifikojë thelluesin në polemika i cili ngrefos qafën dhe “kaca­gjelohet”!

19 - Lloji i atyre të cilët zhagiten (tërhiqen) nga angazhimi (dhë­nia) dhe flijimi në çastet kyç e të ngushta. Nëse ata që përpiqen i godet ndonjë dëm, këta falënderohen në vete për largpamësinë dhe mendjemprehtësinë e tyre, e nëse i godet e mira (realizohet fitorja) si rezultat i xhihadit të tyre, këta të tjerët pendohen dhe lakmojnë sikur të ishin angazhuar edhe ata:

“Ka prej jush që zvarriten (nuk dalin në luftë). E nëse ju godet juve ndonjë e papritur thonë: Zoti më furnizoi (mbivlerësoi) që nuk ishim të pranishëm bashkë me ta. Po nëse ju gjenë juve ndo­një e mirë nga All-llahu, ai (munafiku) mesiguri do të thoshte - sikur të mos kishte ekzistuar mes jush dhe mes tij ndonjë njoftësi - për fat, të kisha qenë së bashku me ta e të kisha arritur një fitim të madh.” (Nisaë, 72-73).

20 - Lloji i një grupi njerëzish ku brendia e tyre ndryshon nga pamja e tyre e jashtme, saqë duken sikur të jenë dy persona të vendosur në një person: “Ka nga njerëzit fjala e të cilëve për jetën në këtë botë të mahnit dhe bëjnë dëshmi All-llahun për atë (të mirën) që kanë në zemër, por ata në të vërtetë janë kundër­shtarët më të rreptë”. “E posa të largohen, ata në tokë anga­zhohen të bëjnë shkatërrime në te, t’i shkatërrojnë të mbjellat dhe gjallesat, e All-llahu nuk e do çrregullimin (fesatin).” (Bekare, 204-205).

21 - Lloji i atyre që nuk e njohin Zotin e tyre pos në çastin e vdekjes dhe pendohen: “Nuk është pendimi (i pranueshëm) për ata që vazhdimisht bëjnë punë të këqija dhe vetëm atëherë kur t’i vie vdekja ndonjërit prej tyre thotë: Unë tash u pendova!” (Nisaë, 18).

22 - Lloji i të marrëve të konservuar të cilët dëgjojnë por sikur të mos kishin dëgjuar: “Prej tyre ka të tillë që vijnë të të dëgjojnë ty, por kur largohen prej teje, u drejtohen atyre që kanë dije e u thonë: Çka tha ai (Muhammedi) më parë?!” (Muhammed, 16).

Megjithatë, tek njerëzimi ka edhe të mirë dhe mirësi. Kur’ani nuk i injoron llojet e të mirëve, guximtarëve, të ndershëmve, durim­tarëve dhe të angazhuarve.

23 - Prej tyre kemi: “Ata (shokët e Pejgamberit) që njerëzit u thanë: Njerëzit (idhujtarët) janë tubuar që t’ju sulmojnë, pra kini frikë prej tyre! Ajo vetëm ua shtoi edhe më shumë besimin e thanë: Neve na mjafton që e kemi All-llahun, Ai është mbrojtësi më i mirë.” (Âli Imrân, 173).

24 - Pastaj kemi: “Të varfërit që janë angazhuar në rrugë të All-llahut dhe nuk kanë mundësi të udhëtojnë nëpër tokë (për të fituar). Meqë ata nuk lypin, ai që nuk e di gjendjen e tyre men­don se ata janë të pasur. Ata i njeh nga vetë pamja e tyre (të rraskapitur), por nuk kërkojnë e as nuk i bezdisin njerëzit.” (Bekare, 273).

25 - Prej tyre gjithashtu ka: “Besimtarë të vërtetë, të cilëve kur përmendet All-llahu u rrëqethen zemrat e tyre, të cilëve kur u lexohen ajetet e Tij, u shtohet besimi, dhe që janë të mbështetur vetëm te Zoti i tyre.” (Enfâl, 2).

26 - “Dhe robërit e Zotit të cilët ecin nëpër tokë të qetë, e kur atyre me fjalë u drejtohen injorantët, ata thonë: Paqe!” (Furkân, 63).

27 - Dhe ata që: “Për hir të Tij u japin ushqim të varfërve, bo­njakëve dhe të zënëve rob. Ne po ju ushqejmë vetëm për hir të All-llahut dhe prej jush nuk kërkojmë ndonjë shpërblim e as falënderim.” (Insân, 8-9).

28 - Dhe lloji i “Durimtarëve të cilët kur i godet ndonjë gjë e pakëndshme thonë: Ne jemi të All-llahut dhe ne vetëm tek Ai kthehemi!” (Bekare, 156).

29 - Dhe ata të cilët: “I duan ata që shpërnguleshin tek ata dhe nuk ndiejnë në gjokset e tyre ndonjë nevojë (për zili a tjetër) nga ajo që u jepet atyre (muhaxhirëve), madje edhe sikur të kishin vetë nevojë për të.” (Hashr, 9).

30 - Dhe lloji i atyre: “Që e frenojnë mllefin, që ua falin (të ke­qen) njerëzve.” (Âli Imrân, 134). Shembujt e tyre janë të shumtë në shoqëri.

Këto janë disa lloje të njerëzve të cilat i konfirmuan në këtë më­nyrë, pra të shpërndara e jo të renditura, ashtu të shpërndara në grumbullin e shoqërisë së çdo kohe dhe çdo vendi. Shprehja kur’anore ato i ilustroi qartë dhe në mënyrë të përshkrueshme. Ato syrit të këtij njerëzimi të përngjashëm mes vete nuk i shpë­tojnë gjatë të gjitha kohëve.

Logjika intuitive

slami si fe u ballafaqua me përgënjeshtrime ashtu siç u ba­llafaqua çdo mision dhe polemizoi për misionin e tij me të gjithë ata që u futën për ta polemizuar ate. Meqë Kur’ani është libër i këtij misioni, ai përmban shumë polemika. A thua si i polemizoi ata? Cilat metoda i përdori dhe cilat argumente i zgjodhi?

Para se t’u përgjigjemi këtyre pyetjeve duhet që ta vrojtojmë qëllimin parësor për të cilin zbriti Kur’ani.

Kur’ani u zbrit që të themelojë një besim solid (të qëndrueshëm) - besimin e njëshmërisë (monoteizmit) - në mesin e një populli që All-llahut i shoqëronte zota të tjerë. Çudia më tronditëse për ta do të ishte sikur dikush t’u thoshte: All-llahu është Një: “A mendon ai t’i bëjë zotat një Zot? Vërtet, kjo është një gjë shumë e çuditshme! Paria vazhdoi duke i thënë njëri-tjetrit: Vazhdoni të jeni të qëndrueshëm në adhurimin e zotave tuaj, sepse kjo është një gjë e kurdisur”. “Nuk keni dëgjuar diçka të këtillë në popu­llin (fenë) e fundit, kjo nuk është tjetër pos një trillim!” (Sâd, 5-7).

Ne sot këtë çështje e vështrojmë me një sy tjetër. Sot qeshemi me këtë primitivizëm fëmijëror të kësaj thënije. Megjithatë doemos duhet të shikojmë në këtë çështje sipas pozitës së asokohshme kur Tevhidi (njëshmëria, monoteizmi) u prit me gjithë atë çudi në atë kohë.

Kjo nuk do të thotë se me të gjithë ata që u ballafaqua Kur’ani, ishin  arabë primitivë e politeistë. Në mesin e tyre kishte edhe ithtarë të librave (hebrenj e të krishterë) të cilët nuk dëshironin të paraqitet një fe e re dhe t’ua zhdukë rrënjët fesë së tyre, t’i zbresë një njeriu që nuk ishte nga mesi i tyre edhe po qe se kjo fe do të ishte unike me fenë e tyre në bazë. “E që para se t’u vinte (Mu­hammedi), e kërkonin ndihmën e tij kundër mosbesimtarëve”. (Bekare, 89)

Ne doemos duhet ta dimë gjithashtu se ky unitet ka qenë në bazat e fesë e jo në besimet e ithtarëve të çdonjërës së asaj kohe. Ja, ata, hebrenjtë thonin: “Uzejri është djali i All-llahut”, ndërsa të krishterët thonin: “Mesihu është djali i All-llahut.” (Tevbe, 30). Pastaj të dy palët thonin: “Ne jemi bijtë e All-llahut dhe të da­shurit e Tij.” (Mâide, 18), ose thonin: “Neve nuk do të na djeg zjarri vetëm për pak ditë të numëruara.” (Âli Imrân, 24), ashtu siç tregon Kur’ani për ta në të gjitha rastet.

Pra, në krahasim me të dy palët, në mënyrë të barabartë, në fakt, detyra e Islamit ishte themelimi i një besimi të ri që sipas kësaj apo asaj, detyra parësore e Kur’anit do të ishte themelimi i kësaj akideje të qëndrueshme, akidesë së Tevhidit (besimit të njëshmë­risë) në këtë program të ri.

Themi, një besim solid - edhe pse neve sot na duket çështje e pa­diskutueshme dhe e garantuar, - nuk ka qenë lehtë për këtë njerëzi e cila që nga lindja e saj u ndesh me të gjitha fuqitë në këtë nën­qiell, me të gjitha rrethet e panjohura të cilat ia veshën jetës së tyre mijëra dukuri mbinatyrore, mijëra efekte spirituale, që të zhveshet përskaj vendosjes së të gjitha këtyre fenomeneve thellë në ndërgjegjen e tyre e të nxitojë drejt besimit në një Zot dhe t’i mbizotërojë të gjitha këto fuqi.

E vërteta është se Islami nuk ishte feja e parë e cila thirrte në monoteizëm, por që të gjitha fetë hasën në të njëjtën rezistencë për shkak të thirrjes në Tevhid siç hasi edhe Islami. Meqë Tevhidi në të cilin ftonte Islami ishte Tevhid plotësisht i pastër, i zhveshur nga gjithçka jashtë tij, i ndijshëm më tepër se çdo tevhid para tij, andaj edhe ishte shumë më radikal se të gjitha fetë tjera tevhidore dhe më kundërshtues ndaj gjithë asaj që zuri vend në mendjen e njerëzve siç është rasti me trupëzimin dhe ngjashmërinë (e Zotit me krijesat).

Atëherë pra, detyrë e Kur’anit ishte ta konstituojë këtë besim të veçantë e të pastër, e vendqëndrim i përhershëm i kësaj akideje (besimi) është ndërgjegjja dhe intuita - vendqëndrim i çdo besimi e jo vetëm i atij fetar. Rruga më e afërt deri te ndërgjegjja është instinkti, kurse rruga më afër intuitës është sensi, që në këtë hapë­sirë logjika nuk është asgjë pos një dritare prej shumë dritareve, e cila për çdo rast nuk don të thotë se është dritarja më e gjerë, më e qëndrueshmja e as më e afërta për ta arritur synimin.

Disa njerëz ia rritën vlerën logjikës sot, meqë njerëzit u mahnitën me ndikimin e logjikës si në teknologji, industri dhe zbulimet shkencore. E disa fetarë të thjeshtë e naivë i fascinojnë këto shpikje dhe u besojnë atyre. Ata përpiqen që ta konsolidojnë fenë duke i aprovuar mendimet e tyre të mbështetura në logjikë apo në eksperimentet shkencore!

Ata njerëz, sipas bindjes sime, logjikën e ngrenë në ato hapësira që janë mbi hapësirat e saj të pranueshme. Logjika njerëzore është krijuar që të padishmes (xhahilijjetit) t’i japë hisen e vet dhe t’i bëjë një llogari që gjithmonë të mos thërret në atë konkluzë thjesht vetëm si shenjtëri fetare, por thërret në zgjerimin e hapë­sirave shpirtërore dhe i hap dritaret e diturisë. “E logjikshmja” në botën e mendimit dhe “konkretja” në eksperimentet e shkencës, nuk janë e tërë “gnostika-njohuria” në botën e individit. Logjika njerëzore, ku nuk kemi për qëllim vetëm kujtesën, nuk është asgjë tjetër pos një frëngji prej frëngjive të shumta të individit. Njeriu nuk do t’i mbyllte këto dritarëza vetëm atëherë kur në shpirtin e tij ndien ngushtësi, kur në potencialet e tij ekziston bllokim që me to nuk lejohet të gjykojë për këto çështje të mëdha. Ta lëmë mendjen që t’i krijojë çështjet e jetës së përditshme praktike ose t’i shtjellojë çështjet që janë kyç në këtë jetë, ndërsa akideja (besimi) është në shtresën më të lartë të jetës. Atë nuk mund ta arrijë kush pos ai i cili ndjek rrugën e padiskutueshmërisë (aksio­matizmit) dhe udhëzohet sipas udhëzimeve të syrit të zemrës, ia hap ndjenjën dhe zemrën që ta pranojë kumbimin dhe ndriçimin (hyjnor).

Numri më i madh i besimtarëve të çdo feje dhe besimi në këtë botë kanë besuar, dhe ende besojnë, me dorëzim total dhe me sytë e zemrës. Dijetarët e apologjetikës islame shekuj të tërë kanë ka­luar duke zbuluar e përsëritur diskutime mendore rreth çështjeve të Tevhidit, megjithatë nuk arritën asgjë prej asaj që e arriti dia­lektika kur’anore vetëm për disa vjet. Le ta shikojmë tani këtë intelekt aksiomatik dhe lehtë të pranueshëm.

Kur’ani gjithmonë ka tentuar ta ngacmojë aksiomën, ta zgjojë ndjenjën, që prej tyre të përcillet drejpërdrejt në syrin e zemrës e pastaj të kalojë në intuitë. Lëndë e tij kanë qenë dëshmitë shqi­so­re, ngjarjet konkrete, dëshmitë analitike dhe lëvizjet e ilustruara. Gjithashtu lëndë e tij kanë qenë edhe të vërtetat e përhershme aksiomatike të cilave u përgjigjet syri i zemrës së ndriçuar dhe i kupton natyrshmëria e padevijuar.

Ndërsa, sa i përket metodës së Kur’anit, ai përdor metodën e për­gjithshme: metodën e ilustrimit dhe analizimit me anë të përfy­ty­rimit dhe trupëzimit, sipas asaj që e shtjelluam në të gjithë kapi­tujt e mëparshëm. (Ne natyrisht, këtu termin “trupëzim” e për­dorim sipas kuptimit të tij artistik e jo sipas kuptimit fetar, ngase Islami është fe e zhveshjes (nga çdo trupëzim) dhe mënjanimit të “njëshmërisë” nga çdo veti njerëzore).

Kjo pra ishte dialektika intuitive me të cilën edhe debatoi Kur’ani dhe avancoi, e më në fund edhe betejën e fitoi.

Në këtë dialektikë u inkuadruan fjalët shprehëse, shprehjet ilus­truese, ilustrimet e personifikueshme, skenat artikulluese dhe rrë­fimet e shumta për të cilat kemi diskutuar deri tash. E gjithë ajo që është ekspozuar prej skenave të kijametit dhe pamjeve të lum­turisë e ndëshkimit, rangohet në shkallën e kësaj dialektike e cila ngacmon ndjenjën, zgjon imagjinatën, që pastaj ta ngacmojë syrin e zemrës, ta zgjojë intuitën e që ta përgatisë individin për pranim dhe dorëzim.

Madje Kur’ani ndoqi metoda, jo të pikturave shpirtërore dhe emocionale, jo të rrëfimeve të shumta, jo të skenave të kijametit, jo edhe të pamjeve të lumturisë dhe mjerimit..., ai ndoqi metodë krejtësisht tjetër, metodën e debatit ilustrues në dialektikën intui­tive për të cilën edhe e ndamë këtë kapitull të ri.

Është krejtësisht e natyrshme se ajo që na intereson në këtë pu­nim, nuk është vetë metoda e debatimit, por metoda e të shpre­hurit me te. Metoda ilustruese të cilën e ndjek është ajo që e bën element prej elementeve të punimit tonë, sepse aspekti artistik si i mëvetësishëm është temë jona e vetme në këtë libër.

Problemi kryesor me të cilin u ballafaqua Islami, siç thamë edhe më parë, ishte problemi i Tevhidit me një kolektivitet i cili e mo­honte këtë Tevhid në mënyrën më të paskrupullt dhe e konsi­deronte si një prej çudirave më të mëdha.

Të shohim tani se si Kur’ani u përgjigjej me fakte për këtë çështje të ndërlikuar.

Ai, Kur’ani këtë çështje e shtjelloi në mënyrë të lehtë dhe të rën­domtë duke iu drejtuar aksiomës dhe intuitës pa ndonjë kom­pli­kim gjuhësor apo polemikë mendore:

“A mos morën ata zota prej toke që mund t’i ringjallin (të vdekurit)? Sikur të kishte në to (në qiej e në tokë) zota pos All-llahut, ato të dyja do të shkatërroheshin. Larg asaj që i për­shkruajnë është All-llahu, Zoti i arshit. Ai nuk pyetet se çka punon, por ata (njerëzit) pyeten. A përvetësuan ata zota të tjerë pos Tij! Thuaj: Sillne argumentin tuaj? Ky është (Kur’ani) argument për këta që tani janë me mua dhe për ata që ishin para meje, por shumica e tyre nuk e dinë të vërtetën, andaj edhe nuk vështrojnë.” (Enbija, 21-24). Pastaj ajeti: “All-llahu nuk ka marrë për vete kurrfarë fëmijë (as nga engjëjt as nga njerëzit), nuk ka me Te asnjë zot tjetër, sepse (sikur të kishte zot tjetër), atëherë secili zot do të veçohej me atë që e ka krijuar dhe do të dominonin njëri mbi tjetrin.” (Mu'minûn, 91).

Kështu pra me këtë aksiomë të zakonshme e cila në qiell dhe në tokë nuk sheh parregullsi por sheh sistem të përpiktë, jep të kuptojmë se Projektuesi është Një, i fuqishëm, i dijshëm dhe i urtë.

Pastaj ja kjo pamje të cilën e imagjinon - sikur të kishte shumë zota - “atëherë secili zot do të veçohej me atë që e ka krijuar”. Kjo vërtet është pamje qesharake, që çdo grup krijesash ta konsiderojë ndonjërin prej tyre zot, e pastaj çdo zot t’i marrë kri­jesat e tij e të shkojë..., po ku të shkoj? - Nuk e dimë! Me­gjithatë ne e imagjinojmë këtë pikturë dhe qeshemi nga ideja e shumësisë së zotave nëse ky është rezultat i saj!

E pastaj çdo të bëjnë ata, zotat tjerë? - Kjo është tokë ai është qiell, cilin do ta avancojnë, këtë apo atë?!!

“Thuaj: Më thuani për ata që pos All-llahut i adhuroni, më tregoni se çka krijuan ata në tokë dhe a kanë pjesëmarrje (në krijimin) e qiejve? Nëse e thoni të vërtetën, më sillni ndonjë libër para këtij ose ndonjë gjurmë të mbetur prej diturisë”. (Ahkâf, 4)

Këto janë pikturat e krijimit dhe fenomenet e fuqisë të cilat shqi­sat i shohin, aksiomat i arrijnë dhe sytë e zemrave i përjetojnë: “Thuaj: (O I dërguar): Falënderimi i qoftë All-llahut, e shpë­timi qoftë ndaj robërve të Tij që Ai i zgjodhi (pejgamberët)! A më i mirë (për ta besuar) është All-llahu, apo ata që ia bëjnë shok? Ai që krijoi qiejt e tokën, që për ju lëshoi shiun nga qielli, e Ne me të bëmë të lulëzojnë kopshte të bukura, e për ju ka qenë e pamundshme t’i bëni të mbijnë bimët në to; A mos ka ndonjë zot tjetër pos All-llahut? Jo, por shumica e tyre nuk dinë! A është Ai që i përgjigjet nevojtarit (të mjerit) kur ai e thërret, duke ia larguar të keqen e juve ju bën mbizotërues të tokës. A ka zot tjetër pos All-llahut? Jo, por ju shumë pak përkujtoni. Ai që ju orienton në errësirat e tokës e të detit, dhe Ai që pranë mëshirës së tij (shiut) si myzhde i lëshon erërat. Vallë, a ka tjetër zot pos All-llahut? E lartë është madhëria e Tij nga ajo që ata i përshkruajnë shok. Ai që e fillon krijimin (e njeriut) e pastaj e përsërit atë (e ringjall pas vdekjes) dhe Ai që ju furnizon nga qielli e toka. A mos ka zot tjetër pos All-llahut? Thuaj: Sillni argumentet tuaja, nëse jeni të sinqertë!” (Neml, 59-64).

Kështu pra, dynden (marrin pjesë) skenat e tokës dhe të qiellit me të gjitha evoluimet që u ndodhin çdo ditë dhe me të gjitha ndjenjat natyrore të cilat njeriun në raste të vështirësive specifike e strukin në Fuqinë Absolute... Ato marrin pjesë kur i referojnë ndjenjës dhe imagjinatës, kur e ngacmojnë syrin e zemrës dhe intuitën që t’ua përqëndrojë fortë akidenë e Tevhidit (besimin e njëshmërisë) në shpirtrat e tyre. Shembuj të tillë ka shumë në Kur’an, që për­së­riten (duke qenë të llojllojshëm). Ata përsërisin pamjen e kija­metit, skenat e lumturisë dhe mjerimit (begatisë dhe ndëshkimit). Që të gjitha këto janë dialektikë (logjikë) intuitive që bën pjesë në këtë lëmi.

Problemi i dytë ishte problemi i ringjalljes dhe ditës së ahiretit me një grup njerëzish të cilët thonin:

“Nuk ka tjetër, pos jetës sonë të kësaj bote, vdesim, lindim dhe nuk do të ngjallemi!” (Mu’minûn, 37). Ky grup çështjen e ri­ngjalljes e sheh shumë më të jashtëzakonshme (të çuditshme) sesa që e sheh çështjen e njëshmërisë së All-llahut. Ata, njerëzit të cilët e thanë këtë fjalë, i konsiderojnë si të marrë! Këtë nuk mund ta thotë kush, vetëm të marrët!

“Dhe ata që nuk besuan thanë: A doni t’ju tregojmë për një njeri që do t’ju informojë juve se si, pasi që (të vdisni) e të jeni shkapërderdhur plotësisht, ju do të krijoheni rishtazi? A është duke shpifur gënjeshtër ndaj All-llahut, apo e ka zënë çmen­dia?” (Sebeë, 7-8). Deri në këtë masë të injorimit e kanë marrë çështjen e ringjalljes. A thua si polemizoi me ta në këtë çështje të çuditshme?!

Kur’ani ua paraqiti pamjet e dukshme të krijimit dhe të fshehtat, ua thjeshtëzoi zanafillën e jetës në tokë përgithësisht kurse të njeriut veçanërisht, që të shohin se Ai i cili e pikënisi krijimin ka mundësi edhe ta përsërisë.

“A mos u lodhëm Ne me krijimin e parë? Jo, por ata janë në huti rreth një krijimi të ri.” (Huxhurât, 15).

Me metodën e njohur ilustruese Kur’ani mori që t’ua shtrojë ske­nat e jetës në tokë dhe në njeriun:

“Qoftë mallkuar njeriu, sa mohues i fortë është ai! Po prej çkafi e krijoi Ai atë? Atë e krijoi prej një pike uji dhe e përgatiti. Pastaj atij ia lehtësoi rrugën. Mandej ate e bëri të vdesë dhe i bëri varr (të varroset). Pastaj kur të dojë Ai e ringjall atë. Jo! Ai nuk e zbatoi atë që e urdhëroi Ai. Njeriu le ta shikojë ush­qimin e vet. Ne lëshuam shi të mjaftueshëm. Pastaj e çamë tokën sipas nevojës së bimës. Dhe bëmë qe në të të mbijnë drithëra. Edhe rrush e perime; edhe ullinj e hurma; edhe kopshte të den­dura; edhe pemë e kullosa. Si mjete gjallërimi për ju dhe për bagëtinë tuaj.” (Abese, 17-32).

“Nga faktet (e fuqisë) e Tij është edhe ajo, se Ai ju krijoi: prej dheu, e mandej ju (u zhvilluat) në njerëz që veproni të shpër­ndarë. Dhe nga faktet (e madhërisë së) e Tij është që për të mi­rën tuaj, Ai krijoi nga vetë lloji juaj palën (gratë) ashtu që të gjeni prehje tek ato dhe ndërmjet jush krijoi dashuri e mëshirë. Në këtë ka argumente për njerëzit që mendojnë. Nga argumentet e Tij është krijimi i qiejve e i tokës, ndryshimi i gjuhëve tuaja dhe i ngjyrave tuaja. Edhe në këtë ka argumente për njerëz. Nga argumentet e Tij është edhe gjumi juaj natën, edhe përpjekja juaj për të fituar nga të mirat e Tij. Në këtë ka argumente për popullin që dëgjon. Nga argumentet e Tij është edhe ajo që ua dëfton vetëtimën edhe si frikë edhe si shpresë, dhe nga qielli lëshon shiun e me të e ngjall tokën pas vdekjes së saj. Në këtë ka argumente për një popull që di të mendojë.” (Rrûm, 20-24).

Kështu pra, çdoherë atyre u parashtrohen skena të zakonshme, ose që janë të njohura. Ato shqisat i vëzhgojnë në çdo çast, aksi­omat e tyre i ngulmojnë në çdo shikim të cilat në mënyrë direkte janë të lidhura me jetën dhe gjallërinë e tyre. Ato ngacmojnë ndje­njat dhe intuitën e tyre, futen ngadalë në shpirtrat e tyre. Kur’ani i orienton nga këto skena duke ua ekspozuar sikur të ishin skena të reja (në realitet skenat e natyrës gjithmonë janë të reja për atë i cili i shikon me ndjenjë të fortë dhe sy vrojtues), pa mos rezultuar kjo polemikë mendore e cila më shumë mbështetet në shkathtësi se sa në vetë realitetin.

Kur’ani hapëron dhe i kapërcen të gjitha sferat e mendjes dhe të gjitha sferat e shqisave që të lidhet drejtpërdrejt me misteriozitetin e akidesë (besimit). Me këtë rast, qenia e tij lidhet direkt me të panjohurën. Ai gjen në misteriozitetin dhe largësinë e tij nga ndje­nja dhe mendja një kënaqësi dhe dëfrim të përbashkët. Megjithatë Kur’ani edhe në këtë rast zgjedh metodën e ilustrimit dhe për­fy­tyrimit:

“A nuk e di për All-llahun se Atij i lutet kush është në qiej e në tokë madje edhe shpezët krahëhapura. Të gjithë e dinë dhe janë të udhëzuar për lutjen ndaj Tij dhe për madhërimin ndaj Tij.” (Nûr, 41).

“Lartmadhëri të merituar i shprehin Atij shtatë qiej e toka dhe çka ka në to, e nuk ka asnjë send që nuk e adhuron (nuk i bën tesbih) duke i shprehur falënderim Atij, por ju nuk e kuptoni atë madhërim të tyre (pse nuk është në gjuhën tuaj). Ai është i butë dhe falë shumë.” (Israë, 44).

“Ndërsa ata (engjëjt) që e mbajnë Arshin dhe ata që janë për­reth tij, e lartësojnë me falënderim Zotin e tyre, i besojnë Atij dhe i luten Atij t’i falë ata që besuan (duke thënë): “Zoti ynë, Ti me mëshirën dhe diturinë Tënde ke përfshirë çdo send, andaj fali ata që u penduan dhe ndoqën rrugën tënde, dhe ruaji ata nga dënimi i xhehennemit! Zoti ynë, futi në xhennetet e Adnit ata të cilëve u ke premtuar, ata dhe kush ishte i mirë, prej etërve të tyre, grave të tyre dhe pasardhësve të tyre. Vërtet, Ti je nga­dhënjyesi, i urti! Dhe i mbron ata prej të këqijave, pse atë që Ti e mbron atë ditë prej të këqijave, Ti e ke mëshiruar, e ai është shpëtim i madh.” (Gâfir, 7-9).

Kështu pra ndikon ilustrimi në shpirt, me atë trishtim që e ndien para të panjohurës dhe me atë kënaqësi që e ndien kur shpirti bredh në atë botë misterioze, atje ku: Engjëjt që e mbajnë Arshin dhe ata që janë përreth tij e lartësojnë me falënderim Zotin e tyre... dhe i luten Atij t’i falë ata, dhe atje ku: Lartmadhëri të merituar i shprehin Atij shtatë qiejt e toka dhe çka ka në to.

Ndonjëherë gajbi (sekreti) nuk është kështu larg, ai mund të jetë konkret (i prekshëm), por ai në realitet është i panjohur. Ai gjithashtu ngacmon intuitën, vërteton fuqinë e gjithësisë dhe e pasuron shpirtin me iman:

“S’ka dyshim se All-llahut nuk mund t’i fshehet asgjë në tokë e as në qiell. Ai është që ju krijon (formon) formën juve në mitra ashtu si të dojë.” (Al Imrân 5-6).

Ky është fakt për diturinë e cila përshkon çdo misteriozitet, dhe çdo fakt intuitiv praktik të cilin mendja nuk mund ta kuptojë dhe ta ndriçojë.

Tani do të sjellim një shembull të ngjashëm me të por me një hapësirë më të gjerë dhe me një ilustrim më fascinues.

“Çelësat e fshehtësisë janë vetëm te Ai, ate (fshehtësinë) nuk e di kush pos Atij. Ai e di çka ka në tokë dhe në det. Ai e di për çdo gjeth që bie dhe s’ka kokërr në thellësi të tokës, s’ka të njomë dhe s’ka të thatë që nuk është (shënuar) në librin e qartë (Lehvi Mahfûdh)”: (Enâm 59).

Në këto pak fjalë, kemi shprehje të fortë e hutuese për gjithë­për­fshirjen e dijes së Zotit. Për ta shprehur e vërë në spikamë këtë dije, janë zgjedhur fjalët më të bukura shprehëse dhe shprehjet ilustruese. Nuk mund të thuhet se është shprehje e thjeshtë për domethënien e diturisë së përpiktë dhe të përfshirë, se nëse thuhet: Ai di për çdo gjeth që bie e për çdo kokërr në thellësi të tokës, për çdo të njomë e çdo të thatë. Kjo në të vërtetë është pikturë e çuditshme imagjinative. Në këtë rast imagjinata sillet nëpër të gjitha hapësirat e dunjasë edhe ato të panjohurat që t’i përcjell ato gjethe të rëna dhe ato kokrra të fshehura që bëjnë pjesë në gjërat misterioze ku fshehja e tyre është në dije të All-llahut. Pastaj i kthehet shpirtit dhe e përmbush përplot madhëri të All-llahut dhe përulshmëri ndaj Tij: Me to Kur’ani shpirtin e orienton nga All-llahu i cili i përshkon me diturinë e Tij të gjitha këto mistere dhe hapësira.

Kjo është pra logjika intuitive dhe polemika ilustruese. Po ku është pra në të ajo polemikë mendore për të cilën dijetarët e apologjetikës (Ilmul-Kelâm) mbetën duke e filluar e përsëritur disa shekuj me radhë. Ne do të sjellim këtu vetëm një shembull të polemikës mendore nga e cila u distancua Kur’ani kur tha:

“Ju dhe ajo që e adhuruat ju pos All-llahut do të jeni lëndë e xhehennemit dhe keni për të hyrë në te.” (Enbija, 98).

I atillë është ky ajet, por, të tilla janë edhe të gjitha ajetet e ngjashme me të në kuptim.

Kur’ani i përshkruan idhujtarët arabë duke kërkuar hapësirë për të bërë polemikë mendore dhe nënçmuese, duke menduar se me te do ta ngushtojnë Muhammedin dhe ithtarët e librave. Ata thanë: E si është puna e Isaut, të birit të Merjemesë? Ata janë një grup prej popullit të tij që janë duke e hyjnizuar Isaun. A hyjnë edhe ata në xhehennem?

E Kur’ani u dha përgjigje të urtë kur tha: “Ata nuk ta thanë atë vetëm si polemikë, por ata janë njerëz ngatërrestarë.” (Zuhruf, 58). Këtë që e thonë idhujtarët është shembull i logjikës (dialek­ti­kës) mendore. Vërtet, Ai është i arsyeshëm nga aspekti i rregu­llave të logjikës formale, por ku rangohet sipas logjikës së shën­doshë dhe sipas të vërtetës së natyrshme e të rëndomtë?

Nuk do të arrinte të bëjë gjë logjika mendore sikur Kur’ani ta trasonte, jo pse në te nuk ka të vërteta që mund të argumentohen sipas kësaj logjike por sepse akidenë nuk mund ta formojë kjo polemikë. Ajo gjithmonë është në hapësira më të larta se sa këto hapësira. Akidenë (besimin) aspak nuk do ta nënçmonte sikur aktiviteti i mendjes në saje të saj të jetë i kufizuar. Në të vërtetë, mendja nuk është asgjë pos një fuqi e vogël dhe e kufizuar e cila lidhet për përditshmëritë ku ajo përsëri nuk është faktor i ndry­shimeve në përditshmëri.

Kur’ani e ngacmoi intuitën dhe e trasoi në të metodën e ilustrimit. Ai e arriti qëllimin me anë të lëndës dhe metodës së tij, e bashkoi (unifikoi) qëllimin fetar dhe atë artistik me anë të metodës më të afërt dhe më të lartë.

Metodologjia  e Kur’anit

e mund të sjellim një përfundim nga të gjitha temat e më­parshme se Kur’ani ka metodologji unike në të shprehurit të cilën e përdor për t’i realizuar të gjitha qëllimet në mënyrë të barabartë, madje edhe qëllimet e argumentimit dhe të polemikës. Kjo pra është metodologji e ilustrimit analitik përmes përfytyrimit dhe trupëzimit.

Le të shikojmë tani strukturën e kësaj metodologjie nga aspekti artistik i saj, ngase ajo është njëra prej metodave realizuese (kjo pra është lëmia e studimit tonë në këtë libër). Qëllimet fetare për të cilat u zbrit Kur’ani që t’i realizojë ato, temat hyjnore dhe ligj­dhënëse të cilat i shtjellojnë të gjitha këto, janë lëmi të cilat nuk janë temë studimi këtu. Nëse disa prej tyre erdhën të ekspozuara në brendinë e kapitujve të kaluar, ato erdhën vetëm të shohim se si i shtjelloi Kur’ani dhe çfarë metode aplikoi për t’i shprehur ato.

Disa njerëz kur i analizojnë këto tema dhe kuptojnë se sa ato janë të përpikta, fascinuese, relevante, elastike, përshkuese dhe gjithë­përfshirëse, i trajtojnë si veçori më të mëdha të Kur’anit. Ata mendojnë se metodologjia e shprehjes kur’anore bën pjesë në të dhe se e tërë mrekullia kur’anore është strukur në të. Disa të tjerë bëjnë dallimin mes domethënieve dhe mënyrës së realizimit (inter­pretimit), ata flasin kur është në pyetje mrekullia kur’anore e në veçanti për çdonjërën prej tyre.

E ne mund ta bëjmë  këtë shtojcë e të themi: Metodologjia të cilën e trasoi Kur’ani në të shprehur është ajo e cila i ndriçoi këto qëllime dhe këto tema. Andaj edhe ajo mjafton për këto qëllime dhe këto tema.

Kjo nuk mund të na shpie në ato tema shterpe rreth fjalës dhe domethënies së saj. Këto tema u  shkoqitën nga kritikët arabë që kur Xhahidhi iu rrek kësaj teme dhe supozoi se domethëniet përfaqësojnë thelbin e metodologjisë. Atë e pasoi Ibni Kutejbe, Kudame, Ebu Hilal El Askeri e të tjerë në të njëjtën vijë të temës, disa duke e përkrahur e disa duke e kundërshtuar. Ne llogarisim se Abdulkahiri arriti në një mendim të prerë e të shëndoshë kur në librin e tij Delailul Ixhaz erdhi në përfundim se vetëm fjalën në vete nuk mund ta paramendojë i mençuri që rreth saj të zhvillohet studimi vetëm nga aspekti i saj si fjalë, por se studimi zhvillohet nga aspekti i synimit të saj. Gjithashtu nuk mund të paramendojë i mençuri se vetëm domethënia në vete meriton të zhvillohet studimi rreth saj, ngase ajo shpreh atë që është në brendi të fjalës, por nga aspekti se ajo është përfaqësuese në fjalë dhe se dome­thënia përcaktohet sipas përkufizimit të saj në kontekstin e fjalisë ku vepron. Andaj, edhe nuk mund të jenë të ndryshme dy struk­tu­ra fjalish e që pastaj të unjësohet domethënia në mënyrë të plotë.

Abdulkahiri këtë çështje nuk e shtjelloi me këtë shtjellim të shkur­të por ai për të shkroi një libër të cilin ne nuk mundemi ta përcje­llim këtu e as nuk mund të bëjmë përcjelljen e disa pasuseve të tij, siç i transmetuam në fillim të këtij libri me atë stil të ndërlikuar të cilin e hasëm atje. Ne do t’i përcjellim vetëm domethëniet shkurti­misht.  Atij vërtet i takojnë meritat për shtjellimin e kësaj çësh­tjeje. Sikur të sillte një definicion për ta shprehur në mënyrë të prerë atë, do ta arrinte piedestalin në kritikën artistike. Ne do të shpreheshim në vend të tij kështu: Pa dyshim metodologjia e rea­lizimit (interpretimit) është vendimtare në ilustrimin e domethë­nies dhe kudo që dy metoda ndryshojnë njëra prej tjetrës në të shprehurit e një domethënieje, do të ndryshojnë edhe pamjet e kësaj domethënieje në shpirt dhe mendje. Në këtë mënyrë lidhen domethëniet dhe mënyrat e realizimit me një lidhje që nuk ka nevojë më të diskutohet rreth të tjerave dhe domethënieve të tyre për çdonjërën në veçanti. Një domethënie nuk mund të shfaqet pos në një figurë të vetme. E kur të ndryshojë figura, ndryshon edhe domethënia sipas masës së saj. Ndoshta kuptimi mendor i përgjithshëm nuk ndikon në qenien e fjalës mirëpo figura në shpirt dhe mendje ndryshon. Ajo ashtu edhe është e rregulluar në art - ngase shprehja në art ka funksion të ndikimit ashtu që kur të ndryshojë forma e ndikimit prej saj, domethënia e transferuar ndryshon pa dyshim!

Ne po përfundojmë me këtë sqarim dhe kalojmë në vlerën e metodologjisë ilustruese në Kur’an. Kjo metodologji është ajo e cila domethënieve, qëllimeve dhe temave kur’anore ua dha këtë pamje të cilën e shohim. Përmes pamjes ajo arriti vlerën e saj të lartë ngase kjo metodologji në këto pamje është krejtësisht ndry­she nga çdo pamje tjetër siç e pamë edhe më herët.

Ne dëshirojmë që këtë çështje ta ndriçojmë përmes modeleve, edhe pse ato gjenden aty-këtu në brendi të librit, gjithashtu edhe sqarimi i tyre aq sa do të mjaftonte të dallohet veçoria e meto­do­logjisë kur’anore në të. Megjithatë ne këtu jemi para ekspozimit të fundit të rezymuar e në anën tjetër kemi edhe mjaft modele që na shërbejnë për këtë temë.

Tipari i parë i shprehjes kur’anore është trasimi i metodës së ilustrimit të domethënieve mendore, gjendjeve shpirtërore dhe shfaqja e tyre në pikturat konkrete, nxjerrja e metodës së ilus­tri­mit të skenave natyrore, ngjarjeve të kaluara, rrëfimeve të tre­guara, shembujve të rrëfyer, skenave të kijametit, pamjeve të begatisë dhe ndëshkimit si dhe llojeve njerëzore. Thuajse të gjitha ato të ishin të pranishme e të përshkrueshme me parafytyrimin sensibil të cilin e përmbush me lëvizje imagjinative.

Çka e mbivlerësoi këtë metodë mbi metodat tjera të cilat i trans­metojnë domethëniet dhe gjendjet shpirtërore në figurën e tyre mendore dhe abstrakte dhe i transmetojnë ngjarjet dhe rrëfimet në lajme të shfaqura, gjithashtu i shprehin skenat dhe spektaklet në formë gjuhësore e jo si ilustrim imagjinativ?

Për ta proklamuar këtë mbivlerësim mjafton që të ilustrohen të gjitha këto domethënie në figurë abstrakte dhe të ilustrohen më pastaj në formën tjetër ilustrative.

Vërtet, domethëniet në metodologjinë e parë i referohen mendjes dhe vetëdijes. Ato arrijnë në mendje dhe vetëdije të zhveshura nga hijet e tyre të bukura. Kur’ani në metodologjinë e vet të dytë i referohet sensit dhe intuitës, dhe arrin në shpirt përmes shumë dritareve: përmes shqisave me anë të imagjinatës, përmes ndjenjës me anë të shqisave, përmes intuitës aktive me anë të oshëtimës (ehos) dhe ndriçimeve. Kështu pra, mendja është vetëm një dritare prej dritareve të saj të shumta në shpirt e jo dritarja e saj e vetme.

Kjo metodologji, pa dyshim zotëron vlerën e interpretimit të da’ves në çdo besim. Megjithatë ne këtu e studiojmë vetëm në pikëpamje ekskluzivisht artistike. E ajo në këtë pikëpamje ka një rëndësi të madhe e të veçantë. Funksioni i parë i artit është t’i ngacmojë reflekset intuitive, ta përhapë oreksin artistik me anë të këtij ngacmimi, shpalosjen e jetës misterioze me anë të këtyre refleksioneve, ushqimin e imagjinatës me piktura që t’i realizojë të gjitha këto. Të gjitha këto i përmban metodologjia e ilustrimit dhe e përshkrimit në artin e bukur. Këtu do t’ua ekspozojmë disa shembuj jashtë atyre që i kemi ekspozuar më parë:

1 - Domethënia e ikjes së fortë (largimit të madh) nga thirrja në besim. Ajo na shfaqet në pamjen e saj abstrakte përmes ikjes së tyre çuditëse nga thirrja në besim. Mendja në vetmi dëshiron ta kuptojë domethënien e ikjes kur është e qetë dhe e lirë.

Kur, ja, Kur’ani na e shfaqë këtë pikturë të çuditshme: “Po çka kishin ata që largoheshin prej këshillës (Kur’anit)? Ata ishin si gomarë të trembur (të egër) që ikin prej luanit (ose prej gjah­tarit).” (El-Muddeththir, 49-51). Këtu mendjes i shoqërohet shqisa e shikimit, diapazoni i imagjinatës, refleksioni i talljes dhe ndjenja e bukurisë: Tallja nga ata të cilët ikin sikur kur ik gomari i egër nga luani, jo për asgjë vetëm pse ata thirren në besim. Bukuria e cila vizatohet në lëvizjet e pikturës është atëherë kur e përjeton (percepton) imagjinata brenda kornizave të natyrës kur dëbohen këta gomarë të egër duke i ndjekur luanët e tërbuar!

Shprehja këtu ka rreth saj hije e cila ia shton hapësirën-nëse lejohet të themi kështu.

2 - Domethënia e paaftësisë së zotave të cilët i adhurojnë idhuj­tarët përpos All-llahut mund të interpretohet përmes disa shpreh­jeve mendore e abstrakte, sikur të thuhet: Vërtet, ata që adhuroni pos All-llahut janë më të dobët se krijimi i sendit më të thjeshtë. Këtu domethënia arrinë në mendje abstrakte dhe hutuese:

Megjithatë, shprehja ilustrative e pasqyron në këtë mënyrë:

“Vërtet, ata që po i adhuroni në vend të All-llahut, ata nuk mund të krijojnë asnjë mizë, edhe nëse tubohen të gjithë për të, e po ashtu, nëse miza ua rrëmben ndonjë send, ata nuk do të mund ta shpëtojnë ate prej saj. I dobët është edhe lutësi (kër­kuesi) edhe i luturi (i kërkuari)!” (Haxhxh, 73).

Kështu e shfaq këtë domethënie dhe e ndriçon përmes këtyre figu­rave aktive dhe të njëpasnjëshme:

“Nuk mund të krijojnë asnjë mizë” kjo është shkalla e parë, “Edhe nëse tubohen të gjithë për të”, kjo është e dyta. “Nëse miza ua rrëmben ndonjë send, ata nuk mund ta shpëtojnë ate prej saj”, kjo është e treta... A nuk është e gjithë kjo ilustrim i dobësisë së plogshtë dhe shkallëzim i ilustrimit të tij me çka nxit në shpirt talljen therëse dhe nënçmimin ironik?!

Megjithatë, a nuk është kjo teprim? A thua stilistika e saj shkon në ekstremitet?

Kurrsesi! Kjo është e vërtetë reale dhe e rëndomtë.

Ata Zota! “Nuk mund të krijojnë asnjë mizë, edhe nëse tubohen të gjithë për te”. Miza është e vogël dhe përçmuese, megjithatë mrekullia e krijimit të saj është e barabartë me mrekullinë e kriji­mit të deves dhe elefantit. Aty qëndron mrekullia e jetës në tërësi në të cilën marrin pjesë viganët dhe të imtit. Pra, mrekullia nuk qëndron në konstruksionin e saj (fjala është për krijimin e kolo­sëve prej gjallesave), por në një qenie të vogël si pluhuri.

Shpikja artistike në këtë rast qëndron në ekspozimin e këtij rea­li­teti në një pikturë ku vijëzohen hijet e dobësisë në krijimin e sendit më të vogël. Kurse bukuria artistike në këtë rast qëndron në ato hije të cilat shtohen prej komponenteve të pikturës, prej lëvizjes imagjinuese të përpjekjes për krijim, në tubimin e gjithë masës për të, e pastaj edhe të përpjekjes për të fluturuar pas mi­zës për ta shpëtuar atë që e rrembeu, ku ata, por edhe pasardhësit e tyre, janë të paaftë për ta bërë këtë shpëtim.

3 - Kur’ani interpreton rastin e largimit të miqve nga miqtë e tyre ditën kur do të dalin para tmerrit të kijametit me anë të kësaj shprehjeje abstrakte e distancuese. Këtu të sinqertit (në veprimin e tyre të shëmtuar) injorohen mes vete, shokët grinden mes vete e më në fund pasuesit largohen nga të pasuarit kur dëshmuan tmerrin në ditën e fesë. Ky interpretim arrinë të bëhet prej më të përpiktëve të cilët shprehen. Prapëseprapë shtrohet pyetja: ku e ka vendin kjo shprehje mendore në këtë ekspozim përplot gjallëri.

“E të gjithë njerëzit (sheshazi) i paraqiten All-llahut. Ata të dobëtit (masa e nënshtruar) u thonë parisë (udhëheqësve): “Ne ishim pasuesit tuaj andaj a mund të na lehtësoni diç nga dënimi i All-llahut? Ata (paria) thonë: “Sikur të na kishte udhëzuar All-llahu, ne do t’ju udhëzonim juve. Për ne tash është njësoj, u pikëlluam thellë ose duruam, për ne nuk ka ikje (shpëtim). E pasi të kryhet çështja (të hynë ata të xhennetit në te dhe të xhehennemit në te, xhehennemlinjve) djalli (u mban ligjëratën e shëmtuar dhe) u thotë: “Vërtet, All-llahu ju pat premtuar prem­tim të vërtetë, e unë ju pata premtuar dhe, ja, nuk e zbatova premtimin ndaj jush. Po unë nuk pata kurrfarë pushteti ndaj jush (që t’ju detyroj), përpos që ju thirra (në rrugë të gabuar), e ju m’u përgjigjët: atëherë pra, mos më qortoni mua po qortone veten. Unë nuk mund t’ju shpëtoj juve, e as ju nuk mund të më shpëtoni mua. Unë mohoj shoqërimin tuaj që ma bëtë mua më parë (më adhuruat në vend të Zotit).” “S’ka dyshim, jobesim­tarët kanë dënim të dhembshëm.” (Ibrâhîm, 21-22).

Të dobëtit janë ata të cilët u ishin nënshtruar të fortëve dhe të cilët ende janë të dobët, mendjelehtë dhe shpirtdorëzuar. Ata u strehuan në pushtetin e mendjemëdhejve në këtë botë, andaj edhe e kërkojnë shpëtimin prej tyre nga ky rast. Ata i qortojnë të dobë­tit pse u mashtruan pas tyre në jetë duke u përmbajtur në këtë rast me natyrën e tyre të nënçmuar dhe dobësinë e tyre të njohur.

Ata të cilët u madhështuan, atyre u ra poshtë mendjemadhësia dhe u ballafaquan me fatin e tyre. Atyre ua ngushtojnë shpirtin edhe më të dobëtit të cilëve nuk u mjafton ajo që e shohin prej poshtërimit dhe ndëshkimit. Prej tyre kërkojnë që t’i shpëtojnë atëherë kur ata nuk kanë në dorë as shpëtimin e vetvetes ose ua përkujtojnë krimin e mashtrimit të tyre atëherë kur nuk bën dobi përkujtimi. Ata nuk kanë çka t’u thonë në këtë mërzi e ngushtësi pos fjalëve: “Sikur të na kishte udhëzuar All-llahu, ne do t’ju udhëzonim juve.”

Djalli, përkundër të gjitha tipareve të personalitetit të tij si mash­trues, tradhtues, nënçmues, mendjemadh, kurthbërës e djallëzor, pranon para ithtarëve të tij-por vetëm tash-se All-llahu u ka premtuar premtim të vërtetë, dhe se ai (djalli) u premtoi por i tradhtoi pastaj i dhimbsen dhe i ngushëllon duke i tërhequr duart e tij prej udhëheqjes së tyre. “Po unë nuk pata kurrfarë pushteti ndaj jush (që t’ju detyroj) përpos që ju thirra (në rrugë të gabu­ar) e ju mu përgjigjët: Atëherë pra, mos më qortoni mua por qortone veten.” Jo, jo, madje ai edhe në këtë rast e tregon men­djemadhësinë e tij duke thënë “Unë e mohoj shoqërimin tuaj që ma bëtë mua më parë”.

Vërtet dhe pa dyshim ai është shejtan!

Kjo vërtet është një shpikje në ilustrimin e këtij rasti specifik, në të cilin largohet i pasuari nga pasuesit e vet dhe e mohon lidh­shmërinë e pasuesit nga i pasuari ku asnjëri prej tyre nuk ka gjë në dorë për tërheqje apo bashkim, por kjo është natyrë e çdo gru­pi të cilit i zbulohen turpshmëritë para një tmerri të papër­shkueshëm.

Në këtë rast shejtani është shumë logjik me veten dhe me figurën të cilën ia përshkruan Kur’ani: Përndryshe, ai nuk mund të jetë shejtan pa këto mashtrime, kreshpërime dhe injorime!

Në këtë mënyrë në shpirt arrijnë të gjitha ato oshëtima dhe ato hije prapa shprehjes së ilustruar e të përshkruar. A thua vallë ku e ka vendin shprehja mendore krahas këtij ilustrimi artistik?!

4 - Gjithashtu thuhet se punët e atyre që nuk besuan nuk mund të llogariten e të maten: Ata mashtrohen kur mendojnë se janë diçka, ata janë në humbje të përhershme, s’ka kush që mund t’i nxjerrë prej saj e as t’i udhëzojë diku tjetër. Kështu domethënia përçohet në mendje dhe pushon aty.

Megjithatë ajo gjallëron dhe lëviz, ajo trazon ndjenjën dhe imagji­natën kur realizohet në këtë formë ilustrative:

“E veprat e atyre që nuk besuan janë si valët (nga rrezet e die­llit) në një rrafshinë ku i etshmi mendon se është ujë derisa kur t’i afrohet nuk gjen asgjë, por aty e gjen All-llahun dhe Ai do t’ia japë llogarinë e tij. All-llahu është i shpejtë në llogaritje.” (Nûr, 39).  “Ose (veprat e tyre) janë si errësirat në det të thellë të cilin e mbulojnë valë mbi valë dhe mbi ato retë e dendura, pra, errësira njëra mbi tjetrën saqë nuk mund ta shohë ai as dorën e vet. Atij të cilit All-llahu nuk i jep dritë, ai nuk ka për të pasur dritë.” (Nûr, 40).

Këtu kemi figura magjepsëse artistike. Në to është strukur shpirti i rrëfimit dhe në to gjendet imagjinata e fuqishme...Më pas, ato janë të nevojshme për një brushë shpikëse nëse dëshirohet ilustri­mi i tyre me anë të ngjyrave, ose për një objektiv të përpiktë nëse dëshirohet ilustrimi i tyre me anë të lëvizjeve.

Madje, a thua ka brushë ose objektiv të cilët do të mund t’i ndri­çojnë këto errësira: “Në det të thellë të cilin e mbulojnë valë mbi valë dhe mbi ato retë e dendura, pra, errësira njëra mbi tjetrën saqë nuk do ta shohë ai as dorën e vet?” Ose ilustrimi i të et­shmit që vrapon pas valëve “derisa kur t’u afrohet atyre nuk gjen asgjë”. Por aty do të hasë në një bafasi të çuditshme, - të cilit as që i ka shkuar mendja, - “aty e gjen All-llahun” i cili me një shpejtësi rrëmbyese e merr “dhe ia jep llogarinë e vet”.

Nëse e cekëm qëllimin fetar për të cilin edhe u vizatua kjo pik­tu­rë, le ta cekim së bashku me të edhe senzacionin mahnitës në këtë ilustrim të bukur e të gjallë.

5 - Nga ky kënd është edhe ilustrimi i domethënies së humbjes (lajthitjes) pas udhëzimit dhe humbjes së tërë atij mundi përnjë­herë, në këto piktura të njëpasnjëshme.

“Të tillët janë që e ndërruan të vërtetën (besimin) me të pavër­tetën (mosbesimin), pra tregtia e tyre nuk pati fitim dhe ata nuk ishin të vetëdijshëm (në punën e tyre). Shembulli i tyre (në hipo­krizi) është si shembulli i atij që ndez një zjarr dhe, posa ta shndritë ai vendin përreth tij, All-llahu ua shuan dritën e tyre dhe i lë në errësirë që mos të shohin. (Mbesin në errësirë) të shurdhër, memecë dhe të verbër, andaj ata nuk kthehen (nga ajo rrugë e tyre e keqe).” (El Bekare, 16-18).

“Ose (shembulli i tyre është) si ndonjë shi i rreptë prej së larti me errësirë, me bubullimë e me vetëtimë, e prej frikës së vdekjes nga rrufeja, ata i vënë gishtat në veshët e tyre. Po All-llahu është rrethues i mosbesimtarëve (atij nuk mund t’i shpëtojë askush). Vetëtima gati ua merr të pamurit dhe sa herë që ajo u bënë dritë atyre ata ecin në te, e kur u errësohet mbesin aty. E sikur të donte All-llahu do t’ua merrte të dëgjuarit (me krismën e bubullimës) dhe të pamurit (me shkëndijën e vetëtimës). Vërtet, All-llahu është i plotfuqishëm për çdo gjë.” (El Bekare, 19-20).

Këtu gjendet një grumbull i pikturave të njëpasnjëshme në shiritin e kamerës: Ja ata e ndezin zjarrin e ai u bëri dritë. Kur papritmas All-llahu ua merr dritën e tij dhe i mbulon me errësirë. Ose ja kjo shtërngatë: shi i rreptë nga qielli me errësirë, bubullimë e vetë­ti­më. Ja ata janë të trembur, presin në çdo çast t’i djeg zjarri i vetë­timës. Aty u shtohet frika e vdekjes. Marrin dhe i vënë gishtat në veshët e tyre. Edhe pse gishtat në veshë nuk mund ta ndalin klith­mën, ato aktivizohen instinktivisht në këto çaste. Ja tani shkëndija e vetëtimës ua merr të pamurit por për një çast ua ndriçon rrugën e ata hapërojnë përmes dritës së saj një hap. Por vetëm sa një dremitje dhe menjëherë ndërpritet e mbeten të shtangur dhe nuk dinë si të hapërojnë...

Sikur objektivi i kamerës të regjistronte një skenë të tillë me të gjitha lëvizjet dhe përcjelljet që i posedon, do të ishte e realizuar mrekullueshëm dhe një punë e rrallë. E si është e mundshme ta parafytyrojmë këtu rastin kur këtë spektakël e regjistrojnë fjalët duke mos u munguar asnjë lëvizje që do ta zinte objektivi i kame­rës? Jo, bile këtu i mundësohet emocionit të përjetojë një senza­cion më spektakular, duke e aktivizuar imagjinatën ajo i vizaton disa piktura e disa tjera i fshinë, pastaj krijon lëvizje dhe i përcjell ato, ajo vizaton edhe hijet dhe i inskenon, të gjitha shpirti i ndien, ndërgjegjja reagon, zemrës i shtohen të rrahurat, nën ndikimin e kujt? - vetëm nën ndikimin e fjalëve!

Si fjalë plotësuese e metodologjisë ilustrative të Kur’anit është që ne ta përcjellim këtu gjithë atë që është e shpërndarë në vende të ndryshme të librit për jetën të cilën e ndriçon shprehja në ilustrim. Ajo është njëra prej karakteristikave të dallueshme në te, e cila e përcakton llojin e ilustrimit dhe shkallën e tij.

Pa dyshim domethëniet mendore dhe gjendjet emocionale jo që ja­në transferuar vetëm në piktura, por atyre iu zgjodhën piktura të gjalla, u dimensionuan me motive të gjalla dhe u zhvilluan në një mes të gjallë.[4]

Tmerri i Çastit të Madh ilustrohet përmes braktisjes së gjidhë­nëseve nga foshnjat e tyre, dështimin e barrës së grave shtatzëna dhe kolovitjes së të dehurve që në të vërtetë nuk janë të dehur. E gjithë kjo matet sipas ndikimit të tmerrit në shpirtrat e atyre nje­rëzve e nuk matet sipas fjalëve dhe përshkrimeve abstrakte.

Pastaj ilustrimi i njeriut i cili ik nga vëllai, nëna, babai, por edhe nga të afërmit e tij që e mbronin ngase:

“Atë ditë secilit njeri i mjafton çështja e vet.” (Abese, 37).

Këtu ilustrimi matet sipas ndikimit të tij në shpirt e jo me kriteret tjera përshkruese.

Nëse marrin pjesë edhe sendet e ngurrta në ilustrimin e këtij tmerri, zhveshet jeta nga ai ose përndryshe marrin pjesë edhe gjallesat:

“Atë ditë kur toka e kodrat të dridhen, e kodrat bëhen rërë rrëshqitëse.” (Muzemmil, 14).

Ato bëhen të gjalla, dridhen sikur të ishin njerëz.

Ose ajeti:

“Nëse ju mohoni, si do të mbroheni në një ditë që femijët do t’i bëjë pleq? Atë ditë qielli do të çahet.” (Muzemmil, 17-18). Qielli i çarë përskaj tij edhe fëmijët e thinjur....

Tmerri i tufanit (përmbytjes me ujë) ilustrohet në natyrë ku përskaj tij pikturohen babai dhe i biri. I pari shpëton hipur në anije i shoqëruar me farefisin (ithtarët e tij) e të dytin e përmbytë tufani ngase: “Nuk ka të mbrojtur nga dënimi i All-llahut, pos atë që Ai e ka mëshiruar.” (Hûd, 43).   Tmerri këtu thuajse gati është edhe më i madh se ai në natyrë “Ajo lundron me ta nëpër valë si kodra”. Vala në skenë nuk është asgjë tjetër pos një ambient i tmerrit shpirtëror i cili ndanë birin nga babai dhe ndal lidhjen të cilën nuk mund ta ndërpresin as lemeritjet e ndryshme!

Dhimbjet e ndëshkimit të fortë në ahiret shfaqen përmes klithjeve njerëzore të cilat lëshojnë hijet e tyre përmes shprehjes: “Dhe ata thërrasin: O Malik (engjëll i mbikëqyrjes së zjarrit) le të na marrë shpirtin Zoti yt! Ai thotë “Ju do të jeni aty për­gjith­monë.” (Zuhruf 77). “Dhe ata do të klithin aty.” (Fâtir, 37).

Shpimet nënçmuese në atë ditë nuk përshkruhen me fjalë por ndriçohen në një mes njerëzor të gjallë: “E sikur t’i kishe parë ata kur të ndalen para Zotit të tyre e u thuhet atyre: “A nuk është kjo ringjallja e vërtetë”? Ata thonë: “Po për Zotin tonë! Thotë “Shijone pra dënimin për atë që e mohuat.” (En’amë, 39-40).

Klithjet e pendimit i nxjerr gjuha e njeriut i cili u pendua por meqë i kalon koha e pendimit: “Atë ditë zullumqari do t’i kafshojë duart e veta dhe do të thotë: I mjeri unë, ta kisha marrë rrugën e Pejgamberit! O shkatërrimi im, ah të mos e kisha bërë filanin mik.” (Furkân, 27-28).

Rjedhën e besimit e shohim nëpërmjet qenies njerëzore në rrëfi­min për Ibrahimin: “E kur atë e mbuloi nata, ai pa një yll e tha: Ky është zoti im! E kur u zhduk ai (perëndoi), tha: Unë nuk i dua ata që humben.” (En’amë, 76).

Sensi për xhihad shfaqet në ilustrimin e qëndrimit mes besim­ta­rëve dhe mohuesve. “Mos u tregoni të dobët në ndjekjen e armi­kut, sepse nëse ndjeni dhembje edhe ata ndjejnë dhembje sikurse ju, e ju shpresoni nga All-llahu çka ata nuk shpresojnë.” (Nisaë, 104).

Ky është një ilustrim që e bën dallimin mes realitetit të pjesë­ma­rrësve në luftë. Një dallim i prerë vetëm me disa fjalë. Ai i matë këto dallime me emocionet e dy palëve dhe fatin që i pret të dyja.

Ne nuk do t’i kthehemi ekspozimit të atyre pikturave që veç i kemi ekspozuar në kapitujt e ndryshëm: Pa dyshim do të na mjaf­tojnë këta shembuj për ta proklamuar llojin e ilustrimit kur’anor dhe për ta sqaruar domethënien e jetës në këtë ilustrim. Jetën e cila i përçon mbresat prej ndjenjës në thellësi të shpirtit, ngase ajo transferohet prej një qenieje të gjallë në një mes të gjallë. Ajo për­pë­litet në thellësinë e ndërgjegjes përmes shprehjes dhe ilustrimit.

Ja edhe tipari i tretë në shprehjen kur’anore:

S’do mend, kjo brushë shpikëse nuk ka send të ngurtë që e preku e që nuk i dha frymë dhe jetë, nuk ka send të zakonshëm që e pre­zentoi e që nuk u duk i freskët dhe i ri. Kjo pra është fuqi mbi fu­qitë dhe mrekulli magjepsëse si çdo mrekulli e jetës!

Agimi (mëngjesi) është skenë e zakonshme dhe e përsëritur por ai në shprehjen kur’anore është jetë e re: “Pasha natën që shkon.” (Fexhr, 4).

Ajo shpejton kah dita në një garë kolosale, “Ai e mbulon ditën me natën, që më të shpejtë e kërkon atë (mbulimin e dritës së ditës!” (A’rafë, 54).

Hija është një fenomen që e dëshmojmë dhe e njohim mirëpo në shprehjen kur’anore ajo është shpirt që është i ndijshëm dhe i lëvizshëm: “Dhe në hijen prej tymi të zi, as e freskët e as e këndshme.” (Vâkia, 43-44).

Muret janë një ndërtim i ngurtë si shkëmbi. Mirëpo në shprehjen kur’anore janë të ndieshëm dhe kanë dëshirë: “E ata të dy gjetën aty një mur që donte të rrëzohej e ai e drejtoi ate.” (Kehf, 77).

Shpendi është një qenie e gjallë, megjithatë ai është i zakonshëm dhe nuk tërheq vëmendjen e njerëzve. Mirëpo në shprehjen kur’anore ai krijon skenë spektakulare që impresionon intuitën dhe shpirtin: “A nuk i panë ata shpezët përmbi ta krahëhapur dhe kur krahët i palojnë, ato nuk i mban kush në ajër pos Fuqiplotit.” (Mulk, 19).

Toka, qielli, dielli, hëna, kodrat, luginat, shtëpitë e ndërtuara, gjurmët e zhdukura, bimët, shtazët, drurët, degët... të gjitha këto janë gjallesa ose dëshmi që u drejtohen të gjallëve. Kështu pra (në Kur’an), në mesin e sendeve dhe trupave të ngurtë, nuk ka asgjë të vdekur e të ngurtë!

Kjo është metodologjia e Kur’anit dhe ky është stili i tij. Ky është art që përmes domethënieve dhe qëllimeve qëndron i pavarur, kurse arti në piedestalin e tij më të lartë, është prezentues i këtyre domethënieve dhe qëllimeve.

 

 

 

 

 

Përmbajtja:

 

Fjala e përkthyesit_________________________

Përkushtim_______________________________

Kur’anin e kam gjetur______________________

Kur’ani magjepsës________________________

Burimi i magjepsjes nga Kur’ani____________

Si është kuptuar Kur’ani__________________

Ilustrimi artistik_________________________

Përfytyrimi konkret (ndijimor) dhe trupëzimi__

Harmonizimi artistik______________________

Rrëfimi në Kur’an_______________________

Qëllimet e rrëfimit_______________________

Pasojat e nënshtrimit të rrëfimit ndaj qëllimit fetar           

Feja dhe arti në rrëfim___________________

Veçoritë artistike të rrëfimit_______________

Ilustrimi në rrëfim_______________________

Përshkrimi i protagonistëve në rrëfim_______

Llojet njerëzore_________________________

Logjika intuitive________________________

Metodologjia  e Kur’anit__________________

 

 

 

 

 

 

 

Sejjid KutubILUSTRIMI ARTISTIK NË KUR'AN

 

Redaktor profesional:

Husamedin Abazi

 

Redaktor gjuhësor - korrektor:

Fatmire Ajdini - Hoxha

 

Redaktor teknik:

Urim Poshka

 

Përgatitja kompjuterike dhe shtypi:

Focus - Shkup

 

P.H. Logos-A

II Makedonska brigada TC "Treska" 10 / 7

91000 Skopje - Macedonia

Tel./Fax: (++) 389 91 611-508

 

 

Spored misleweto na Ministerstvoto za kultura br. 08-7875/2, od 19.12.1995 godina, za Umetni~kata ilustracija vo Kur'anot, se pla}a povlastena dano~na stapka.

 

Sipas mendimit të Ministrisë për Kulturë Nr. 08-7875/2 të datës 19.12.1995, për Ilustrimi artistik në Kur'an bëhet pagesa e lehtësuar tatimore.