Site Línguas Indígenas Brasileiras, de Renato Nicolai < [email protected]; [email protected] > -- Projeto Indios.Info < www.indios.info >
Dicionário/dictionary; gramática/grammar; índio/indian
Vocabulário guajajara (Guajajara/Guajajára/Wazazara/Tenetehara/etc.)
a-é, ohé ele / él / he a-é-ijáure dele / de él / his a-é-menó dava / daba / gave a-é-monon morreu / morió / died a-é-penêc dançava / danzaba / danced a-é-zupuhêc recebeu / recibió / received a-í preguiça / pereza (el animal) / sloth á-ri dia / día / day aé zoicó pouco / poco / few aepáu tudo / todo / all agunzá rato / ratón / rat agunzá-pôhicáu ratoeira / ratonera / mouse trap ahi-hu dor / dolor / ache aicó este / este / this a?i'wi ywytyre esse, essa / ese, esa / this amâne chuva / lluvia / rain anirá morcego / murciélago / bat a'py (*) queimada, fazer / hacer quemada para plantio / to burn to plant apitáu urubu / esp. de buitre / a kind of vulture apuá bola / bola / ball aracô-ôhu ema / ñandu / emu aracúre saracura / esp. de ave / a kind of bird arapehá-râne-ére cabrito / chivo / kid (the animal) arapoharâne cabra / cabra / she goat arapoharâne ovelha / oveja / sheep arapohareue carneiro / carnero / sheep arapuhá veado / venado / deer atxá-í juçara / esp. de palmera / a kind of palm tree atxái-teu juçaral / plantación de palmeras / juçara-field (palm tree) auá homem / hombre / man ay'?aw putyre (*) este, esta / este, esta / this a'wa (*) homem, varão / hombre, varón / man, male azahí azedo / acedo / sour azang alma / alma / soul azuru papagaio / loro / parrot -azu'?yw (*) pescoço / pescuezo / neck ca?aruere (*) folha / hoja / leaf ca-í macaco / mono / ape, monkey cá-i-tí urina de macaco / orina de mono / monkey's urine ca-u bêbado / borracho / drunken caacúre moita / maleza / thicket café-rirú bule / tetera / tea-pot (for coffee) camoquére leite / leche / milk camu mamar / mamar / to suck canguéra cabeça / cabeza / head cang'uere (*) osso, caveira / hueso, calavera / bone, skull caniquére mel de cana / miel de caña / sugar cane honey capí-i capim / capin / grass caraíu branco, homem branco / hombre blanco / white man catadí, co-i aguardente / aguardient / a kind o sugar cane brandy catê-ême sovina / avaro / miserly cauá-râne bacia / bacia / basin cazemo morrer / morir / to die -ci (*) nariz / nariz / nose cine ela / ella / she cing (*) branco (cor) / blanco (color) / white (color) coitelí hoje / hoy dia / today côré, tazahorâne porco / cerdo, puerco / pig côré-cuzan porco / cerdo, puerco / pig cosáre caro / caro / expensive cuarére menino / niño / young boy cuáu sei / se / I know cuey ku'ze (*) esse, essa / ese, esa / this cumaná fava / haba / broad cumanaí feijão / frijol / bean cutucourére furar / huecar / to bore cuzatái, cuzãtái, cuzã fêmea / hembra / female cu'ze, ku'ze (*) mulher, moça / muchacha / girl e-ári queda / caída / fall e-áu deitar / acostar / to lie eapúque sentar / sentar / to sit ecupecangüera espinha dorsal / espinazo / backbone ehó vai / vá / go (you) eioropóp espera, demora / espera, demora / wait, delay erahá levar / llevar / to carry eré sim / sí / yes erea'py, ua'py , a'pi (*)queimada, fazer / hacer quemada para plantio / to burn to plant eriueté, eliueté alegre / alegre / happy ezapiti nó / nudo / knot ezupane lavrar / labrar / to plough ezúre vem / viene / come gé eu / yo / I, me gé-ôcái queimei / quemé / burnt géputáre queria / queria / would -'ha (*) visão, olho /ojo / eye ha'ku (*) quente, calor, febre / caliente, calor, fiebre / hot, fever ha'wero (*) pena, pluma / pluma / feather he'kam (*) peito / pecho / chest he'?aw (*) cabelo / cabello, pelo / hair heri'e (*), nerié, neriê barriga / vientre / belly he'ta (*) muito / mucho / much hezy'?y (*) coração, fígado, entranhas / corazon, higado, entrañas / heart, liver, intestine hu'ay (*) nadar / nadar / to swim i, hy, ig, ia, y água / agua / water i-í-u rio / río / river i-irocó disse / dije / said i-quahí raiva / rabia / hate i-uí, y'wy terra / tierra / earth, soil i-vire embira, fibra de cipó / embira, esp. de fibra de bejuco / a kind of liana fiber iaháu nadar / nadar / to swim iaiu sujo / sucio / dirty iapó faço / hago / I make iapópurére feito / hecho / maked, finished iapuá espesso, grosso / espeso, grueso / thick iapu'?a (*) redondo / redondo / round iaquére, i?a'kwere chifre / cuerno / horn iazí queixo / quijada / chin iazú vela / candela / candle iazúiu pescoço / pescuezo / neck icotóc, itaquiháu cachoeira / cascada / waterfall igé-êneguére coração / corazón / heart igé-nezurupitére beijo-te / besote / I kiss you ihye (*) eu / yo / I, me ihóc lagarta / oruga / caterpillar imatã caititu / jabalí mayor / a king of pig imone cuspo / escupo / I spit inác-onong trovão / trueno / thunder inan-mu inambu, nambu / esp. de ave / a kind of bird ingai-uahí magro / magro / thin ingu-auzáre pilão / pilón, mortero / pestle iôr, ioló esperar / esperar / to wait ipáu brejo / brezal / swamp ipáu campo / campo / field ipauhu lago / lago / lake ipêcô remar / remar / to row ipepó asa / ala / wing ipurâne pergunta / pregunta / question iquá-ma-é doutor, sábio / doctor, sabio / doctor, wise man iquei isto / esto / this irâmirí passarinho / pajarito / bird iranahí preguiçoso / perezoso / lazy irapéu mesa / mesa / table irára papamel / esp. de pajaro / a kind of bird iró amargo / amargo / bitter isô rio Mearim / el río Mearim / the Mearim river itá, i'ta pedra / piedra / stone itamonoháre bodoque / ballesta /slingshot itaquihé, itaquicé faca / cuchillo / knife itaquihé, ltaquicé-hu facão, machete / machete / large knife itarane espoleta / espoleta / fuse iuác céu / cielo / sky iuaté alto / alto / high iuátine nuvem / nube / cloud iuipuã-me serra / sierra / mountain range iuitú vento / viento / wind ivirane malva / malva / mallow iapouére raiz / raíz / root ihemonó deu / dió / gave ipirupâne compra / compra / purchase ipucu comprido / largo / long izua'hy (*) amarelo / amarillo / yellow ma-á-mehé quando / cuando / when ma-é-ahí dente / diente / tooth ma-é-cupeháre chicote / azote / whip ma-é-hié-iqueripu-pure mocotó / mano de vaca / calf's foot ma-é-ipeniháu cemitério / cementério / cemitery ma-é-itê plantar / plantar / to plant ma-é-iuá abacate / aguacate / avocado ma-é-iuruquére caixão / cajón / coffin, casket ma'?en o que? / que? / what? ma-é-pé onde / donde / where ma-é-quanguéra cadáver / cadáver / corpse ma-é-roquére carne / carne / meat, flesh ma-é-ucaháu martelo / martillo / hammer ma-é-zupu buzina, inúbia bucina / hooter ma-é-zuquira salgar / salar / to salt maé-cutucáu máquina de costura / maquina de costura / sewing machine maé-puá borracha / caucho / rubber maécutucáu espeto / asador / spit maeiuáne-me alho / ajo / garlic maêoroháu armadilha / trampa / tramp maérimiáre carniça / carniza / carrion maezu-iuhâra gravata / corbata / tie mainumí beija-flor / pica-flor / humming-bird manêzu algodão / algodón / cotton manineoc-tine macacheira / yuca / manioc manióc-citepurére mandioca ralada / yuca rallada / grated manioc manioca mandioca / yuca / manioc manioca peuére massa de mandioca / masa de yuca / manic dough mapé-piní-moriru envelope / sobre / envelope mapére papel / papel / paper mapéri livro / libro / book maperi-pinime carta / carta / letter marái balaio / balay / hamper marehá-êpepíre cílios / cejas / eyelash méiquerahotá rapadura / azúcar mascabado em bloques / hard lump of brown sugar menai'peu'reko, urikewe (*) espinho, agulha / espina, aguja / thorn, needle merehapuicó testa / testa / forehead meru mosca / mosca / fly meruá-i mosquito / zancudo / mosquito miára caça / caza / hunting meat miriti-á-teu buritizal / plantación de buriti / buriti-field (palm-tree) miritiá buriti / esp. de palmera / a kind of plam tree mó qual / cual / which mocói, mo'koy dois / dos / two mói cobra / culebra / snake, cobra mói-maracá cascavel / cascabel / rattlesnake mon (*) quem / quien / who mon-agapáu máquina fotográfica monhang remédio / remedio / medicine, drug monón morte / muerte / death mononguére morto / muerto / dead motáu barba / barba / beard mrití-á-eu buritizeiro / esp. de palmera / a kind of palm-tree mucá-cuí pólvora / pólvora / gun powder mucáu espingarda / espingarda / rifle mucau pó tiro / tiro / shot, firing mucáu-izuhu bala / bala / bullet mucáu-ôzai chumbo / plomo / lead mucáu-peua-i revolver / revólver / revolver, gun mucáu-pôréta espingarda / espingarda / rifle muitu mutum, esp. de ave / esp. de ave / a kind of bird mumé-uháre dedo indicador / dedo indicador / index finger munáire roubar / robar / to rob munarazé ladrão / ladrón / thief mutáu iocáu navalha / navaja / razor mutucune mutuca / esp. de zancudo / a kind of mosquito muturâne peru / pavo / turkey na-a-riticahí agora / ahora / now na-ipuhôi leve / leve / light naé hapêhái surdo / sordo / deaf naei-ucuru jaca / esp. de fruta / a kind of fruit nahehaité manso / manso / tame naican furtar / robar / to steal naicatui, naiporang feio / feo / ugly naiccatúi ruim, mau / ruin, malo / bad naicuzáire barato / barato / cheap naise-eng mudo / mudo / dumb -na'mi orelha / oreja / ear nani-ma-é ninguém / nadie, ninguno / nobody naniquá, nanní não / no / no, not nany (*) não, nada / no, nada / no, nothing narái laranja / naranja / orange nauáque roda / rueda / wheel nazocahára bagagem / equipaje / baggage ne (*) tu / tú / you (2.p.) né aupequináu pentear / peinar / to comb né-á-rí cair / caer / to fall né-cuôhu polegar / pulgar / thumb ne-é-cuó dedo / dedo / finger ne-ma-é teu / tuyo / your neaname parente / pariente / relative neáu cabelo / cabello, pelo / hair necamío peito (os seios) / pecho (senos) / breast nêco-uôre costela / costilla / rib necuô-mirí dedo mínimo / dedo minimo / little finger necuó-pucu dedo médio / dedo mediano / middle finger necuô-rehá dedo anelar / dedo anelar / ring finger nehetái nada / nada / nothing nehí mãe / madre / mother nemenúre filho / hijo / son nemu i linha / hilo / thread nenani-pêa-quari orelha / oreja / ear nepecó língua / lengua / tongue nepó mão / mano / hand nepôapé, pia'pe unha / uña / nail nepópununúc pulso / pulso / pulse nepu, nepô pé / pié / foot neratipére tia / tía / aunt neré-iníre irmã / hermana / sister nerecoháu taba, aldeia / aldea / village nerehapê-aê tirar / quitar / to draw out nerequáune-ré aprender / aprender / to learn nerezáre chefe / jefe / chief nerié, neriê; heri'e (*)barriga / vientre / belly neriquê-ire irmão / hermano / brother neroi dente / diente / tooth neru pai, papai / padre, papá / father, daddy neruagáu padrinho / padrino / godfather neruiquiri intestinos, entranhas / intestino / intestine neti, -ci nariz / nariz / nose netí-uhu narigão / nariz grande / large nose neziué assim / así / so nezuru, -zu'ru boca / boca / mouth nezurupitére-ige beija-me / besame / kiss me nuzamutacatu mau / malo / bad ô-cái queimar / quemar / to burn ô-caipurére queimado / quemado / burnt ô-íu flecha / frecha / arrow oatí milho / maíz / corn ohé vou / voy / I go ôpéni quebra / quiebre / breaking ôpi-á ovo / huevo / egg ôpire subir / subir / to go up pa-rí cerca / cercado / fence pacó, pacova banana / esp. de plátano / a kind of banana pacó-eu bananeira / banano / banana tree pacó-teu, pacô-rupâu bananal / plantación de plátanos / banana-field paihu-cuzan freira / monja / nun palhu frade / fray / monk panâmo borboleta / mariposa / butterfly pangáre paguei / pagué / I had paid paperipinimáu lápis / lápiz / pencil paranã, pihune negro / negro / black paranurâne mariposa / mariposa / moth patauá mala / maleta / suitcase pazé, pajé pajé / curandero / shaman pe (*) caminho / camino / trail pê-eume manhã / mañana / morning pê-tei um / uno / one pêahu moça / muchacha / girl pêahu novo / nuevo / new pêaoe abria / abria / opened pêaquari ouvido / oído / ear pehíc pega / toma / (he) takes -pe'ku (*) língua / lengua / tongue penarang canela / canilla / shin pene'rang (*) joelho / rodilla / knee penêc, penic dançar / danzar, bailar / to dance pepipepine roer / roer / to gnaw pequapá jaó, esp. de ave / esp. de ave / a kind of bird pe'quere (*) bravo, zangado, agressivo / bravo, irado, aburrido / brave, angry pêru-a umbigo / ombligo / navel petempiára cu í rapé / rapé / snuff petéque, zurupetéque surrar / zurrar / to beat petime fumo, tabaco / tabaco / tobacco petimeputére fumar / fumar / to smoke petsác, mé-é olha / mira (tu) / look peué amanhã / mañana / tomorrow peué lavar / lavar / to wash pia'hu (*) recente, novo / nuevo / new pi?a'kwere (*) fígado tirado do corpo / higado fuera del cuerpo / liver out of body pia'pe (*) unha / uña / nail pi'cika?i (*) pequena / pequeña / small pihune, paranã; pi'hum (*) preto / negro / black piná anzol / anzuelo / fishhook pinoá bacaba / esp. de fruta / a kind of fruit pinoá-eu bacabeira / esp. de árbol de fruta / a kind of fruit tree pinoá-teu bacabal / conjunto de árboles de "bacaba" / bacaba-field pinuarâna buritirana, esp. de palmeira / esp. de palmera / a kind of palm tree pirá, pi'ra peixe / pez, pescado / fish pirá-coháu piáu aracu / esp. de pescado / a kind of fish pirá-vuatapezu piáu cabeça gorda / esp. de pesacado / a kind of fish piracóre-ezuitáu lenço / pañuelo / handkerchief pirang corado / colorado (la cara) / ruddy face pirangahí, piranga'hi encarnado, vermelho / rojo / red pirére, pire're couro, pele / cuero, piel / leather, skin pitei (*) um / uno / one pitime - tiára cigarro / cigarillo / cigarette pitô-uô bemtevi / esp. de ave / a kind of bird pitune, pi't¥ escuro, noite / oscuro, noche / dark, night pitupí-punái crepúsculo / crepúsculo / twilight pô-ire miçanga / mostacilla / glass beads pô-ri, iapáre torto / tuerto / twisted póihu sonhar / soñar / to dream porang, cateté bonito / bonito / beautiful porang-eté bem bonito / bien bonito / pretty pu-pu coruja / lechuza / owl pu'ku (*) comprido / largo / long purang limpo / limpio / clean purano digo / digo / I say putáre quero / quiero / I want -py (*) pé / pié / foot quarahí, kwara-hy sol / sol / sun quarahí-mangapáu relógio / reloj / clock, watch quenáu janela, porta / ventana, puerta / window, door quiháu rede / hamaca / hammock quiháu pupeháre, ezumanáu lençol / sábana / sheet quiháu-hamo corda / cuerda / rope, cord quiháu-pari tarrafa / atarraya / fish-net quiháu-piti-cá-i rede pequena / red pequeña / small fish-net quiháu-uhu rede grande / red larga / large fish-net quináu, quiuáu pente / peine / comb quýw (*) piolho / piojo / louse quizé medo / miedo / fear ra-i lágrima / lágrima / tear ra-íre mel / miel / honey rahaité bravo / bravo / angry raíre-i-járe abelha / abeja / bee ré-éahi salgado / salado / salted re-ti urina / orina / urine reco doido / loco / crazy reini-catu brilho / brillo / brilliance remaé meu / mío, mi / my, mine retá bando / bando / gang retapurére fartura / hartura / plenty reté doce / dulce / sweet retequére corpo / cuerpo / body rocó socó / esp. de ave / a kind of bird ropitáre, ropitáire adeus / adiós / good bye rupauére repouso / reposo / repose rupi'?a ovo, testículo / huevo, testículo / egg, testicle -ryy (*) dente / diente / tooth sirimapeu melancia / sandía / watermelon ta-pi-tí coelho / conejo / rabbit tamanuá tamanduá / tamanduá / anteater tamataré dinheiro, ouro / dinero, oro / money, gold tamúi vovô / abuelito / granddady tani'muk (*) cinzas / cenizas / ash tapiá-cámo úbere de vaca / ubre / udder tapiáca boi, gado / buey, ganado / ox, cattle tapiáca-êra bezerro / becerro / calf tapiaroquére carne de gado / carne de ganado / cattle meat tapira anta / danta, tapir / tapir, anta tapití-râne preá / esp. de ratón / a kind of rat tapúi casa / casa / house taquihé-ipóre facada / cuchillada / stab tatá, ta'ta fogo / fuego / fire tatá-inê querosene / kerosene / kerosene tatá-iu, fósforo / fósforo / match tatá-poi carvão / carbón / charcoal tataineriru lamparina / lamparilla / night lamp tatáiurâne isqueiro / mechero / automatic lighter tatapequáu abano / abanico / fire-fan tatarana tocha, facho / antorcha / torch tatu-péu peba, esp. de tatu / esp. de armadillo / a kind of armadillo tatueté tatu / armadillo / armadillo tauá, izua'hy amarelo / amarillo / yellow tazá-caí pimenta / ají / pepper tazahu queixada, catetu / puerco salvage / a kind of hog tazí, iramungatu machado / hacha / axe temiu comer / comer / to eat tenáu cadeira, banco / silla, banco / chair, seat teneteháre índio / indio / indian ti-í menina / niña / young girl tiámo instrumento musical / instrumento musical / musical instrument tim alvo / blanco / target tiníne seco / seco / dry tiquére caldo / caldo / broth tirâma farinha / harina / flour tirama-zahí farinha azêda / harina aceda / sour flour tíranêma farinha d'água / harina de agua / water flour tué, nerezáure deixa / deja (tu) / let (you) tunga-í pulga / pulga / flea tupã, tupano deus / dios / god tupã-na-ire santo / santo / saint tupana-íre medalha / medalla / medal tupâna-irihopiu igreja / iglesia / church txu espinho / espina / thorn tyty'cin (*) pequena / pequeña / small ua-amo armava / armava / armed ua'py, a'py. erea'py (*) queimada, fazer / hacer quemada para plantio / to burn to plant ua-uá-hu babaçu / esp. de palmera / a kind of palm uág-áu retrato / retrato / portrait uapucáe grito / grito / cry uatá anda / anda / walk uataputári viajar / viajar / to travel ucére dormir / dormir / to sleep uci'?u (*) morder / morder / to bite uecak (*) ver, visão / ver, visión / to see, vision uenu escutar, ouvir / oir / to listen uhu; u'hua?u (*) grande / grande / large, big uí-rá bastão / bastón / stick ui-u bebeu / bibió / drunk uirá-caivére pau queimado / palo quemado / burnt wood uirá-iquére cacete / palo / stick uirá-para arco / arco / bow uirá-péu tábua / tabla / board, plank uirá-puquére toco / tocón / stump uiraá-miri-pêa-pirana canário / canario / canary uirapára-itá ne-moreháre ponta de flecha / punta de frecha / arrow point uiremi'ri (*) ave, pássaro / ave, pájaro / bird u'kery (*) dormir / dormir / to sleep u'kwaw (*) saber / saber / to know ume'nekyry (*) morrer, desmaiar / morir, palidecer / to die, to faint u'mure, u'myry (*) dar / dar / to give upenipôrére quebrado / quiebra / broken upu?eem eme (*) fino, delgado / fino, delgado / thin ure, za'ne (*) nós, nosso, todos / nosotros, nuestro, todos / we, our, all urikewe, menai'peu'reko (*) espinho, agulha / espina, aguja / thorn, needle urumã pato / pato / duck u'?u (*) comer, beber, morder / comer, bibir, morder / to eat, to drink, to bite uuamirí sardinha / esp. de pescado / a kind of fish uze'?enike (*) ele, ela / él, ella / he, she uzu'ka (*) matar / matar / to kill valuá, varuá espelho / espejo / mirror vitiu-ití relâmpago / relámpago / lightining ywacing (*) nuvem, céu nublado / nube, cloud y'wy (*) terra / tierra / earth, soil ywy'cing (*) areia, praia / arena, playa / sand, beach ywy'kwero (*) sangue / sangre / blood ywyra (*) árvore, madeira / árbol, madera / tree, wood ywy'tyre (*) colina, monte / monte / hill, mount wyrahápe (*) raiz / raíz / root wa'tawiko (*) andar / andar / to walk zâ-ni óleo / azeite / oil za-tí-u morde / morde / bite (he) za-tí-upurére mordido / mordido / bited zacaré jacaré / yacare / alligator zaclé pavão / pavo real / peacock zacú jacu / yacu / jacu bird zahá, ohó embora / sin embargo / though, although zahác banhar-se / bañarse / to bath yourself zahí, za'hi lua / luna / moon zahi tatá pêtei sete estrela / una agrupación de estrellas / a group of star zahí-tatá, zahyta'to estrela / estrella / star za'ne, ure (*) nós, nosso, todos / nosotros, nuestro, todos / we, our, all zanêanã-me, tê amigo / amigo / friend zanecaróc boa tarde / buena tarde / good afternoon zanêcoême bom dia / buenos dias / good morning zanehitá-quéi multidão / multitud / multitude zanemá-é nosso / nuestro / our zanemotá-catu amor / amor / love zanemotáu bigode / bigote / mustache zanemotáu-hu barbado / barbado / bearded zaneremé beiço / labio / lip zapehê forno de fazer farinha / horno para harina / flour over zapepó panela / cazuela / cooking pot zapináu tesoura / tijera / scissors zaposacan felicidade / felicidad / happiness zapucá-icuzan franga / pollo / chicken zapucái-auá galo / gallo / cock zapucái-cuzan galinha / gallina / hen zapucái-ê-ri pinto / pollo / chicken zapucái-zapine frango / pollo / chicken zaracati-á-uhu mamão / papaya / papaya zatehúc carrapato / garrapatas / tick za'wára cachorro / perro / dog za'wára-uhu onça / onza / ounce zautí jabotí / esp. de tortuga / a kind of turtle zauti-tehu tartaruga / tortuga / turtle zaviá sabiá / esp. de ave / a kind of bird za'ware (*) onça / onza / ounce zé-e-háre cantar / cantar / to sing zemanguetá ler / leer / to read zemarai-cegêne brinquei / jugué / I played zemunetá estudar / estudiar / to study zenái jandaia / esp. de palmera / a kind of palm tree zoromó abóbora / zapayo / pumpkin zoromopê eurane melão / melón / mellon zu-i sapo / sapo / toad zupuê apitar / pitar / to whistle zuquira sal / sal / salt zuruparí diabo / diablo / devil zuruparí-recuháu inferno / infierno / hell zurupitére beijo / beso / kiss zutica-í batata / patata, papa / potato
Fonte: Vocabulário recolhido e organizado por Olímpio Cruz,
1972
qu = kw; ui = wi; y = i
(*) Vocabulário organizado por Homer L. Firestone, 1965
Classificação: Tupi, Tupi-Guarani, Tenetehara (IV): Braz. GUAJAJARA. GUB
[Colaboração de Victor A. Petrucci (ver links).]