Site Línguas Indígenas do Brasil, de Renato Nicolai < [email protected] >
Projeto Indios.Info < www.indios.info >

 

Vocabulário/Dicionário de

Tupinambá / Tupi Antigo / Língua Brasílica / Abañeenga do Norte

 

 

Português                           Tupinambá              [Proto-Tupi-Guarani] & [Swadesh]

(1a.p.pl.)              asé        

(1a.p.s. com gerun.)    wi-        

(2a.p.pl.)              pe, peyepé       

(2a.p.s.)               he-        

(3a.p. com nomes)       i-, s-           

(3a.p.)                 s-         

(agente)                -ar        

(agente)                -sar       

(causativo comitativo)  -er, -ero        

(causativo)             mo         

(circunstância de lugar)  sab     

(locativo)              -be        

(locativo), em          -pe, -me         

(nome de circunstância) -ab        

1.ª p. s.               a-         

2a. p. s.               ere-, e          

abaixar                 ayby       

abelha                  eirúba           

abelha                  irasúba, irúba         

acender                 moník, moendyk         

acidente                etomemwã          [PTG2d]

ácido, azedo            -ái        

acima                   enosém           

acolher                 voiké      

acordar                 páka, mõmbaka          

agora                   koyr, ang        

água                    i, ý              [PTG4]

água, rio               ý, i              [PTG4]

agudo, afiado,
cortante             aemee, -aembé     [PTG3]

aldeia                  taba       

algodão                 amanyjú          

algum, outro            amó               [PTG5]

ali                     akue(i)pe        

alinhar, entrelaçar     pen                    [PTG6]

alma                    anga       

alto                    ybaté             [PTG47d]

alvoroçar               pekúi, apekúi          

alvoroço                apekuitá         

amanhã                  oirã, oirãde           

amar, amor              ausúb(a)         

amarelo                 yub, îuba         [PTG7], [Swa092]

amarrar, atar           apitin, aputin      [PTG8]

amarrar, atar           puguara           [PTG9]

andar                   atá, guatá        [PTG10]

animal                  soó        

animal doméstico        eimbab            [PTG26]

ano (lit. caju)         akaîú      

anta                    tapiira           [PTG11]

anteontem               akó kueré        

anus                    eikwára, ikwára        

apagar, desbotar  gwéb, mogweb           

apertar, estreitar      momik             [PTG12]

apertar, estreitar      pyka, iopýka           

aquele                  ãua, ahen            [Swa077]

aquele                  kwéi, kwe, ebokué [Swa077]

aqui                    iké        

arco                    ibirapar, ybyrapar [PTG15]

arco                    urapára           [PTG15]

areia                   ibikui, ybykui         

areia                   ybykui           

arma (lit. matar-instrum.)  yukab       

árvore                  ib, ybá           [PTG16]

árvore                  ybyrá, ýba        [PTG16], [Swa082]

asa                     pepó              [PTG17]

assar                   mixiri           

assi, desse modo        emonã      

atirar (e errar)        abý        

atirar, jogar, lançar   momor             [PTG109]

atrás                   akywer(a), akekewara        

atrás de                sakypwéri        

avareza                 ekoateyma        

ave, pássaro            guirá, gwyra      [PTG158]

ave, pássaro            wira              [PTG158]

avô                     amõy, amunia      [PTG18]

bagre                   jundi?á          

baixo (de altura)       gwyripe          

balançar                temõm      

banana                  pakobá           

banco                   apikaba, apykaba  [PTG194d]

banhar                  asuk       

barba (lit. queixo-pêlo)     endevába         

barriga                 akapé             [Swa004]

barriga                 egé, igé          [Swa004]

bater                   apurupã          

bater em                nupã              [PTG24]

bater-se, fazer desordem   apatuká      

beber                   i?u, yu, u        [PTG25], [PTG59]

boca                    yuru, îuru        [PTG27]

bochecha                etypy      

boiar                   bebuy             [PTG28]

bom                     katu, porãga      [PTG29]

bonito, bom             porãga, katu           

borda, margem           eby        

braço                   îybá, îubá       

branco                  ng, morotinga   [PTG30]

branco, homem branco    karaíba          

brando, mole            eté        

brasa                   tatapyi           [PTG95d]

bravo                   yarõ       

brilhar                 beráb      

brincar                 yemosaray         [PTG31]

brotar, germinar        eñuni      

buraco                  kwar, kuara       [PTG32]

cabeça                  akánga            [PTG33]

cabelo                  ?ab, ába, (s)aba  [PTG34]

caçar                   ka?amondo, porakára         

cachoeira, salto        ytú        

cachorro                iaguaia          

cadáver                 eõngwéra         

cágado                  jaboti           

cair, nascer            ?ar, ára          [PTG35]

caminhar                gwatá, watá, atá  [PTG10]

caminho                 ape, pe           [PTG36]

caminho                 pe         

campo                   nhun, yun            [PTG37]

campo                   yun, nhun            [PTG37]

canoa                   i?ar, yar, ygára  [PTG38]

cansado                 kane?õ           

cantar                  ñenengára         [PTG86d]

capim                   kapi?in               [PTG39]

capim-sapé              jaçapé           

carne                   o?o               [PTG40]

casa (lit. lugar em que se dorme)  kesab      

casa, teto              ók(a)             [PTG41]

casamento               ména              [PTG123d]

casar(-se)              momendara        

casca, cortiça          ape               [PTG42]

castrar                 apiaók            [PTG152d]

cauim, bebida de milho  kawin                 [PTG43]

cavar                   ibikoy, ybykoy    [PTG44]

cavar                   yo?ok             [PTG45]

cavidade                ibiny, ybyny      [PTG146]

centro, meio            pitéra , pytéra        

cera de abelha, alcatrão  iraitin          

cérebro, miolo          apitome          

cesto                   karamemwã, panakun [PTG46]

cesto                   panakun              

céu                     ybáka, ibak       [PTG47]

chaga                   ja'ó       

chamar, dar nome        enõy              [PTG48]

chata                   méb        

chato, plano, baixo     péb        

chefe                   morubixába, tubixába        

chegar                  wasem, gwasem          

cheio                   por               [PTG49]

cheio, saciado          itarõ, ytarõ      [PTG87]

cheio, saciado          ynysema, (t)ynysema [PTG87d]

cheirar                 etun, (s)etuna      [PTG50]

cheiro bom, perfume     eãkwen, eãgwen            

chifre                  ?ak, áka          [PTG43]

chupar                  piter, pyter      [PTG53]

chuva                   aman(a)           [PTG54]

ciência                 ekokwába          [PTG216d]

cigarro, fumo, tabaco   petim            [PTG96]

cílios                  -ába, resá sába        

cinco                   ãmbo, xepó       

cinzas                  tanimuk, tanimbuk [PTG55]

cipó                    ycypó      

cobertura               asoyába          

cobra                   mbóia, moy        [PTG57]

cobrir                  asúi       

coisa                   mbae       

coisa doce, salgada     eenmbaé          

colar                   pi?ír      

colina, monte           ibitir, ybytir    [PTG132]

com                     esé        

com                     irunmo           

começo                  yipi, yypy       

comer                   ?u, mbaeú         [PTG59]

como                    ?arõ              [PTG99]

como ?                  marã, marãmo      [PTG99d]

companheiro, camarada, próximo   apixára

companheiro, irmão      ?irun                 [PTG60]

comprido, longo         puku              [PTG61]

coração                 pyá        

corda                   sam, (t)upasama   [PTG62]

corpo                   eté        

correr                  án, ñana         

correr                  ñana, án         

correr (rio), fluir     sirik, syryk      [PTG63]

correto                 porãga           

cortar                  kitin, kytin      [PTG64] ou [PTG85]

cortar                  mondóka          

costas                  kupe              [PTG66]

costume                 eko, état         [PTG216]

costurar                mobibik, moapýka  [PTG67]

cozinhar                moina, moîyba          

crescer                 akakuwab          [PTG68]

curto                   akytã, apuain             

cutia, aguti            akuti      

dançar                  -poraseia        

dar                     me?eng            [PTG69]

de manhã                kori koeme       

de tarde                karúka, karukeme       

dedo                    pwã               [PTG70]

deitado                 uba        

deitar-se               moúba, îetuú           

deixar                  ejár       

dente                   ãya, ãña          [PTG72]

derramar                en                     [PTG214]

descer                  gwejyb           

desenhar                kwatiar           [PTG73]

Deus                    Tupã       

dia                     ?ar, ara          [PTG74]

difícil                 abaíba           

direito                 katu, poatá       [PTG29]

disforme                iaíte             [PTG126d]

dizer                            

doer                    así        

dois, segundo           mokõy, mokõi(daba) [PTG75]

dormir                  ker(a)            [PTG76]

duro, rígido            anta(m)          

ele, aquele             a?e, ahen            [PTG77]

em cima, sobre          áripe      

em cima, sobre          sosé       

em frente de            enondé           

embaixo                 unyripe          

empregado               mimway           

empurrar                moayan, moañana   [PTG78]

entrar                  iké        

enviar                  mono       

enxada                  sir, syr         

escuro                  pytuna            [PTG139]

espaço                  pa?un                 [PTG105]

esperar                 -aro       

esperma                 ayra-rama        

espesso, grosso         kwaguasú, poanama      

espesso, grosso         poanama, kwaguasú      

espiga, cacho           ára, aryba       

espingarda              mokáb      

espírito, demônio      añanga           

espírito, demônio      yurupari         

espirrar (onomatop.)    atiãma, asãm           

esposa (coisa possuída) emireko           [PTG81]

espremer, ordenhar      ami        

esse                    ebokwéi          

estar com medo, temer, ter medo   sykyîé [PTG200]

este                    kó, ikó          

estômago                i?e, ye           [PTG22], [Swa004]

estreito                akytaba, añurin           

estrela                 yasi-tata, jacytata [PTG115], [PTG83], [Swa072]

eu                      ixe, xe, isé      [PTG84]

eu, me, meu             še                [PTG84]

faca                    kise, kyse        [PTG85]

faca                    kycé              [PTG85]

falar                   ye?eng            [PTG86]

falar, dizer            ñenen                  [PTG86]

faltar                  aby        

fazer                   apó        

fazer entra             moingé           

festa                   ñemokuri, oryba        

fezes, excremento      ebíra      

fezes, excremento      potí       

fibra                            

ficar                   pytá       

ficar em pé             ama               [PTG82]

ficar em pé             pu?am             [PTG82]

fígado, estômago        pi?a              [PTG21]

filha (f), filha do irmão (fI)   tajyra, taîýra           

filha do filho (fF), filha da filha (ff)   temininõ       

filha do irmão da mãe (fIm), filha da irmã do pai (fiP), filha da irmã (fi)   jetipéra       

filha do irmão do pai (FIP)   tendyra         

filho                   memír      

filho (F), filho do irmão (FI)   tayra        

filho da irmã           riyra      

filho da irmã do pai (FiP)   tutyra     

filho do filho (FF), filho da filha (Ff)  temininõ        

filho do irmão do pai (FIP)  tykyra           

fino, delgado           po?in, pobebé     [PTG88]

fixar                   atykã      

flecha                  u?ub(a)           [PTG89]

flor                    potir, potyra     [PTG90]

fogo                    tata, -ata        <[PTG91], [Swa026]

folha                   kaa               [PTG125]

folha                   ob                [PTG92]

forquilha               akamby           

frio                    ro?i, ro?isa, roysãga  [PTG93]

fruta                             [PTG94]

fruta                   ib?a, yba         [PTG16d]

fumaça                  tatating          [PTG95] e [PTG30]

fumar                   petimbu, petymbú       

furar                   mokúára           [PTG195d]

furioso                 irõ               [PTG221]

furo                    ybykuára, kuára   [PTG32d]

galinha                 sapukáy          

galo                    sapukáya         

gente, índio, homem     aba, avá, apyába  [PTG101]

gordo                   kyra       

gordura, graxa          kab, kába         [PTG19]

gordura, toucinho       yani, yany        [PTG20]

grande                  -guasu, -usu, -wasú          

grande                  tubiša, turusu    [PTG100]

gritar                  asem       

habitacão               etama             [PTG7']

hoje                    uyara      

homem                   apyába, aba       [PTG101d]

igapó                   ygapó      

igarapé (lit. canoa-caminho) ygarapé          

ilha                    ipa?un, ypatun    [PTG102]

iluminar                moendy           

imagem                  aangaba          

imitar                  aang       

impedimento             abaipába         

inchar                  mopunga          

intestinos, entranhas   i?e, ye           [PTG204]

intestinos, entranhas   ige piú           [PTG204]

ir                      só, co            [PTG106]

irmã                    kipiir, kypyyr         

irmã (i), filha da irmã da mãe (fim)     tendyra          

irmã da mãe (im)        si, sy            [PTG118]

irmã, prima             endir, endyra          

irmão (I), filho do irmão da mãe (FIm)   tykyra           

irmão da mãe            tutyra           

irmão do pai (IP)       aixé       

irmão menor, irmão da esposa kibir, kybyr          

jacaré                  jacaré            [PTG107]

jacaré                  yakare            [PTG107]

joelho                  enipi           [PTG108]

jogar                   api, eytika      

lábio                   embé, tembé      

lagarto                 tejú       

lago, poço              upab(a)           [PTG110]

lamber                  eréb       

lavar                   moîasuka          [PTG111]

leite                   kambý      

levar                   era, rasó        

leve, pulmão            bebiya            [PTG28]

língua                  apekun                [PTG112]

liso                    sim, syma         [PTG113]

longe                   apuekatú         

longe                   wimirib           [PTG114]

longo                   uku        

lua, mês                yasi, jacý, iasy  [PTG115]

luz, clarão             endy       

macaco                  ka?i              [PTG116]

machado                                 [PTG117]

machado                 yi, yy            [PTG117]

maduro                  apaîé, púba, aîuba

mãe                     si, sy            [PTG118]

mãe da mãe, avó,
irmã do pai do pai (iPP),
mãe do pai (mP),
irmã do pai da mãe (iPm)  aryia      

magro, fraco            angaibara  

mamar                   kámú              [PTG163d], [PTG59d]

mandar                  pway              [PTG119]

mandioca                mani?ok, mandioka [PTG120]

manejar                 abyky      

mão                     po                [PTG121]

mão esquerda            po asú            [PTG121] e [PTG122]

mão esquerda, esquerdo    asú             [PTG122]

maraca                  mbaraka ~maraka  

marido                  mena, man         [PTG123]

matar                   yuka, iuká        [PTG124]

mato, mata, selva       ka?a              [PTG125]

mau                     aib(a)            [PTG126]

mau                     poxy              [PTG126]

máu                     poxý              [PTG126]

medo                    sikiye, sykye     [PTG200]

medula, miolo           apitera, apytera 

mel                     eir        

mel                     ira        

menina                  kuñãtai           [PTG135d]

menino                  kurumi            [PTG127]

milho                   abati             [PTG128]

miolo                   apituima, apytuyma

moça                    kuñãmuu           [PTG135d]

moço                    kuruminguasu      [PTG127d]

molhado                 akim, akym        [PTG129]

molhado                 ruru       

montão, grande quantidade    atyra      

morcego                 andirá           

morder                  su?u              [PTG130]

morrer                  manõ              [PTG131]

morte                            

mover                   miny              [PTG133]

muitos                  etá, -exia        [PTG134]

mulher                  kuñã, kuyã        [PTG135]

multidão, muito         eyja, -ya         <

mutum, esp. de ave      mitun                 [PTG136]

nadar                   itab, ytab        [PTG137]

não                     aani       

narinas                 apuña      

nariz, bico             tin                    [PTG138]

nervo, veia             ajyka      

neta                    amiminõ          

neto                    emiarirõ         

ninho                   aity       

noite                   pisare            [PTG140]

noite                   pitun, pytuna     [PTG139]

nome                    er(a), (t)era     [PTG141]

nomear, dar nome        erók              [PTG141d]

nós (exclus.)           ore               [PTG142]

nós (inclus.)           iandé, îandé, yané      [PTG143]

nós (inclus.)           yane              [PTG143]

nuvem, céu nublado      ibating, ybating  [PTG145] e [PTG30]

odiar, detestar         amotareyma       

olho                    esa, tesa         [PTG147], [Swa023]

ombro                   atiyba, atiúba         

onça                    jaguára, iawar, îaguareté    [PTG148]

onça                    yawar             [PTG148]

onde?                   mã, mano         

ontem                   kwesé, kuesé           

orelha                  nami, nambi       [PTG149]

osso, caveira           kang, kangwera    [PTG150]

ouvido                  apysá      

ouvir                   enub, enduba      [PTG151]

ovo                     upi?a, supi?a     [PTG152]

pagar                   epy        

pai                     paí        

pai                     túba, úba         [PTG153]

pai                     ub                [PTG153]

pai (P), irmão do pai (IP)   tuba        [PTG153]

pai do pai (PP), pai da mãe (Pm)   tamõi      

pajé, xamã              pajé, paîé       

palavra, falar          ñeenga           

panela                  ya'?en                [PTG154]

panela                  yaenpepo, ñaenpepo      [PTG155]

papagaio                ayuru             [PTG156]

parente, pais           anama      

pátio da aldeia         okára             [PTG41]

pato        ipek,       ypek       

pau, madeira            ibirá, ybyra      [PTG159]

                      pi, py            [PTG160]

pedra                   ita               [PTG161]

pegar, receber          ára        

pegar, segurar          pisik, pysyka     [PTG13]

peidar                  pi       

peito                   poti?a            [PTG162]

peixe                   pira              [PTG164]

pele                    pire              [PTG165]

pele retirada           pirwer            [PTG165d]

pele, casca             apepuera          [PTG165]

pena dele               sab               [PTG166]

pena, pluma, pelo       ?ab(a)            [PTG166]

pênis                   akoaña, akói           

pensar                  maenduára        

penugem                 agwéra           

pequeno                 mirí, mirin         [Swa069]

perna                   etimã, (t)etyma   [PTG167]

perto, próximo          pype, obabo      

pesado                  posíy, pošy       [PTG168]

pescar                  pindaeitýka      

pescoço                 ajura, ajurepy    [PTG169]

pescoço                 ayur(a), aîura    [PTG169]

picar, furar            kutuk             [PTG97]

piolho                  kib, kyb, kuyba   [PTG171], [Swa045]

pium, esp. de mosquito  pi?un                [PTG172]

planta do pé, sola do pé  piputéra, pyputéra        

pó, poeira              tybyra, timbora        

podre                   îúka       

ponteagudo, longo       apwá       

ponteagudo, longo       apwá       

por                     rupí       

porco                   taîasu     

porta                   okéna      

poucos                  mokoño     

praia                   yembiîeia  

prato                   ña?en        

preguiça                ai, ay     

pretérito               -pwer             [PTG173]

preto                   pišun, pixuna, una      [PTG175]

preto                   un                [PTG174]

primeiro                ypy, oîepé 

primo                   ybýra      

procurar                ekár       

pubis                   ambé       

pubis, puberdade       ako        

pular                   pór        

puxar                   mosýke           

puxar, arrancar         eky, iky         

quando ?                erimbue          

quati                   kwati             [PTG56]

quatro                  irundy(k)         [PTG60d]

que coisa               mbae-mbae        

queimada                kaytab            [PTG176d]

queimar                 kay               [PTG176]

queimar, incêndio      api, apy          [PTG177]

quem                    abá               [PTG101]

quente                  akub              [PTG178]

querer                  potar      

rabo                    waya, uwáy        [PTG179]

rachar                  mobok, mombúka, bóka    [PTG180]

raiado (está)           sa?ír      

raiz                    apó  

raspar, arranhar        karãy, karãia     [PTG182]

raspar, coçar           e?iny             [PTG58]

raspar, esfregar        kitik, kytyk      [PTG79]

raspar, esfregar        pin               [PTG79]

rato                    egujá      

ravina                  ibi?am, yby'am    [PTG132]

recente, novo           pisasu, pysasú    [PTG144]

recipiente              uru        

rede de dormir          iní, inun           

redondo                 apu?a, yupu?a     [PTG183]

relâmpago               tupã berab       

remo                    pukuitaba        

repreender, ralhar      akáu       

respirar                pituen                [PTG184]

reto                    poatã, (i)atãñé        

reunir                  moatyr           

rio, mar                paraná            [PTG185]

rir                     puká              [PTG186]

roça                             

rosto                   obá        

roupa                   aób(a), óba      

saber                   kwab, kuaba       [PTG187]

sabor, doce, salgado    een        

sair                    sem        

sal                     yukir, îukira     [PTG188]

saliva                  ení, endy         [PTG189]

sangue                  uwi, uwy          [PTG190]

sarar, curar            pwerab            [PTG191]

saúva                   ysaúba           

se                      reme, neme       

seco                    kang, tinga       [PTG192]

seco                    tiníng, kang     

seco                    tipáb      

seio                    kam, káma         [PTG163]

semente                 a?iny, ayny, ayñ- [PTG193]

sentado                 apika, apýka      [PTG194d]

sentar                  apik, apyk(a)     [PTG194]

sinal, balança          aangaba          

sobrinha                ajýra      

sobrinho, filho         aýra       

sogra do homem, mãe da esposa    ayxó, aixú

sogro                   atúba      

sol                     kwára, kwarasy, cuára   [PTG195], [Swa074]

sombra, alma            anga       

soprar                  peyu              [PTG196]

sujo                    ki?a, kya         [PTG197]

taquara                 takwar            [PTG199]

tatu                    tatú       

telhado, cobertura, teto     apira, apyra           

terra                   ibi, yby          [PTG201]

terra                   yby               [PTG201]

testículos              apiá              [PTG152d]

tia paterna             aixé, aysé, syyra

tia paterna             ayxe       

tomar                   yar        

torcido                 pari       

torcido, curvado        apára      

trabalhar               porabyký         

três, terceiro          mosapir, mosapyr  [PTG203]

tripas                  yguepoin            

trocar                  ekobiár           [PTG216d]

trovão                  tupã       

tu                      ne, nde, emdé     [PTG218]

tu (impera.)            peyé       

tucano                  tukán      

tucum, coco             tukumã           

tudo, todos             iande      

tudo, todos             (o)pab            [PTG202]

ultrapassar             opwán      

um, primeiro            oiepe, oyepe      [PTG205]

umbigo                  puruã      

unha                    pwãpen, poapen    [PTG206]

unha dos pés            pisãpen               [PTG160] e [PTG98]

urina                   ti, ty           

veado                   suasú      

velha                   waomi      

velho, homem velho      túibae, tuñábae        

vento                   ibitu, ybytu      [PTG207]

ver                     epyak             [PTG208]

verde, azul, cor        obi, oby          [PTG209]

verde, imaturo          kyra, ybýra      

verde, não maduro       akyra, akuyra    

verga, bastão           embó       

verme                   îaratitá, raú    

verme                   raú, îaratitá          

vermelho                pirang            [PTG212]

vermelho                pitang            [PTG213]

vermelho                wang              [PTG211]

vespa                   kaba       

vida                    ekobé             [PTG216d]

vir                     ur                [PTG215]

vir                     yur, ur          

viver, vivo             eko, ekobe        [PTG216]

voar                    bebe              [PTG217]

você                    ene, ne, endé     [PTG218]

você                    ené        

vocês                   pe?en                 [PTG219]

voltar                  atimã      

voltar                  yebir      

vomitar                 we?en, gwe?ena    [PTG220]

vós, vocês              pe, peyepé, peen  

 

 

 

=====================================================================================================================

 

 

 

Tupinambá    /    Português    /    Español    /    English    /    [Proto-Tupi-Guarani] & [Swadesh]

 

a-                                  1a. p. s.                     1er. p. s.                   1st. p. s.               

                                 fruta                          fruta                         fruit                           [PTG94]

aang                             imitar                        imitar                       to imitate             

aangaba                       imagem                    image                       image                  

aangaba                       sinal, balança           señal, balanza        signal, balance    

aani                              não                           no                             no                        

?ab, ába, (s)aba           cabelo                      cabello, pelo            hair                           [PTG34]

?ab(a)                           pena, pluma, pelo    pluma, pelo             feather, body hair        [PTG166]

-ába, resá sába            cílios                          cejas                       eyelash                

-ab                                (nome de circunstância)    (nombre de circunstancia)    (name of circunstance)  

aba, avá, apyába        gente, índio, homem    gente, índio, hombre    people, indian, man        [PTG101]

abaíba                          difícil                        difícil                        difficulty              

abaipába                      impedimento            impedimiento           impediment         

abá                               quem                        quien                        who                          [PTG101]

abati                             milho                        maíz                         corn                          [PTG128]

aby                               faltar                         faltar                        to fail                   

abý                               atirar (e errar)           tira (y no acertar)        to shoot (and fail)

abyky                           manejar                    manejar                   to handle             

a?e, ahen                           ele, aquele                él, aquello                he, that one              [PTG77]

aemee, -aembé            agudo, afiado, cortante    cortante           sharp                        [PTG3]

agwéra                         penugem                  plumón                     down (small feather)

ai, ay                            preguiça                   pereza                      sloth                    

-ái                                 ácido, azedo            ácido                        acid                     

aib(a)                            mau                          malo                         bad                           [PTG126]

aity                               ninho                        nido                          nest                     

aixé                              irmão do pai (IP)      hermano del padre    father's brother

aixé, aysé, syyra          tia paterna                tía paternal              paternal aunt       

a?iny, ayny, ayñ-           semente                   semilla                     seed                         [PTG193]

ajura, ajurepy              pescoço                    pescuezo, cuello        neck                       [PTG169]

ajyka                            nervo, veia               niervo, vena             nerve, vein          

ajýra                             sobrinha                   sobrina                     nephew               

?ak, áka                       chifre                        cuerno                      horn                          [PTG43]

akakuwab                    crescer                     crecer                       to grow                     [PTG68]

akamby                        forquilha                   horquilla                  pitchfork              

akánga                         cabeça                     cabeza                     head                         [PTG33]

akaîú                            ano (lit. caju)            año                           year                     

akapé                           barriga                     vientre                      belly                         [Swa004]

akáu                             repreender, ralhar    reprender                to reprehend       

akim, akym                  molhado                   mojado                     wet                           [PTG129]

ako                               pubis, puberdade    pubis                         pubis                   

akoaña, akói                pênis                        pene                         penis                   

andirá                          morcego                   murciélago               bat                       

apwá                            ponteagudo, longo    puntiagudo, luengo    pointed, long

akó kueré                     anteontem                anteayer                   the day before yesterday

akub                             quente                      caliente                    hot                            [PTG178]

akue(i)pe                      ali                             alí                             there                    

akuti                             cutia, aguti               conejo montés        variety of rodent  

akyra, akuyra               verde, não maduro    verde                      unripe                  

akytã, apuain                   curto                          corto                         short                    

akytaba, añurin               estreito                      estrecho                   narrow                 

akywer(a), akekewara    atrás                       atrás                         behind                 

ama                              ficar em pé               quedar-se de pié        to stay up               [PTG82]

aman(a)                        chuva                       lluvia                        rain                           [PTG54]

amanyjú                       algodão                    algodón                    cotton                  

ambé                            pubis                        pubis                        pubis                   

ãmbo, xepó                  cinco                        cinco                        five                      

ami                               espremer, ordenhar     exprimir               to press, to milk   

amiminõ                       neta                          nieta                         grand-daughter   

amó                              algum, outro             alguno, otro             some, other              [PTG5]

amotareyma                 odiar, detestar          odiar                        to hate                 

amõy, amunia              avô                           abuelo                      grandfather              [PTG18]

án, ñana                       correr                       corrir                        to run                   

anama                          parente, pais            pariente, padres        relative, parents 

anga                             alma                         alma                         soul                     

angaibara                    magro, fraco             magro, flaco             thin, weak           

añanga                         espírito, demônio     espiritu, demonio        spirit, demon    

anga                             sombra, alma           sombra, alma           shadow, soul       

anta(m)                         duro, rígido              duro                         hard                     

aób(a), óba                   roupa                        ropa                         clothes                 

apaîé, púba, aîuba      maduro                     maduro                    ripe, mature        

apára                           torcido, curvado        torcido, tuerto        crooked               

apatuká                        bater-se, fazer desordem    lutar               to fight                 

ape                               casca, cortiça           cáscara, corteza        bark                        [PTG42]

ape, pe                         caminho                   camino                     trail, path                  [PTG36]

apekun                                língua                        lengua                      tongue                      [PTG112]

apekuitá                       alvoroço                   alborozo                   disturb                 

apepuera                     pele, casca               piel, cáscara            skin, bark                  [PTG165]

api, eytika                    jogar                         arrojar                      to throw               

api, apy                        queimar, incêndio    quemar                    to burn                      [PTG177]

apiá                              testículos                  testículos                  testicles                    [PTG152d]

apiaók                          castrar                      castrar                      to castrate                [PTG152d]

apik, apyk(a)                sentar                       sentar                       to sit                         [PTG194]

apika, apýka                sentado                    sentado                    seated                      [PTG194d]

apikaba, apykaba        banco                       banco                       seat                          [PTG194d]

apira, apyra                 telhado, cobertura, teto    tejada              roof                      

apitera, apytera           medula, miolo          medula                     medulla               

apitin, aputin                     amarrar, atar             amarrar, atar            to tie                         [PTG8]

apitome                        cérebro, miolo          medula                     medulla               

apituima, apytuyma    miolo                         medula                     medulla               

apixára                        companheiro, camarada, próximo    compañero    companion

apó                               raiz                           raíz                           root                      

apó                               fazer                         hacer                        make, do             

apu?a, yupu?a             redondo                    redondo                   round                        [PTG183]

apuekatú                      longe                        lejos                         far                        

apuña                           narinas                     narinas                     narines                

apurupã                       bater                         batir                         to beat                 

apwá                            ponteagudo, longo    puntiagudo, luengo    pointed, long

apyába, aba                 homem                     hombre                    man                          [PTG101d]

apysá                           ouvido                      oído                          ear                       

-ar                                (agente)                    (agente)                    (agent)                 

?ar, ara                        dia                            día                            day                           [PTG74]

?ar, ára                        cair, nascer              caer, nacer               to fall, to birth           [PTG35]

ára                               pegar, receber        agarrar, recibir         to take, to receive

ára, aryba                    espiga, cacho           espiga, razimo, mazorca        ear        

áripe                            em cima, sobre        encima, sobre          over                     

-aro                              esperar                     esperar                     to wait                 

?arõ                             como                        como                        like                           [PTG99]

aryia                             mãe da mãe, avó, irmã do pai do pai (iPP), mãe do pai (mP), irmã do pai da mãe (iPm)        madre de la madre, abuela, hermana del padre del padre, madre del padre, hermana del padre de la madre        mother's mother, grandmother, father's father sister, father's mother, father's mother sister           

asé                               (1a.p.pl.)                   (1er.p.pl)                   (1st.p.pl.)              

asem                            gritar                        gritar                        to cry                   

así                                doer                          doler                        to pain                 

asoyába                       cobertura                  cobertura                 covering              

asú                               mão esquerda, esquerdo    mano izquierda, izquierda    left hand, left        [PTG122]

asúi                              cobrir                        cubrir                       to cover               

asuk                             banhar                      bañar                       to bathe               

atá, guatá                     andar                        andar                       to walk                     [PTG10]

atiãma, asãm               espirrar (onomatop.)        estornudar        to sneeze             

atimã                            voltar                        volver                       to come back       

atykã                            fixar                          fijar                          to fix                    

atyra                             montão, grande quantidade    montón      a lot                    

ãua, ahen                           aquele                       aquel                        that                           [Swa077]

ausúb(a)                       amar, amor              amar, amor              to love, love        

atiyba, atiúba               ombro                       hombro                    shoulder              

atúba                            sogro                        suegro                      father-in-law        

ãya, ãña                       dente                        diente                       tooth                         [PTG72]

ayby                             abaixar                     abajar                      to lower               

aýra                              sobrinho, filho          sobrino, hijo             nephew, son        

ayra-rama                    esperma                   esperma                   sperm                  

ayur(a), aîura               pescoço                    pescuezo, cuello        neck                       [PTG169]

ayuru                            papagaio                  loro                          parrot                       [PTG156]

ayxe                             tia paterna                tía paternal              paternal aunt       

ayxó, aixú                    sogra do homem, mãe da esposa    suegra    mother-in-law

-be                                (locativo)                  (locativo)                  (locative)             

bebe                             voar                          volar                         to fly                         [PTG217]

bebiya                          leve, pulmão            leve, pulmón            light, lungs               [PTG28]

bebuy                           boiar                         boyar                        to float                      [PTG28]

beráb                           brilhar                      brillar                       to shine               

                                 dizer                         decir                         to say                   

eãkwen, eãgwen            cheiro bom, perfume    bueno olor, perfume    good smell, perfume

ebíra                            fezes, excremento    excremento             excrement           

ebokwéi                       esse                          ese                           this                      

eby                               borda, margem         borda, margen                                         edge                    

een                               sabor, doce, salgado    dulce, salado        taste, sweet, salted

eenmbaé                      coisa doce, salgada    cosa dulce, salada    sweet or salted thing

egé, igé                        barriga                     vientre                      belly                         [Swa004]

egujá                            rato                           rata, ratón                mouse, rat           

eikwára, ikwára           anus                         anus                         anus                    

eimbab                         animal doméstico     animal domestico     domestic animal        [PTG26]

eir                                mel                           miel                          honey                  

eirúba                          abelha                      abeja                        bee                      

e?iny                            raspar, coçar            raspar, rascar           to scrape, to scratch        [PTG58]

ejár                              deixar                       dejar                        to leave               

ekár                              procurar                   buscar                      to look for            

eko, ekobe                   viver, vivo                 vivir, vivo                 to live, alive             [PTG216]

eko, état                       costume                    costume                   custom                      [PTG216]

ekoateyma                   avareza                    avaricia                    avarice                

ekobé                           vida                          vida                          life                            [PTG216d]

ekobiár                         trocar                        cambiar                    to change                 [PTG216d]

ekokwába                    ciência                     ciencia                     science                     [PTG216d]

eky, iky                         puxar, arrancar        tirar                          to pull                  

embé, tembé                lábio                         labio                         lip                        

embó                            verga, bastão           verga                        penis, stick          

emiarirõ                       neto                          nieto                         grandson             

emireko                        esposa (coisa possuída)   esposa (cosa poseída)   wife (possessed thing)  [PTG81]

emonã                          assi, desse modo     así                             this way               

en                                           derramar                  derramar                  to pour                      [PTG214]

ene, ne, endé               você                         usted                        you                           [PTG218]

endevába                     barba (lit. queixo-pelo)    barba                beard                   

endir, endyra               irmã, prima              hermana, prima        sister, female cousin

endy                             luz, clarão                luz                            light                     

ené                               você                         usted                        you                      

ení, endy                      saliva                        saliva                       spittle                       [PTG189]

enipi                         joelho                       rodilla                      knee                         [PTG108]

enondé                         em frente de             delante de                in front of             

enosém                        acima                       arriba                       above                  

enõy                             chamar, dar nome    llamar, dar nombre    to call, to name        [PTG48]

enub, enduba               ouvir                         oir                            to listen                    [PTG151]

eñuni                            brotar, germinar       brotar, germinar       to bud                 

                                 morte                        morte                       death                   

eõngwéra                     cadáver                    cadáver                    corpse                 

epy                               pagar                        pagar                       to pay                  

epyak                           ver                            ver                            to see                       [PTG208]

-er, -ero                        (causativo comitativo)    (causativo comitativo)    (causative comitative)

er(a), (t)era                   nome                        nombre                    name                        [PTG141]

era, rasó                       levar                         llevar                        to carry                

ere-, e                          2a. p. s.                     2a. p. s.                    2nd. p. s.              

eréb                             lamber                      lamer                       to lick                  

erimbue                       quando ?                  cuando ?                  when ?                

erók                              nomear, dar nome    nombrar, dar nombre    to name        [PTG141d]

esa, tesa                       olho                          ojo                            eye        [PTG147], [Swa023]

esé                               com                          con                           with                     

etá, -exia                      muitos                      muchos                    many                        [PTG134]

etama                           habitacão                 habitación                habitation                 [PTG7']

eté                                brando, mole            blando                      soft                      

eté                                corpo                        cuerpo                      body                    

etimã, (t)etyma             perna                        pierna                      leg                            [PTG167]

etomemwã                   acidente                   accidente                 accident                   [PTG2d]

etun, (s)etuna               cheirar                      oler                          to smell                    [PTG50]

etypy                            bochecha                 moflete, mejillas        cheek                

eyja, -ya                       multidão, muito        multitud, mucho        multitude, many 

-guasu, -usu, -wasú        grande                    grande                     large, big             

gwatá, watá, atá          caminhar                  caminar                    to walk                     [PTG10]

gwéb, mogweb            apagar, desbotar      apagar, descolorir    to erase, to discolour

gwejyb                         descer                      bajar                        to go down          

guirá, gwyra                 ave, pássaro             ave, pájaro               bird                           [PTG158]

gwyripe                        baixo (de altura)        bajo                        low                      

he-                                (2a.p.s.)                     (2a.p.s.)                    (2nd.p.s.)              

i-, s-                              (3a.p. com nomes)    (3er.p. con nombres)    (3rd.p. with names)

i, ý                                água                         agua                         water                        [PTG4]

iaguaia                         cachorro                   perro                        dog                      

iaíte                              disforme                   diforme                    difforme                    [PTG126d]

iandé, îandé, yané        nós (inclus.)             nosotros (inclus.)        we (inclus.)             [PTG143]

iande                            tudo, todos               todo                          all                        

i?ar, yar, ygára            canoa                       canoa                       canoe                       [PTG38]

îaratitá, raú                  verme                       gusano                     worm                   

ib, ybá                          árvore                       árbol                        tree                           [PTG16]

ib?a, yba                      fruta                          fruta                         fruit                           [PTG16d]

ibating, ybating            nuvem, céu nublado    nube                     cloud                        [PTG145] e [PTG30]

ibi, yby                         terra                         tierra                        earth, soil                 [PTG201]

ibi?am, yby'am            ravina                       ravina                       ravine                       [PTG132]

ibikoy, ybykoy              cavar                        cavar                        to dig                        [PTG44]

ibikui, ybykui                areia                         arena                       sand                    

ibirá, ybyra                   pau, madeira            palo, madera           wood                        [PTG159]

ibirapar, ybyrapar        arco                          arco                          bow                          [PTG15]

ibitir, ybytir                   colina, monte           monte                       hill, mount                [PTG132]

ibitu, ybytu                   vento                        viento                       wind                         [PTG207]

ibiny, ybyny                   cavidade                  cavidad                    hollow                      [PTG146]

i?e, ye                          estômago                 estómago                 stomach                    [[PTG22], [Swa004]

i?e, ye                          intestinos, entranhas    intestino, entrañas    intestine, gut        [PTG204]

ige piú                          intestinos, entranhas    intestino, entrañas    intestine, gut        [PTG204]

iké                                aqui                          aquí                          here                     

iké                                entrar                       entrar                       to go in                

iní, inun                               rede de dormir          hamaca                    hammock            

ipa?un, ypatun             ilha                           isla                           island                       [PTG102]

ipek, ypek                    pato                          pato                          duck                    

ira                                mel                           miel                          honey                  

iraitin                                    cera de abelha, alcatrão    cera de abeja    bee wax           

irasúba, irúba               abelha                      abeja                        bee                      

irõ                                furioso                      furioso                      mad                          [PTG221]

?irun                                     companheiro, irmão    compañero, hermano    companion, brother     [PTG60]

irunmo                          com                          con                           with                     

irundy(k)                       quatro                       cuatro                       four                           [PTG60d]

ita                                 pedra                        piedra                      stone                        [PTG161]

itab, ytab                      nadar                        nadar                       to swim                     [PTG137]

itarõ, ytarõ                   cheio, saciado          lleno                         full                            [PTG87]

i?u, yu, u                      beber                        beber                       drink                         [PTG25], [PTG59]

îúka                              podre                        podre, podrido        rotten, gall           

ixe, xe, isé                   eu                             yo                             I                                [PTG84]

îybá, îubá                     braço                        brazo                        arm                      

jaboti                            cágado                     esp. de tortuga        variety of turtle    

jaçapé                          capim-sapé               esp. de capin           variety of grass    

jacaré                           jacaré                       yacare                      alligator                    [PTG107]

jaguára, iawar, îaguareté    onça                 onza                         tiger                          [PTG148]

ja'ó                               chaga                       chagra                      ulcer                    

jetipéra                        filha do irmão da mãe (fIm), filha da irmã do pai (fiP), filha da irmã (fi)    hija de la hermana    sister's daughter

jundi?á                         bagre                        esp. de pescado      variety of fish       

                                  machado                  hacha                       axe                           [PTG117]

kaa                               folha                         hoja                          leaf                           [PTG125]

ka?a                             mato, mata, selva    bosque                      woods                       [PTG125]

ka?amondo, porakára    caçar                      cazar                        to hunt                 

kab, kába                     gordura, graxa        gordura, grasa        fat, slush                   [PTG19]

kaba                             vespa                        avispa                      wasp                    

kambý                          leite                          leche                        milk                     

kang, kangwera            osso, caveira            hueso, calavera        bone, skull               [PTG150]

kang, tinga                   seco                          seco                         dry                            [PTG192]

ka?i                              macaco                    mono                        ape, monkey            [PTG116]

kam, káma                   seio                          seno                         breast                       [PTG163]

kámú                            mamar                      mamar                     to suck                      [PTG163d], [PTG59d]

kane?õ                         cansado                    cansado                   tired                     

kapi?in                                capim                        capin                        grass                         [PTG39]

karaíba                         branco, homem branco    hombre blanco    white man

karamemwã, panakun    cesto                       cesta                        basket                       [PTG46]

karãy, karãia                raspar, arranhar       raspar                       to scrape                  [PTG182]

karúka, karukeme        de tarde                    por la tarde              by the afternoon  

katu, poatá                   direito                       derecho                    right                          [PTG29]

katu, porãga                 bom                          bueno                       good                         [PTG29]

kawin                                   cauim, bebida de milho    chicha              variety of corn drink        [PTG43]

kay                               queimar                    quemar                    to burn                      [PTG176]

kaytab                          queimada                 quemada                  burnt to plant            [PTG176d]

-pwer                            pretérito                   pretérito                   preterit, past tense        [PTG173]

ker(a)                            dormir                      dormir                      to sleep                    [PTG76]

kesab                           casa (lit. lugar em que se dorme)    casa    house                

ki?a, kya                      sujo                          sucio                        dirty                          [PTG197]

kib, kyb, kuyba             piolho                       piojo                         louse                        [PTG171], [Swa045]

kibir, kybyr                   irmão menor, irmão da esposa    hermano menor    elder brother

kipiir, kypyyr                irmã                          hermana                  sister                    

kise, kyse                     faca                          cuchillo                    knife                         [PTG85]

kitin, kytin                     cortar                        cortar                       to cut                        [PTG64] ou [PTG85]

kitik, kytyk                    raspar, esfregar        raspar                      to scrape, to rub        [PTG79]

                                 roça                          roza, chacra             plantation            

kó, ikó                          este                          éste                          this                      

kori koeme                   de manhã                 por la mañana        by the morning    

koyr, ang                      agora                        ahora                       now                     

kwab, kuaba                saber                        saber                        to know                    [PTG187]

kuñã, kuyã                   mulher                      mujer                       woman                     [PTG135]

kuñãmuu                      moça                        muchacha                girl                            [PTG135d]

kuñãtai                         menina                     niña                          young girl                 [PTG135d]

kupe                             costas                       espaldas                   back                         [PTG66]

kurumi                          menino                     niño                          boy                           [PTG127]

kuruminguasu              moço                        muchacho, mozo        young man            [PTG127d]

kutuk                            picar, furar               huecar                      to bore                      [PTG97]

kwaguasú, poanama    espesso, grosso       espeso, grueso        thick                      

kwar, kuara                  buraco                      agujero                    hole                          [PTG32]

kwára, kwarasy, cuára    sol                         sol                            sun                           [PTG195], [Swa074]

kwati                            quati                         cuati                         variety of small rodent        [PTG56]

kwatiar                         desenhar                  dibujar                     to draw                     [PTG73]

kwéi, kwe, ebokué      aquele                       aquél                        that                           [Swa077]

kwesé, kuesé               ontem                       ayer                          yesterday             

kycé                             faca                          cuchillo                    knife                         [PTG85]

kyra, ybýra                   verde, imaturo          verde                        unripe, green      

kyra                              gordo                        gordo                       fat                        

mã, mano                     onde?                       donde                       where?                

maenduára                  pensar                      pensar                      to think                

mani?ok, mandioka    mandioca                  yuca                         manioc                     [PTG120]

manõ                            morrer                      morir                        to die                        [PTG131]

marã, marãmo             como ?                     como ?                     how ?                       [PTG99d]

mbae                            coisa                         cosa                         thing                    

mbae-mbae                  que coisa                  que cosa                  what                    

mbaraka ~maraka        maraca                    sonajas                     rattle                    

mbóia, moy                  cobra                        culebra                     snake                        [PTG57]

méb                              chata                        llana                         plain                    

me?eng                        dar                            dar                           to give                      [PTG69]

memír                          filho                          hijo                           son                      

mena, man                   marido                      marido                     husband                   [PTG123]

ména                            casamento                matrimonio              marriage                  [PTG123d]

mimway                       empregado               empleado                 servant                

mirí, mirin                          pequeno                   pequeño                   small, little               [Swa069]

miny                             mover                       mover                       to move                    [PTG133]

mitun                                    mutum, esp. de ave    esp. de ave            variety of bird           [PTG136]

mixiri                           assar                         asar                          to roast                

mo                                (causativo)                (causativo)                (causative)           

moatyr                          reunir                       reunir                       to unite                

moayan, moañana        empurrar                 empujar                   to push                     [PTG78]

mobibik, moapýka        costurar                   costurar                    to sew                       [PTG67]

mobok, mombúka, bóka    rachar                 rajar                         to split                      [PTG180]

moendy                        iluminar                    iluminar                   to light                 

moîasuka                     lavar                         lavar                         to wash                     [PTG111]

moina, moîyba             cozinhar                   cocinar                     to cook                

moingé                         fazer entra                hacer entrar             to do go in           

mokáb                          espingarda               espingarda               rifle                      

mokoño                        poucos                      pocos                       few                      

mokõy, mokõi(daba)    dois, segundo           dos, segundo            two, second              [PTG75]

mokúára                       furar                         huecar                      to bore                      [PTG195d]

momendara                 casar(-se)                  matrimoniar(se)        to marry              

momik                          apertar, estreitar      apretar                     to tighten                  [PTG12]

momor                         atirar, jogar, lançar    arrojar                    to throw                    [PTG109]

mondóka                      cortar                        cortar                       to cut                   

moník, moendyk          acender                    encender                  to light                 

mono                            enviar                       enviar                       to send                

mopunga                      inchar                       hinchar                     to swell                

morubixába, tubixába    chefe                     jefe                           chief                    

mosapir, mosapyr        três, terceiro             tres, tercero              three, third               [PTG203]

mosýke                         puxar                        tirar                          to pull                  

moúba, îetuú                deitar-se                   acostarse                  to lie                    

ña?en                                   prato                         plato                         dish                     

nami, nambi                 orelha                       oreja                        ear                            [PTG149]

ñana, án                       correr                       corrir                        to run                   

ne, nde, emdé              tu                                                            you (2.p.)                  [PTG218]

ñenen                                   falar, dizer                hablar, decir            to speak, to say        [PTG86]

ñeenga                         palavra, falar            palabra, hablar        word, to speak     

ñenengára                    cantar                       cantar                       to sing                      [PTG86d]

ñemokuri, oryba           festa                         fiesta                        party                    

nhun, yun                            campo                      campo                      field                          [PTG37]

nupã                             bater em                   batir en                    to hit                         [PTG24]

ob                                 folha                         hoja                          leaf                           [PTG92]

obá                               rosto                         cara                          face                     

obi, oby                        verde, azul, cor        verde, azul, color        green, blue, colour        [PTG209]

oiepe, oyepe                um, primeiro            uno, primero            one, first                   [PTG205]

oirã, oirãde                  amanhã                    mañana                    tomorrow             

ók(a)                             casa, teto                  casa                         house                       [PTG41]

okára                            pátio da aldeia        patio                         village yard              [PTG41]

okéna                           porta                         puerta                      door                     

o?o                               carne                        carne                        meat, flesh               [PTG40]

(o)pab                           tudo, todos               todo                          all                             [PTG202]

opwán                          ultrapassar               ultrapasar                 go beyond           

ore                               nós (exclus.)             nosotros (exclus.)        we (exclus.)           [PTG142]

paí                                pai                            padre                       father                   

pajé, paîé                     pajé, xamã               payé                         shaman               

páka, mõmbaka           acordar                     despertar                  to awake             

pakobá                         banana                     banano, platano        banana              

panakun                              cesto                         cesta                        basket                  

paraná                         rio, mar                    río, mar                    river, sea                  [PTG185]

pari                              torcido                      torcido                      twisted                 

pa?un                                   espaço                      espacio                    space                        [PTG105]

pe                                 caminho                   camino                     path                     

pe, peyepé, peen           vós, vocês                 vosotro                     you (pl.)               

-pe, -me                        (locativo), em           (locativo), en            (locative), in, at   

pe, peyepé                   (2a.p.pl.)                   (2a.p.pl)                    (2nd.p.pl.)            

pen                                        alinhar, entrelaçar    alinear                     to align, to braid        [PTG6]

péb                               chato, plano, baixo    llano, bajo              flat, plain, low     

pe?en                                   vocês                        usteds                       you (pl.)                    [PTG219]

pekúi, apekúi               alvoroçar                  alborozar                 to disturb             

pepó                             asa                           ala                            wing                         [PTG17]

petim                            cigarro, fumo, tabaco    tabaco                 tobacco                    [PTG96]

petimbu, petymbú        fumar                       fumar                       to smoke              

peyé                             tu (impera.)               tú (impera.)              you (sing. imperat.)

peyu                             soprar                       soplar                       to blow                     [PTG196]

pi, py                                                         pié                            foot                           [PTG160]

pi?a                              fígado, estômago     higado, estómago        liver, stomach        [PTG21]

pin                                raspar, esfregar        raspar                      to scrape, to rub        [PTG79]

pindaeitýka                  pescar                      pescar                      to fish                  

pi                              peidar                       pedar                       to fart                   

piputéra, pyputéra        planta do pé, sola do pé    planta del pié    sole                 

pire                              pele                          piel                           skin                           [PTG165]

pirwer                          pele retirada            piel sacada              removed skin            [PTG165d]

pira                              peixe                        pescado                   fish                           [PTG164]

pirang                           vermelho                  rojo                          red                            [PTG212]

pisãpen                               unha dos pés            unha de los piés        toe nails                  [PTG160] e [PTG98]

pisare                           noite                         noche                       night                         [PTG140]

pisasu, pysasú              recente, novo           nuevo                       new                          [PTG144]

pisik, pysyka                 pegar, segurar          agarrar                     to take                      [PTG13]

pišun, pixuna, una       preto                         negro                       black                        [PTG175]

pitang                           vermelho                  rojo                          red                            [PTG213]

piter, pyter                   chupar                      chupar                      to suck                      [PTG53]

pitéra , pytéra              centro, meio             centro, medio           center, middle     

pituen                                   respirar                     respirar                    to breathe                 [PTG184]

pitun, pytuna                noite                         noche                       night                         [PTG139]

pi?un                                    pium, esp. de mosquito    esp. de zancudo    variety of gnat        [PTG172]

po                                 mão                          mano                        hand                         [PTG121]

po asú                          mão esquerda          mano izquierda        left hand                  [PTG121] e [PTG122]

                                 fibra                          fibra                         fiber                     

poatã, (i)atãñé              reto                           recto                         straight                

po?in, pobebé              fino, delgado            fino, delgado            thin                           [PTG88]

pi?ír                             colar                         collar                        necklace              

por                               cheio                        lleno                         full                            [PTG49]

pór                               pular                         saltar                        to jump                

porabyký                      trabalhar                  trabajar                    to work                

porãga                         correto                      correcto                    correct                 

porãga, katu                 bonito, bom              bonito, bom              beautiful, good    

-poraseia                      dançar                      danzar                      to dance              

posíy, pošy                   pesado                     pesado                     heavy                       [PTG168]

potar                            querer                      querer                      to want                

potí                               fezes, excremento    excremento             excrement           

poti?a                           peito                         pecho                       chest                         [PTG162]

potir, potyra                 flor                            flor                           flower                       [PTG90]

poxy                             mau                          malo                         bad                           [PTG126]

pu?am                          ficar em pé               quedar en pié          to stand                    [PTG82]

puká                             rir                             reir                           to laugh                    [PTG186]

puku                             comprido, longo       largo, luengo           long                          [PTG61]

pukuitaba                     remo                         remo                        paddle                 

puruã                           umbigo                     ombligo                    navel                   

poxý                             mau                          malo                         bad                           [PTG126]

pwã                              dedo                         dedo                         finger                        [PTG70]

pwãpen, poapen          unha                         uña                           fingernail                  [PTG206]

pway                            mandar                     mandar                    to order                    [PTG119]

pwerab                         sarar, curar               sanar, curar              to cure, to heal        [PTG191]

pyá                               coração                    corazón                    heart                    

pyka, iopýka                 apertar, estreitar      apretar                     to tighten             

pype, obabo                 perto, próximo        cerca                        near                     

pytá                              ficar                          quedar                     to stay                  

pytuna                          escuro                      oscuro                      dark                          [PTG139]

poanama, kwaguasú    espesso, grosso        espeso, grueso        thick                     

puguara                       amarrar, atar            amarrar, atar            to tie                         [PTG9]

raú, îaratitá                  verme                       gusano                     worm                   

reme, neme                 se                             si                              if                          

riyra                             filho da irmã             hijo de la hermana        sister's son (Fi)

ro?i, ro?isa, roysãga    frio                            frío                           cold                          [PTG93]

rupí                              por                            por                           by                        

ruru                              molhado                   mojado                     wet                      

s-                                  (3a.p.)                       (3er.p.)                      (3rd.p.)                 

sab                               pena dele                 pena de él                feather of him           [PTG166]

sab                               (circunstância de lugar)    (circunst. de lugar.)    (place circunst.)

sa?ír                             raiado (está)             rayado (está)            streaky (is)           

sakypwéri                     atrás de                    atrás de                    behind of             

sam, (t)upasama           corda                        cuerda                      rope, cord, string        [PTG62]

sapukáy                        galinha                     gallina                      hen                      

sapukáya                      galo                          gallo                         cock                     

sem                              sair                           salir                          to exit                  

-sar                                (agente)                   (agente)                    (agent)                 

še                                 eu, me, meu             yo, mi                       I, me                         [PTG84]

si, sy                             mãe                          madre                      mother                      [PTG118]

si, sy                             irmã da mãe (im)     hermana de la madre    mother's sister        [PTG118]

sikiye, sykye                 medo                        miedo                       fear                           [PTG200]

sim, syma                     liso                           liso                           smooth                     [PTG113]

sir, syr                          enxada                     azada                       hoe                      

sirik, syryk                    correr (rio), fluir        fluir                          to flow                      [PTG63]

só, co                           ir                               ir                              to go                         [PTG106]

soó                               animal                      animal                      animal                 

sosé                              em cima, sobre        encima, sobre          upon                    

suasú                            veado                       venado                     deer                     

su?u                             morder                     morder                     to bite                       [PTG130]

sykyîé                           estar com medo, temer, ter medo    temer    to fear, to be amazed      [PTG200]

taba                              aldeia                       villa                          village                 

tajyra, taîýra                 filha (f), filha do irmão (fI)    hija, hija del hermano    daughter, brother's daughter

takwar                          taquara                     tacuara                     bamboo                    [PTG199]

tamõi                            pai do pai (PP), pai da mãe (Pm)    padre del padre, padre de la madre    father's father, mother's father          

tanimuk, tanimbuk      cinzas                        cenizas                     ashes                        [PTG55]

tapiira                          anta                          danta, tapir              tapir, anta                 [PTG11]

tata, -ata                       fogo                          fuego                        fire                            [PTG91], [Swa026]

tatapyi                          brasa                        brasa                        ember                       [PTG95d]

tatating                         fumaça                     humo                        smoke                       [PTG95] e [PTG30]

tatú                               tatu                           armadillo                 armadillo             

taîasu                           porco                        cerdo, puerco           pig                       

tayra                             filho (F), filho do irmão (FI)    hijo, hijo del hermano    son, brother's son            

tejú                               lagarto                      lagarto                     lizard                   

temininõ                       filha do filho (fF), filha da filha (ff)    hija del hijo, hija de la hija    son's daughter, daughter's daughter  

temininõ                       filho do filho (FF), filho da filha (Ff)    hijo del hijo, hijo de la hija    son's son, son's daughter     

temõm                          balançar                   balanzar                   to balance           

tendyra                         irmã (i), filha da irmã da mãe (fim)    hermana, hija de la hermana de la madre    sister, daughter of mother's sister    

tendyra                         filha do irmão do pai (FIP)    hija del hermano del padre    daughter of father's brother   

ti, ty                              urina                         orina                        urine                    

tin                                           nariz, bico                 nariz, pico                nose, beak                [PTG138]

ng, morotinga             branco                      blanco                      white                        [PTG30]

tiníng, kang                   seco                          seco                         dry                       

tib                            seco                          seco                         dry                       

túba, úba                      pai                            padre                       father                        [PTG153]

tuba                              pai (P), irmão do pai (IP)    padre, hermano del padre    father, father's brother        [PTG153]

tubiša, turusu               grande                      grande, largo           large                         [PTG100]

túibae, tuñábae            velho, homem velho    viejo, hombre viejo    old, old man

tukán                            tucano                      tucán                        toucan                 

tukumã                         tucum, coco              tucuman, esp. de coco    variety of coconut

Tupã                             Deus                         Dios                          God                     

tupã                              trovão                       trueno                      thunder                

tupã berab                   relâmpago                relámpago               lightining             

tutyra                            irmão da mãe           hermano de la madre        mother's brother (Im)

tutyra                            filho da irmã do pai (FiP)    hijo de la hermana del padre    son of father's sisterf

tybyra, timbora             pó, poeira                 polvo                        dust

tykyra                           irmão (I), filho do irmão da mãe (FIm)        hermano, hijo del hermano de la madre        brother, son of mother's brother

tykyra                           filho do irmão do pai (FIP)        hijo del hermano del padre        son of the father's brother

urapára                        arco                          arco                          bow                          [PTG15]

?u, mbaeú                    comer                       comer                       to eat                        [PTG59]

ub                                 pai                            padre                       father                        [PTG153]

uba                               deitado                     acostado                  lying down          

uku                               longo                        luengo                      long                     

un                                 preto                         negro                       black                        [PTG174]

unyripe                         embaixo                   abajo                        under                   

upab(a)                         lago, poço                lago, pozo                lake, well                 [PTG110]

upi?a, supi?a               ovo                           huevo                       egg                           [PTG152]

u?ub(a)                         flecha                       frecha                       arrow                        [PTG89]

ur                                 vir                             venir                         to come                    [PTG215]

uru                               recipiente                 recipiente                 vessel                  

uwi, uwy                      sangue                     sangre                      blood                        [PTG190]

uyara                            hoje                          hoy                           today                   

voiké                            acolher                     acojer                       to shelter             

wang                            vermelho                  rojo                          red                            [PTG211]

waomi                          velha                        vieja                         old woman          

wasem, gwasem          chegar                      llegar                       to arrive               

waya, uwáy                  rabo                          cola                          tail                            [PTG179]

we?en, gwe?ena        vomitar                     vomitar                     to vomit                    [PTG220]

wi-                                (1a.p.s. com gerun.)    (1er.p.s. con gerun.)    (1st.p.s. with gerund.)

wimirib                         longe                        lejos                         far                             [PTG114]

wira                              ave, pássaro             ave, pájaro               bird                           [PTG158]

ý, i                                água, rio                   água, río                  water, river               [PTG4]

ya'?en                                  panela                       olla                           pan                           [PTG154]

yaenpepo, ñaenpepo    panela                      olla                           pan                           [PTG155]

yakare                          jacaré                       yacare                      alligator                    [PTG107]

yane                             nós (inclus.)              nosotros (inclus.)        we (inclus.)             [PTG143]

yani, yany                    gordura, toucinho    grasa, tocino             lard, fat                     [PTG20]

yar                                tomar                        coger                        to take                 

yarõ                              bravo                        bravo                        brave                   

yasi, jacý, iasy              lua, mês                   luna, mes                 moon, month            [PTG115]

yasi-tata, jacytata        estrela                      estrella                     star                           [PTG115], [PTG83], [Swa072]

yawar                           onça                         onza                         tiger                          [PTG148]

ybáka, ibak                  céu                           cielo                         sky, heaven              [PTG47]

ybaté                            alto                           alto                           high                          [PTG47d]

yby                               terra                         tierra                        earth, soil                 [PTG201]

ybykuára, kuára           furo                           hueco                       hole                          [PTG32d]

ybykui                          areia                         arena                       sand                    

ybýra                            primo                        primo                       cousin                  

ybyrá, ýba                    árvore                       árbol                        tree                           [PTG16], [Swa082]

ycypó                           cipó                          bejuco                      liana                    

yebir                             voltar                        volver                       come back           

ye?eng                         falar                          hablar                      to speak                    [PTG86]

yembiîeia                     praia                         playa                        beach                  

ygapó                           igapó                        bosque inundado        overflowed forest

ygarapé                        igarapé (lit. canoa-caminho)    tipo de río    narrow chanel

yguepoin                            tripas                         tripas                        guts                     

yemosaray                   brincar                      jugar                        to play                      [PTG31]

yi, yy                            machado                  hacha                       axe                           [PTG117]

yipi, yypy                      começo                    comienzo                 begining              

ynysema, (t)ynysema    cheio, saciado        lleno                          full                            [PTG87d]

yo?ok                           cavar                        cavar                        to dig                        [PTG45]

ypy, oîepé                    primeiro                   primero                    first                      

ysaúba                         saúva                        esp. de hormiga        variety of ant      

ytú                                cachoeira, salto        cascada                   waterfall              

yun, nhun                            campo                       campo                      field                          [PTG37]

yub, îuba                      amarelo                    amarillo                   yellow                      [PTG7], [Swa092]

yuka, iuká                    matar                        matar                       to kill                        [PTG124]

yukab                           arma (lit. matar-instrum.)    arma              weapon               

yukir, îukira                  sal                            sal                            salt                           [PTG188]

yur, ur                          vir                             venir                         to come               

yuru, îuru                     boca                         boca                         mouth                       [PTG27]

yurupari                       espírito, demônio    espiritu, demonio      spirit, demon       

 

 

Fonte: RODRIGUES, Aryon D.; LARAIA, Roque de Barros (Museu Nacional do RJ-ILV), FERNANDES, Florestan (1963), DRUMMOND, Carlos; Gr. Tupi-Guarani.

Sinonímia: Tupi Antigo, Abañeenga do Norte. Parte do vocabulário com ortografia do sec. XVIII. Obs. c = ts
[Colaboração de Victor Petrucci (ver links).]

 

< voltar para menu / go back >

 

 

dicionário/dictionary; gramática/grammar; glossário/glossary; vocabulário/vocabulary

 

1