TRIBOLUC’HAÑS

- ‘Gavez ket eo cheñchet hon Itron Varia ? he deus goulet Sabrina Kouchouron ganin a-greiz tout.

Klasket ‘m eus dihuniñ un tammig gwelloc’h.

- Cheñchet ? Petra a gavez cheñchet ganti ?

- Sell deuzouti pa gerzha. Ne welez ket eo sonnet muioc’h evit na oa a-raok ?

Ma Doue, e c’helle bezañ. Dirazomp e oa hon kelennerez fizik ha kimiezh, Itron Varia ar Molekulennoù, ur plac’h yaouank kozh hag a zaremprede aketus trepasioù ha laboioù al lise abaoe ouzhpenn dek vloaz, mes daoust hag ur cheñchamant bennak a oa bet ? Troet ‘m eus ouzh an div all en a-dreñv, Elodie Andro hag Emma Naour ; plac’h Lechiagad a oa o riñviañ hec’h ivinoù, hag hini an Elliant o skrivañ aketus hec’h anv gant blanco war golo he c’haier. Do not disturb.

- Bérénice ? Petra zo ? he deus goulet Elodie.

- ‘Maik e lârin deoc’h, ‘m eus respontet.

 

Se a dremene e miz Genver diwezhañ. Abaoe eo bet cheñchet kalz Sara Kenkiz, hon Itron Varia. Gwelet eo bet he bruched o tont da vezañ amploc’h bemdez, ha gwelet eo bet perc’henn ar bruched-se, n’eo ket o sonnañ ken, mes o vintañ, gant he c’hof o vont en a-raok, hi hag a oa buntet, kentoc’h, betek neuze. Hag he doare da vont eus un eil sal d’eben : mechañs e anavezez mad muzik Prokofiev, Per hag ar Bleiz ? Ma, e penn kentañ ar bloavezh skol e heulie fleüt drantik al labous bihan, ha bremañ eo arri he c’herzhed diouzh bason an tad-kozh.

- O tougen emañ-hi ? he doa goulet Emma ur wech, gant un aer souezhet.

- Diouzh ar mod ane’i.

- O, me ‘soñje din he doa tremenet an oad da gaout bugale abaoe pell ‘zo, he doa adlâret Emma en ur sklokal. Pase hanter-kant, e vezer just mad da vont da garabasenn.

Sabrina he doa c’hoarzhet, Elodie ar brodestantez ne ouie ket petra ‘oa ur garabasenn, ha me ‘m boa laosket un estlammadenn :

- Mes honnezh n’emañ ket en tu all d’he daou-ugent, ha ‘forzh penaos, bremañ e vez kavet merc’hed hag a glask kaout bugale war an diwezhadoù, ur wech graet o zoull en o micher.

Hag Elodie, kollet evel kiz ha kustum etre he soñjoù hag he lennadennoù, he doa lavaret ouzhpenn :

- Gant an anv-badez a zoug e c’hell kaout bugale betek he dek vloaz ha pevar-ugent, skrivet eo er Bibl. Genesis, XVIII.

Sellet meump deus merc’h ar pastor. Chom da lâret / ken ‘to sec’hed, meump soñjet. Nikun ac’hanomp hon-teir n’he doa digoret ar Bibl, pas ur wech zoken en he buhez.

 

Daoust hag-eñ e c’hellfe hon Itron Varia, ‘fin, Sara Kenkiz, padout betek fin ar bloaz ? Ma ne oan ket gwall nec’het gant ar respont d’ar goulenn-mañ, e oa gwall enkrezet ma zud a-gaozenn se.

- Goût ‘walc’h a rez, a lavare ma zad, ne vez ket kavet mistri skoazellerien ken da gemer plas ar re glañv, setu evit homañ... Salo ma c’hello mont betek penn ar bloavezh-skol !

- Ha gwilioudiñ e-pad ar vakañsoù bras, hag adkomañs he labour kerkent ha miz Gwengolo, moarvad ? a droc’hen.

- Bérénice, mar plij, arabad kounnariñ evit se. Pa vezer er c’hlas kentañ S, eo gwelloc’h d’ar skolidi mont betek penn gant ar programm en mat’ hag en fizik.

- Hag en biologiezh, a lavare Mamm, apotikerez en ul labo analizoù e kêr.

Siwazh evite, e oa daou wallzarvoud da gouezañ war o chouk : e fin miz Abrel e voe adkaset Chevènement d’al Limboù gant an elektourien, ha mantrusoc’h c’hoazh ur s’un war-lerc’h, e klañvas Itron Varia ar Molekulennoù.

Etre div vanifestadeg e kêr gant bannieloù, sloganioù, Marseillaise ha kement so, e teuas ar rener d’ober deomp ur brezegenn, effektivamant ne c’hell ket an itron Kenkiz dont betek al lise er stad m’emañ-hi, mes ne chom nemet ur miz d’ober ken a-raok ar vakañsoù, se zo kaoz n’eo ket aezet d’ar Rektor diodañ deomp unan bennak, effektivamant, klask a ra deus e du, ha klask a ran ivez deus ma zu, ober a ran ma seizh posupl, telefoniñ a ran, kaset ‘m eus e-mailoù d’ar Skolioù-Meur, gwelloc’h c’hoazh ur studier bennak eget den ebet...

- Effektivamant, he deus konkluet Elodie a vouezh uhel.

Ruziet en deus ar rener, teuc’heugnet ur wech pe ziv, ha pedet ac’hanomp da dremen hon amzer libr deus ar gwellañ ma c’hellemp.

 

Amzer libr, me ‘lâr ivez ! N’omp ket chomet pell hep kelenner fizik, e c’hellez krediñ ! Disfiziañs ‘m eus en deus skrivet ma zad da mignoned kozh de’añ hag a zo bremañ er Skol-Veur pe n’onn ket e pelec’h tout evit ma vefe ramplaset hon Itron Varia. Ha graet ar memes tra gant meur a dad all, moarvad, setu dimeurzh diwezhañ, piv moamp gwelet o tont er c’hlas, ma n’eo ket an evezhierez veur - etre daou soñj omp c’hoazh el lise diwar he fenn, pe lakaat ane’i Bismarck pe lakaat ane’i Dali, tra penn d’he moustachoù - o tiambroug ur studier, o ma Doue, unan yaouankik ! unan koantik ! unan chouchik ! Deuet omp a-benn da c’houzout raktal emañ o paouez tremen skrid an agregasion hag en deus kavet gwelloc’h kaout un tamm labour dirak ur c’hlasad skolidi bennak eget chom e-unan en e gampr da vagañ soñjoù du.

- Setu neuze an aotrou Pierre Pestel, he deus konkluet Bismarck.

- Ha n’eo ket bubuig laosker ane’añ dirak merc’hed brell egistomp ? he deus goulet Sabrina deus Bismarck.

Mousc’hoarzhet neuint o-daou. Ichie, Gwerc’hez Vari, pegen moutik eo pa vousc’hoarzh ! Pas Bismarck, evel just ; egile, lenner sod !

Birvilh ha ragach a oa ganeomp e-pad ehan labour dek eur an deiz-se, pô paoul !

- Me zo sur n’en deus ket kollet e hini glas c’hoazh, he deus lavaret Sabrina, bliv he daoulagad.

- O nann ! he deus respontet Elodie Andro. Ha resisaet he deus he c’homz : Genesis, XXXVIII.

 

‘M eus ket soñj ken na penaoz na gant piv e oa deuet an ide laou-se, mes da eizh eur nemet pemp meump lakaet pevar damm paper e-barzh kasketenn Jérôme Gourle. Goût a raomp holl e teuz ar paotr dirak Emma - digarez deomp d’ober un tammig fent, just un tammig - setu homañ zo deuet a-benn da amprestiñ ar boned presius digant e berc’henn. Kemeret meump pep a damm paper.

- Fluorin, he deus lâret Sabrina. Shit !

- Sukr, eme Emma.

Ne chome nemet Elodie ha me.

- Scotch, a lâr-hi.

Warnon e oa koue’et. Lennet ‘m eus ar ger war an tamm paper :

- Muzelloù.

Aet eo Emma da zaskoriñ ar gasketenn da Jérôme.

 

Poent bras eo din displegañ deoc’h bremañ ar pezh emaomp oc’h ober hon-peder en fizik abaoe tri miz bremañ, ma n’eo ket ouzhpenn : furchadennoù hag arnoderezh war an triboluc’hañs. Hoopala ! lenner fidel, gwelet ‘m eus da zorn o fleuker da gaout da bitidiko pe da Favereau bras. Poan gollet, ne gavi ket ar ger-mañ e-barzh : savet eo bet evit treiñ ar galleg triboluminescence, ar saozneg triboluminescence pe ar ruseg triboljuminescencija. Rak ma ‘peus c’hoant da c’houzout hirroc’h war ar fenomenoù-se, ez eo en unan eus an teir yezh-se e klaski moarvad, setu eo koulz din reiñ ivez ar ger etrevroadel. Diwar ar gregach tribein, ober un tamm frot, uzañ en ur frotañ, hag al latin lumen, skleur, gouloù, pe ar brezhoneg luc’h, neuze. Abaoe daou vloaz eo sañset skolidi ar c’hentañ klas hag an Term’ seveniñ labourioù pe enklaskoù personel, ha setu danvez labour personel hon skipailh kustum, Elodie, Emma, Sabrina ha me.

Da zek eur meump kroget en-dro gant hon arnoderezh, goude bezañ lavaret d’ar Pestel bihan :

- Ni a vez war-dro an triboluc’hañs, e-barzh al labo foto a zo sko ar sal 115. E’mm meump eus ur sal zu, evel just. Pedet oc’h da zont da welet pa garfoc’h.

- Triboluc’hañs, en deus eilgeriet. Interesant e tlefe bezañ ; mont a rin d’ho kwelet war-dro dek eur ha kard, dek eur hanter.

 

Ur c’hardeur war-lerc’h e oa ganeomp er sal vihan.

- Mad eo, eme Sabrina goude bezañ sellet e pesort mod e oamp plaset. Pierre Pestel a oa sko an nor, Elodie a-gleiz de’añ, prest da dapout an enaouer tredan, gant ur ruilh scotch nevez en he godell, ha me a-zehou de’añ. Sabrina hag Emma a oa fas deomp, dirak un daol vihan gant o binvioù.

- Faota ket cheñch plas ken, a boursu Sabrina, rak en deñvalijenn e kollomp buan an naoutur deus ar pezh a zo tro-dro deomp, ha ma rankomp enaouiñ ar gouloù, e vo amzer gollet peogwir e rank hon daoulagad en em voazañ goude-se deus an deñvalijenn en-dro.

- Kompren ‘walc’h a ran, eme ar c’helenner.

- Lazh ar gouloù, Elodie.

Goude ur frapadig, amzer da eilskeudenn ar fosfen da steuziañ, e klevan mouezh Sabrina :

- Da gentañ, gant ur ruilh scotch.

Klevet a ran Elodie o tennañ ar ruilh deus he godell, hag o tibunañ ur walennad paper speg, tra ma c’hellomp gwelet ur skleurenn glas-mouk e-kreiz an deñvalijenn, lec’h ma tispeg ar paper diouzh ar ruilh.

- Ya, brav ! a lâran. Ya, ya, weee ! eme an teir all ivez.

- Ya, eme ar Pestel d’e dro, anavezout a raer gwelloc’h ar bioluc’hañs, hini ar preñved-gouloù, lakaomp, eget an triboluc’hañs. Hervez kont e c’hoarvez gant danvez difuus, hag en ur vresañ pe en ur weañ, pe en ur derriñ seurt danvez, e teuer a-benn da gaout un tamm skleur. E danvez seurt-se e kaver kreizennoù luminogenek, hag ur wech isitet partikulennoù ar c’hreizennoù-se, en ur frotañ, lakaomp, pe en ur zispegañ ar vandenn scotch, e roont fotonioù pe neuze...

Troc’het eo bet e gaoz de’añ gant Sabrina.

- Gortozit ar fin. Gant un tamm fluorin, bremañ. CaF₂, hag a zo difuus mat, evel ma oarit, ken buan all.

Tapet he deus he zorrer-kraoñ hag e stard ar c’hristal etre javelloù he benveg. Dont a ra ur skleurenn gwenn-glas. Krak !

- Da gac’hat ! a glever. Torret ‘m eus an tamm.

- Brav memestra ! Ya, ya, brav !

- Ma, un tamm chukandi, C₁₂H₂₂O₁₁, hag un durkez, a lavar Emma d’he zro. Moarvad emañ o stardañ ar chukandi gant an durkez, rak dont a ra da reiñ ur skleurenn c’hlas brav e-pad ur pennadig.

- Oohuuu ! Pegen brav ! Weeei !

Klevet a ran Emma o pozañ ar sukr hag he benveg war an daolig a zo en he c’hichen.

- Daou re vuzelloù, bremañ, eme Sabrina.

Deus ar peoc’h a zo o ren el labo, e komprenan re vad emañ an teir all o talc’hen o alan. Tostaat a ran ma bizaj deus hini Pierre, ha ne c’hellan ket miret a guzulikat de’añ, evel ur sodez :

- ‘Po ket droug...

Neuze ‘m eus pozet ma muzelloù war e re.

O, ma Doue ! N’onn ket petra zo bet, mes ‘m boa ket gwelet an dra-se gwech ebet c’hoazh, evel ma vije kouezhet an oabl steredennet en-dro din.

Tra ma tispegan dioutañ ha ma ‘c’h an d’en em blasañ etre Sabrina hag Emma, e klevan o estlammadennoù :

- Weee ! O, ‘tahe ur flash, ‘hat ! Biskoazh kemend all !

Dont a ra ar gouloù-tredan en-dro el labo. Ragachiñ a ra an teir all, chaok ha froz gante evel ma oa bet raksoñjet en devezhioù tremenet.

- Puten c’hast, aze zo bet triboluc’hañs, ‘hat, a lavar Sabrina.

- ‘Oamp ket deuet a-benn da gaout ur flash evel hennezh morse c’hoazh, a gri Emma. Un’ indigo, ouzhpenn !

- Ken e vije bet moaien da lenn e-pad ur segondenn pe ziv, a c’hragailh Elodie.

- Se ‘oa evel ur froudad steredennoù o koue’añ warnon, ‘m boa ket santet se morse c’hoazh, a lavaran da’m zro, ha neuze, diouzh ar pennoù a zo stag deus an teir all, en em rentan kont am boa ankouaet ma roll hag em eus lâret dres ar pezh a oa o tremen em spered.

Koulskoude e oamp en em renket evit ma ne oarfe ket Pierre Pestel pehini ac’hanomp a oa o paouez bouchañ de’añ. Arabad ‘oa reiñ anv-badez ebet, ar peder a oa da estlammiñ ha da fougasiñ war ar c’houlaouenn e oant o paouez gwelet, sañset.

- Ma, kendalc’hit gant ho taolioù arnod, a lavar ar fizikour, ha kempenn a ra e veg gant e vouchouer, e kenkaz ‘m bije laosket ruz-muzelloù warnañ, moarvad.

- Gwelet ‘peus pegen ruz eo deuet da vezañ ? a c’houlennan, ur wech m’en deus kuitaet ar sal vihan.

- Na te ! a huch Emma, ma welfes !

Un dra zo hag a zo aet a-dreuz, diouzh gwelet pennoù mouzhet Sabrina hag Emma. N’ouzon ket re petra ‘oant o c’hortoz : e vefemp kaset holl gwitibunan betek burev Bismarck pe hini ar rener ? E semplfe hon fizikour yaouank goude an dro gamm moamp c’hoariet de’añ ? Pe e savfe tabut etrezomp dirak daoulagad Pierre Pestel, pep hini ac’hanomp o tamall da unan all bezañ graet an taol ?

Da greisteiz nemet dek omp aet en-dro betek ar sal fizik da restaoler da Bierre al labour moamp graet, ha ne oa ket gwall goñsekus, siwazh.

- Bérénice, gortoz un tammig, emezañ. Re all, e c’hellit mont war-raok.

Chomet on, gant ma c’halon o talmat par ma c’helle.

- N’eo ket me... ‘m eus besteodet, gant ur voull em gourlagnenn, ha pa ‘m eus taolet ur sell warnañ, ‘m eus remerket e vousc’hoarzhe din, ha koa’hañ a ran dirak un hevelep mousc’hoarzh.

Kalon an den a zo bihan,

Teuziñ a ra, teuziñ buan

Evel ar c’hoar dirak an tan,a gane ar gristenien gwechall.

- N’out ket mad evit kontañ gevier, Bérénice, emezañ, ha santout a raen ma gwad o skeiñ em daouividig hag em divskouarn. Kendalc’het en deus :

- ‘H an da lâret dit perak : n’eus nemet an hini he deus bouchet din gant kement a c’hred hag a virvidigezh a c’hell bezañ gwelet ar froudad steredennoù ‘poa meneget bremazon. N’eo ket gwir ?

Santet ‘m eus e teuen da vezañ ru’oc’h c’hoazh, ma oa posupl. Chom a rae paret ma selloù war ma bizied leun a liv glas.

- Goût a rez a-gaozenn betra e c’hellan bout ken sur-se ? Gronnet e oan gant teñvalijenn al labo du bremazon, hag a-greiz-tout ‘m eus santet da zaouarn ha da ziweuz ha gwelet ivez ur steredeg o splannaat, evel pa daper kaout...Coma Berenices, lakaomp, mes n’eo ket triboluc’hañs e oa. Ha setu da binijenn : pa vi aet en-dro d’ar gêr, e kemeri ur re lunedoù gevell, hag e klaski ar steredeg-se, etre ar C’harr Kamm bras hag al Leon. Pa ‘po kavet ane’i e teui da lâret din. Er mod-se ‘po desket un dra nevez da nebeutañ.

Ur frapad peoc’h zo bet er sal ; hini ebet ne lâre netra. Mezhekaet e oan ken e oan. Kredet ‘m eus sellet deuzoutañ, wechoude ; mousc’hoarzhin a rae bepred, ha ken buan all ne oa ket evit ober goap deuzoudon, evel a soñje din e-keit ma oa o tispakañ e brezegennig. Tapet ‘m eus ma sac’h hag aet on war-raok.

 

Abaoe e vez bemnoz ar memes abadenn gant ma mamm sa troioù unnek eur pe hanternoz, pa vez sklaer an amzer.

- Bérénice ! Oc’h ober petra ‘maout er jardin gant ar re lunedoù gevell-se adarre ? Poent bras eo dit mont da gousket !

Ha pa dremenan dirazi, dipitet dre ma n’on ket deuet a-benn da gaout al Leon evit c’hoazh, kaer ‘m bez klask, e rank goulenn :

- N’ouzon ket petra emaout e-soñj kavout evel-se.

Ha bep kwech e respontan :

- N’ellez ket kompren.

 

Yann Gerven

27 V 2002

(c) Yann Gerven 2002