Cieszyli się tylko Żydzi

Relacja Stanisława P., przechowywana w Instytucie Hoovera, PGC, 122.
W parę dni [po 17 IX] bolszewicy znaleźli się w naszych rejonach [pod Sokółką]. Wszyscy byli mocno przygnębieni, cieszyli się tylko Żydzi. Na Stalina mówili, że to jest ich ojciec. Nieraz słyszałem od nich: "skończyło się wasze panowanie, teraz my mamy głos". Za parę dni zaczęła się żydowska gospodarka. Pierwszą ofiarą był jeden gospodarz z sąsiedniej wsi, którego aresztowało NKWD i wywiozło nie wiadomo dokąd, gdzie jest do dziś. Gospodarkę jego zniszczono, rodzina zaś do wybuchu wojny niemiecko-rosyjskiej była rozproszona, kryjąc się przed tajną "policją", która składała się z miejscowych batiarów, hultai, pijaków itd. To był dopiero początek. Coraz częściej zajeżdżały ciężarówki naładowane "bojcami" pod domy i ładowano całą rodzinę na samochód i odstawiano w głąb Rosji jako "wreditjeli". Gospodarstwo takie było niszczone, niszczono majątki, właściciela wywożono do Rosji, lub o 12.00-1.00 w nocy z więzienia do jakiego lasku [na egzekucję]. Zaczęli nakładać podatki i daniny wprost nie do wykonania. W parę dni dowiedzieliśmy się o śmierci nadleśniczego Łabęckiego, który odebrał sobie życie, rzucając się pod pociąg. Był on wezwany do jakiegoś urzędu w dawniejszym miasteczku powiatowym Sokółce. Tam byli Żydzi z czerwonymi opaskami na rękawach i karabinami, które na pewno pamiętały Napoleona, ci Żydzi go skopali i potłukli do nieprzytomności. On nie mógł tego znieść i rzucił się pod pociąg. Rodzinę, tj. żonę i 6-letniego synka wywieźli aż do Irkucka.
Koło nas przechowywało się 9 oficerów polskich, którym pomagała miejscowa ludność. Dowiedzieli się o tym czerwoni zbrodniarze (jak używam takich wyrażeń, to mnie aż lżej się robi na duszy). Zajechało coś 4 ciężarówki naładowane tymi łotrami spod ciemnej gwiazdy. Przeciwko 9 było ich około 50, uzbrojonych w karabiny maszynowe. Zaczęło się piekło. Dzielni oficerowie bronili się do ostatka. Zostali tylko młody ppor. i jego żona z maleńkim dzieckiem na ręku. Próbowała dostać się do męża, który resztką sił i naboi bronił się przed czerwoną żydowską zgrają. Dopadł ją jakiś czerwony zbrodniarz i roztrzaskał jej i dziecku kolbą karabinu głowę. Mąż bronił się otoczony i ostrzeliwany ze wszystkich stron. Chciał przeskoczyć rów, w tej chwili został jednak trafiony w nogę. Ranny, widząc, że już nie ujdzie, odbiera sobie życie wystrzałem z pistoletu.
W kilku miejscach zaś było tak, że jak przyjeżdżali aresztować, to musieli uciekać na złamanie karku. Dopiero po sprowadzeniu większej ilości czerwonego wojska opanowywali wieś, w której zostawali tylko starcy i dzieci - młodzież zwiała zawczasu.

Akcja "wybory"

Zeznania świadka Janiny G., nauczycielki z Białegostoku, przed sędzią Matulą, Teheran 18 IV 1943.
Agitowanie w Białymstoku i okolicach rozpoczęło się rozplakatowaniem wulgarnych afiszów propagandowych, ilustrujących jaskrawo niesprawiedliwości kapitalistycznego świata, raj robotników w Związku, bezprawie wyborów "w bywszej Polsze", itd. (do urn idą tylko karykaturalnie przedstawieni biskupi, bankierzy, obszarnicy, na których obdarty chłop i robotnik patrzą z pogardą i nienawiścią). Rysunki, w tej formie podane, wywoływały ironię i politowanie dla prostackiego przedstawienia takich haseł, nawet u najmniej uświadomionych chłopów. Napisy początkowo były rosyjskie, mniej białoruskie. Gdy zorientowano się, że młodzi zupełnie nie rozumieją po rosyjsku, w ostatnich dniach przywieziono afisze polskie. Przedstawiciele NKWD chodzili po wsiach agitując. W każdej gminie robiono dokładne spisy wyborcze. Akcji pilnował miński Żyd o zbójeckim wyglądzie, układający równocześnie listę później wywiezionych. Nauczycielstwu kazano pójść po domach i agitować. Na kilku spotkaniach wszyscy, nie umawiając się, opowiadali ludziom treść audycji zaczynającej się od słów: "Tu mówi Londyn" (radio było w mieszkaniach prywatnych). I w pojedynczych spotkaniach o tym mówiliśmy. I o tym, że osadników z dalszych wsi wywieziono, że prawie nic ze sobą nie zabrali, że są gdzieś w głębi Rosji, że czyjaś matka umarła w pociągu, że ktoś przysiągł, że będzie zabijał każdego napotkanego przedstawiciela NKWD, że dzisiaj w Białymstoku powiększyła się o 3 liczba ich mogił, a przede wszystkim o tym, jak podle zachowują się komunistyczne elementy żydowskie.
Drugi inspektor szkolny - Żyd, adwokat, uciekinier z Łodzi, mówił mi z nienawiścią i pogardą o zalewie "żydowskiej hołoty" z Mińska Lit., która "obławia się białostockimi towarami i robi agitację przedwyborczą". Na listy wyborców "wciągnięto tysiące przybyszów, wojsko, 'politruków' i agitatorów z Komsomołu", ich rodziny w wielkiej masie. Nazwiska kandydatów na deputowanych podano afiszami 3 czy 2 dni przed wyborami, między którymi było 4/5 przybyszów z ZSRS i 1/5 ciemnych, lub b. przestępców obywateli polskich. Kandydowali czerwonoarmiejcy, politrucy, komsomolcy przybyli z Rosji, o których nikt nigdy nie słyszał, "obywatele sowieccy". W rejonie Obrudniki pomiędzy trzema obcymi kandydowała żona zabitego przez polskich gajowych złodzieja leśnego, wyrobnica, którą przedstawiciele NKWD wozili po wsiach, gdzie opowiadała swoje tragiczne dzieje i którą władze sowieckie wyraźnie lekceważyły. W czasie tych "wizyt" urządzano tańce i muzykę, w bufecie podawano dawno nie widziane "prjaniki i konfieti".
29 października 1939 r. odbył się zjazd deputowanych w Białymstoku - byli tam w 4/5 przybysze z ZSRS i w 1/5 ludzie ciemni, lub wyrzutkowie społeczeństwa polskiego. Po 2- czy 3-dniowych obradach "uchwalili przyłączenie ziemi białostockiej do Sowieckiej Białorusi". Wybrani już reprezentanci pojechali do Mińska i Moskwy z uchwałą "w imieniu narodów Zach. Białorusi".
Wszystkim pracującym w instytucjach, urzędach (czy szkołach - nie wiem), zabrano dokumenty osobiste. Po pewnym czasie wydano im paszporty z zaznaczeniem obywatelstwa sowieckiego - były to paszporty czasowe, bez prawa zmiany miejsca zamieszkania. Rodzinom uwięzionych paszportów nie wydawano. Czy ludzie ubiegali się o paszporty nansenowskie nic mi nie wiadomo. Słyszałam, że w wielu rodzinach paszporty dostali rodzice, nie dostały ich dorosłe córki. Byli tacy, którzy znajdowali się chwilowo na wsi, tych po paszporty nie wzywano. Bardzo starali się o uzyskanie paszportów Żydzi, których przybyło z okupacji niemieckiej (w Białostockie) około 200.000. W "birże truda" (pośrednictwa pracy) w Magistracie Białostockim rejestrowano codziennie około 500 "specjalistów", którym dawano paszporty i wyprawiano w głąb Rosji, gdzie ich podobnie tryumfalnie przyjmowano jako wybawionych przez wojnę przez Związek Sowiecki. Już w grudniu 1939 r. zaczęła się wędrówka w kierunku odwrotnym. Po zbadaniu rzeczywistości sowieckiej, wracali Żydzi przez Mińsk i Szepietówkę lub Baranowicze, gdzie ich łapano i sadzano do więzień. Byli i tacy Żydzi - szczególnie inteligencja czy fabrykanci - którzy szybko zorientowali się w Białymstoku w sytuacji - ci o paszporty nie ubiegali się, ale zapisywali się na powrót pod zabór niemiecki. Podawali podobno obok danych personalnych "były ob. Polski", co zapisywano. Ogół tych Żydów był zesłany przez Żydów w głąb Rosji. (Moje "sowieszczanije" w łagrach brzmiało "J.G., żona oficera - Polka, b. poddana polska").
W 1939 r. urzędowała w Białymstoku Komisja Niemiecka, która robiła spisy Niemców "volksdeutschów" i podających się za takich, ułatwiająca wyjazd za Bug. Wielu Żydów podobno w ten sposób wróciło do swych poprzednich miejsc zamieszkania, wielu też przebywających w Białymstoku Polaków, a nawet stałych mieszkańców tego miasta.

Taka była ich sprawiedliwość

Spośród kilkus et relacji z Białostockiego wybraliśmy zaprzysiężone zeznanie 36-letniej nauczycielki J.G., spisane 14 XII 1942 r. (Archiwum Hoovera, Box 51).
Transport wywożonych z Białegostoku wyruszył 13 kwietnia 1940 r. Do "eszelonu" zwieziono z okolicznych wsi żony kierowników szkół, nauczycielki, ziemianki, żony funkcjonariuszy policji - z samego miasta: żony policjantów, urzędników państwowych, samorządowych, niewielu kupców i niewielu Żydów. Przeważały rodziny policji, było również chłopstwo. Ogół tworzyły kobiety, dzieci, młodzież, b. niewiele mężczyzn.
Dom otaczały jednostki o wyglądzie zbirów, komunistyczny element polski z miejskiego proletariatu, do wnętrza wchodzili funkcjonariusze NKWD. Po stwierdzeniu tożsamości (mocno podkreślano narodowość - obawiano się zabrać Niemców), kierujący "branką" odczytywał decyzję "osobowogo sowieszczanija", skazującą daną jednostkę na "przesiedlenie". Robiono ścisłą rewizję, opisywano rzeczy, które potem winny być sprzedane po urzędowych cenach (10-krotnie niższych niż rynkowe) i za które zesłańcy mieli otrzymać pieniądze po przybyciu na miejscu zsyłki. Do pakowania pozostawiano godzinę, lub 30, a nawet 15 minut.
Nie zwracano uwagi na ciężko, nawet obłożnie chorych, na małe dzieci, które matki pragnęły zostawić u swoich i znajomych, kobiety w ostatnim stadium ciąży, starców. Wszystkich zabierano mimo łez, rozpaczy i oświadczeń lekarzy o niemożliwości zniesienia podróży. Zabierano nie tylko osoby wymienione na wyrokach, ale także krewnych, służące, znajomych - w danej chwili znajdujących się w miejscu porywania. Czasem łapano ludzi w sadach, w lesie, na ulicy. Pobór odbywał się przez wszystkie godziny nocy i dnia 13 kwietnia. W pewnych wypadkach nazwiska dopisywano na najbliższych stacjach, w innych dopiero w Rosji, a nawet po przybyciu na miejsce zsyłki. Wagony, tzw. ciepłuszki, tj. wagony bydlęce, z zakratowanymi małymi okienkami i rozsuwalnymi drzwiami, za całe urządzenie miały prycze piętrowe, otwór kloaczny i wiadro. Kloakę w jednych wagonach otaczano dyktą, w innych osłonę robili sami zesłańcy przy pomocy koców. Do granicy polsko-sow. eszelony były już przepełnione po brzegi. W pierwszych dniach jazdy ludzie byli jakby odrętwiali z trwogi i przerażenia, potem poczęli układać walizki, kosze, węzełki, naczynia. Byli i tacy, co nie mieli nic absolutnie przy sobie.
Układano wygodniej małe dzieci i chorych. Maleństwa - niemowlęta, jakby sobie zdawały sprawę z sytuacji, płakały żałośnie, a przy wchodzeniu strażników krzyczały przerażone. Do granicy strażnicy zachowywali się poprawnie, spokojnie czytali nasze nazwiska, wzywali dyżurujących w wagonie po chleb i wodę, które dostarczano początkowo w wystarczających ilościach. W "eszelonie" jechał lekarz i med. sestry - proste dziewczyny, bez fachowego przygotowania, prawie bez lekarstw potrzebnych dla tylu ludzi na długą drogę (nie było bromu, środków na zaziębienie, środków przeczyszczających, żadnego leku na biegunkę, która wytraciła setki dzieci).
Na stacji w Szepietówce (Zach. Ukraina), gdzie przeładowano ludzi do pociągów idących po szerokich torach, skomasowano kilka "eszelonów", tak że ścisk stał się potworny. Matki - nie mogąc znaleźć miejsca na ułożenie już poczynających chorować dzieci - dostawały szału ze zdenerwowania i przemęczenia przy przenoszeniu rzeczy. Jedna z matek krzyczała strasznie, jakby traciła rozum. Rzucała w twarz żydowskich oprawców: "Tak wygląda wasza sprawiedliwość, wasze hasło o szacunku do człowieka pracy, itd., itd.". Wiele kobiet uciszono izolacją w sąsiednim wagonie.

Na zsyłce

Sytuacja w wagonach była straszna. Na pryczach, pakunkach, walizkach, leżały, lub siedziały w kuckach, kobiety przez kilka dni, nie zdejmując sukien. Toteż momentalnie pojawiły się wszy. Dzieci ułożone w wygodniejszych miejscach, ale bez dobrego powietrza, ruchu i należytego pożywienia zaczęły gorączkować. Nerwy ludzi zmęczonych zaduchem, brakiem snu, dobrej wody i gotowanego jadła, a nawet dostatecznej ilości wody do mycia wytwarzały atmosferę nie do zniesienia.
Żołnierze NKWD stali się ordynarni, grozili kolbami, ubliżali, lub czasem kokietowali prostacko dziewczęta. "Eszelony" wlekły się powoli. Drzwi otwierano tylko przed większymi stacjami, gdzie kilkakrotnie tylko w ciągu 18-tu koszmarnych dni pozwalano ludziom przejść się, by zaczerpnąć świeżego powietrza. Robiliśmy widać koszmarne wrażenie, bo ludzie tamtejsi patrzyli na nas z trwogą, a często z odrazą, jak na zbrodniarzy. W ciągu 18 dni podano 4 razy ciepłą strawę w nocy, o 2-giej, 2 razy wieczorem i raz rano. Była przypalona, wstrętna kasza lub brudna zupa bez tłuszczu. Ludzie karmili się zapasami z domów, karmili tych, co ich nie mieli. Wodę dawano raz na dobę. Posyłano dyżurnych wozów po "wrzątek", brudny, cuchnący, chłodny i w niewystarczających ilościach.
Starcy nie wstawali z posłań, matki szukały za mlekiem, podawały przez okienko odzież, mydło, herbatę i cukier za 1/2 litra mleka. Dzieci zaczęły nagminnie chorować - biegunki, anginy, gorączka. Pieluch nie było gdzie prać. Strzepywało się kał za drzwiami, czasem płukało się "wrzątkiem". Gdzieś w sąsiednim wozie umarła staruszka, jęczał chory na zapalenie płuc. W potwornych bólach jakaś żydówka urodziła dziecko. "Siostra" obcięła pępowinę nie sterylizowanymi nożyczkami, dziecko wkrótce umarło. Wyniesiono trupa gdzieś w nocy z trupem staruszki.
Niektóre kobiety całymi dniami prawie nic nie jadły - milczały w jakimś odrętwieniu, nie kłóciły się, mówiły jakieś nonsensy. A były i takie, co wierzyły, że wiozą nas do naszych mężów, co przy brance wszędzie obiecywano. Najlepiej zachowywały się chłopskie kobiety, istotnie osoby kulturalne. Chłopki znosiły cierpienia w milczeniu - kobiety inteligentki, szczególnie nauczycielki i społecznice, starały się wpływać na ludzi uspokajająco, organizowały życie. Matkowały wszystkim dzieciom, starały się zmusić ogół do racjonalnego możliwie postępowania. Wieczorami zaczęto śpiewać pieśni religijne, wygłaszać patriotyczne wiersze i krzepiące ducha gawędy.
Z naszego wagonu 2 kobiety uciekły. Jedna prosta kobiecina, którą miłość do dwojga nieletnich, pozostawionych dzieci (były u ciotki w chwili "branki") popchnęła do ryzykownego czynu (10 lat obozu karnego), druga, kupcowa, przerażona wieścią, podaną przez nas, że w Rosji nie ma prywatnego handlu.
Po 10-15 dniach ogarnęło zmaltretowanych ludzi jedno pragnienie - dojechać do miejsca, gdziekolwiek, byle prędzej. Nie myślano o domu, mężach, gotowanej strawie, jedno było okrutne pragnienie, ratunek dla dzieci - kąpiel, sen, zapomnienie.
Przywieziono nas do Pawłodaru (Kazachstan), do obozu koncentracyjnego, gdzie czekały już na rozwiezienie po rejonach tysiące ludzi z tzw. Zachodniej Białorusi i Zach. Ukrainy oraz uciekinierów zza Bugu.
Męka nasza wcale się nie skończyła, a wzmogła. Dzieci, nie mogły się dostać do przepełnionego szpitala - dziesiątki ich umierało codziennie. Matki zapadały w choroby, tępiały zupełnie. Szczęśliwe były te, które traciły w chorobie przytomność. Ludzie leżeli po kilka dni pod gołym niebem - jedyny barak był roznosicielem zarazy (biegunki). Pod płotami zmarło kilkanaście osób, bez żadnej pomocy. A potem wywieziono nas na szlak męki - głód, nędza ogromna, nieodpowiednia dla kobiet praca...
Na terenie naszej zsyłki (czurpiński rajon) był silny kolportaż "Nowych Widnokręgów", wszystkie kioski były zawalone tym pismem. Ludzie interesowali się z początku bardzo, rychło się jednak przekonali o kierunku pisma. Wanda Wasilewska była powszechnie znana, ogół uważał ją za zdrajczynię, a punktem honoru każdego z młodych było oświadczenie, że zabije Wandę Wasilewską albo jeszcze w Rosji, albo na terenie Polski. Były u nas dość silne sympatie proniemieckie - w szczególności wśród rodzin policjantów, którzy znaleźli pracę u Niemców. Antysowiecko nastawionych było 99,9 proc. ludności polskiej. Byli wśród nas Niemcy nadwołżańscy. Czuli się Niemcami, odgrodzili się od nas językiem i wiarą, ale łączyła nas wspólna niedola - byli raczej przeciwko Hitlerowi. Żydów traktowano z obiektywizmem, wielu Żydów zawdzięcza nam życie. Żydzi uchwalili kiedyś dla Delegatury polskiej ambasady podziękowanie za to, podkreślano stale, że opiekujemy się obiektywnie na zesłaniu i Żydami. Przed amnestią Żydzi stale wykorzystywali fakt, że władze sowieckie miały lepszy stosunek do Żydów; po amnestii natomiast zaczęli w śmieszny sposób akcentować swój patriotyzm. Nosili kokardy biało-czerwone, mówili, że jedynym dla nich zagadnieniem jest wolność Polski itp. Trzeba przyznać, że wśród młodzieży żydowskiej spotkałam wielu uczniów i uczennic wzrosłych już w kulturze polskiej.

ks. Zdzisław J. Peszkowski,
Stanisław Z. Zdrojewski

Następna część: wokol_jedwabnego_4.htm

Powrot