İNSAN

K. Xamırpêt

İnsano ke bi hov cıra vanê,''şıto kal şımıto'' hovtêni mıletê Zazay de êno no mane. Tarıx de şıma ki zanê xêlê nıqri amê-şiyê vêrdê ra. Hona ke insantêni teze-teze rüyê dınya ra biyênê vıla, nê qomi ra vanê ; İnsano hov (Nıqrê hova) vanê ke; İnsan hona no dewr de, tam insan nêbiyo, nêmecetê xo insan biyo.

            Aye ra dıma nıqrê koledarêni êno, feodalêni êno, kapitalistêni u sosyalistêni êno. İlimdari ki na raye sero vındenê. U raa ke insan cıra derbaz biyo ebe nê idafıkrê insantêni ramenê. Ma ke nê nıqra de insana têverşanime, kamci nıqr de insan zaf telef biyo. Kamci nıqır de insan zaf amo kiştene, seba çınay ra amo kiştene? Kamci nıqr u dewr de insan tenêna zêde insano. Şaşbiyane insani cêna çımke. Vanê ke ''insan ke çıqa bi modern, çıqa bi ehel hondayê ki insan ravê şono, ebe aqıl ebe ilim u ebe zanayene weşiya xo rameno''...Qe ki heni niyo. Waxto ke insani hovi bi; çand hazar insan seba hardi, seba mılki, seba serdarêni insani jubini ra kişti. Hard mılk, pere, zern, sêm, dewlete u hukmat çinêbi. Esas çı ke ame, nıqrê koletêni de ame insana ser. Sermiyan, koleana tıre ra dıma insana endê vêşaniye u mırdêni naskerde. Tenê bi dewleti, tenê ki bi vêşan. Mırdi bi hukmat bi dewlete, vêşana ki ked u emegê xo rot, heni pizê xo kerd mırd. A roje ra dıma hona ki ebe no qeyde şono. Dewleti hukmato, vêşan ki koleo. Helbet zaf çi derbaz bi. Roja koletêni ra dıma. Hama çiyo ke hona eyni niyo, insano.

            İnsan vuriyo, feqet qanun u hukmê koletêni eyni dewam kenê. Vırênde kole kerdê gêmiya berdê rotê, ewro ki eyniyo. O waxt kolê nêşkiyênê bıremê şorê welatanê xo. Ewro şikinê bıremê şorê welatê xo. Hama cawo ke cıra remenê xelesinê ra şonê. Cawo ke ênê, welatê xo onci uja ki koleê. O waxt kolea seba pizê xo, ewro ki onci pizê xo, seba kira, seba eraba xo, koletêni kenê. Ewro reqabeto ke kerdo wertê karkera, xo be xo jubini ênê ke burê. Qe ju karker kerkerê bini ra hes nêkeno. İnsani, karkeranê feqiranê dewletê de bine ra hesnêkenê.

Dewlata Sovyeta xêlê emeg da, dewletanê kapitalista defê ebe destê faşistanê Almanya êrış kerd, nêşkiay bırıjnê dewleta Sovyeta. Dolıma dıdine hem zerede dest eyş cı, hemı ki tebera ebe o qeyde rıjnê. Emegê hawtay sere ebe goniya hazara heni talan kerd.

            Herbê cihani ê juyine u dıdine de çıqa insan amê kiştene. Verê nê herba çıqa insan waxtê koletêni u hovtêni de, ebe sila, ebe bomba kerdi ser u bın. Çıke amê sarê insantêni de, ebe namê moderntêni, ebe hukumdarêni u ebe zordestêni amê sarê insana. Ewro ki hukumdarêniya dınya kewte ju dest. ''Ma teze dınya nizam u qeyde dame cı ke, wa heqa insana vindi mebo, kes heqa insana ixlal u xırab mekero''... Waxtê koletêni, hovtêni de insan hondayê wertê ters u xof de nêbi. Her cayê dınya ra xebera xo çinêbiye. Ewro insani her roj wertê ters u xofide rê. Xêrca xora hondayê dınya de se biyo derd u kulê xo ê niyê.

            Herbê cihaniyo vıren de ebe milyona insan ame kiştene. Seba çınayra bi? Dewletanê gırsa o waxt vatê 'ma hard u sindoranê xo hira keme'. İngıliza, Roma u dewleta Osmaniya. Aye ra dıma, peyniya herbê cihanê vırêni de teze-teze dewletê qişkeki amay rüyê dınya. Sindorê dewletanê ke imparator bi, bi qışkek. Dewletê ke newe sindori amay vıraştene, onci ebe rıza nê imparatora jubini ra kerdi pare. Bınê bandıra nê dewleta de mendi. Çıqa ke vajê 'ma dewletê de xo seroyme' na zura. Ebe namê dewleta xo, ebe namê sindor u ebe namê xelasa xo. Pêro ebe gonia insana sindorê dewletanê newiya onciya. Mıletanê bındesta, seba bayrağe, seba sindor u seba hardi zaf bedel da. Marksi verê sed serre vat bi; ''Welatê karkera çino.'' Ewro karkera welatê xo caverdê dınya ra biyê vıla. Awurpa sindorê ke wertê xode dana we, peranê xo kenê ju, benê quwetê de gırse. Endê seba hard, mılk, sindori sero herba nêvejenê. ''Global/küresel'' Seba bayraq u sindori ra insani jubini mebırnê. Çiyê de zaf xırab niyo. Feqet itade zaf çiyê de ferz esto ke.

            Şopo vırên de qe çımê insana ra nêremeno. Talan u serdarêni onci dewletiya dest dera, karker tam beno kolê herm-doşa u kolê emegê xo. Qimetê kerkera çıqa ke şoro, hondayê qimet ra gıneno waro. Beno zê malê meturki.

            Egoistêni wertê karkera de bena belayê de gırse. Karker beno kolê teknik u teknoloji. Hem emegê xo roşeno, hemı ki beno kole. Kolanê veri teyna seba pizê xora koletêni kerdê. Karkerê nıkay, hem kolê efendiyê xuyê, hemı ki, kolê herm-doşa u kolê emegê xuyê. Ceremo ke Awurpa de cêreno, pêro sarê ked u emegê karkera sero cêreno. Waxto ke dewletanê Awurpa ebe goniya insana sero nê sindor u bayraği tik kerdi. Ewro ki nê sindora hawa dana we. Nafa ki emegê insana sero hesab u kıtab vırazenê. Ma dewleta ê feqir u êyê ke peyde mendê, hona ki wazena ke wertê dina de şer dewam kero.

Helbet sebebanê dina sero insan şikino tayina hira vındero. Feqet na pele de caê xo niyo.

            Şerê nêheqi estê, şerê ebe heqi estê. Şerê bındestêni eke sare dawe, heqê. Çımke sebe serbestiya xorê, cao ke heqsızêni tede esta, tê düştêni raştiye tede çina. Eke orneg bıdime; ebe desa şerê neheqi estê:

Şerê İrani İraqi heyşt serr ont. Ebe milyona insan hurdmêna heta ra ame kiştene, telef bi. Hurdmêna heti ke, qewetê ra kewti ebe xo cavırda hurdmine ki herb kerd vindi. Kamci heti qezenc kerd, hurdmine ki? ...hurdmine ki kerd vindi.

            Ceremê dina ki kurda ont. Helepçe de phonc hazar insan kişt, hondayê ki kerd birindar/dırvetın. Asya de, Latin Amerika de, ebe desa nê şerê nêheqi bi. Hona ki estê. Şerê Kurda şerê de rayşt bi. Çımke rayê de bine ki çinêbiye. Des u phonc serri dewam kerd. Nezdiyê çewres hazari insan amê kiştene. Hona ki çiyê safi u zelal nêbiyo. Roja ewroy de qederê mıletanê bındesta xo dest de niyo, nêmendo. Dewletanê gırsa no qeder gureto xo dest. Waxto ke bıwazê, danê şer kerdene. Waxto ke bıwazê, haştiye kenê. Hona ke Dewleta Sovyeta biye no qerar hondayê eşkera nêbi. Şerê Afganistani çıko? Kam wazeno? Kam nina dano qankerdene, kam thız keno? Ê ki, kewtêre jubini. Ebe serrao dewam keno. Naye de raştiye, heqe koti ra. Derdê nina çıko. Hama; Amerika wazena. Her çi dana heto ju, vırdana heto bin...  

            Çıqa ke teknik u teknoloji ravê şi, gere insani daha rehet bıkerê. Gere karê herm-doşa hondayê ki şenıkbo. Feqet no niya niyo. Kapitalizm de xora teknik u teknoloji destê zordara dero. Her çi goranê xo benê.

Eke teknik u teknoloji seba İnsana nê, seba kare u serdestêni guret, teknik amo nêamo qimetê xo çino. Çımke, pêro insana rê nê, teyna ju hetirê kare, xızmete u fayde ano.

            No ki nê şera vejeno. Tayine keno dewleti, tayıne ki heni keno feqir ke mecala xo nêmanena. Şeri cırê keno şert. U sila, top u tanka roşeno. Ebe namê moderntêni insana ra xêlê çiyo rındek u manqul fişt duri. Hurêndiya nê de insanê de huşko hol vırda. Ne kultur, ne zon, ne ki insantêni vırdê. Coka insanê thali ra herkes oncino. Her dewrê insana de, nıqrê de newe êno, insan gere na ferqe bıvêno. Çiyo newe ki heni zaf rehet qebul nıvêneno. Terefê her insani ra ju dolıme de qebul nêbeno. Kar u mezgê sera cêno. Waxt wazeno imkan u merhelê lazımê. Çiyanê khana herêy erzeno, çiyanê newa zor qebul keno. No hama-hama xêlê insana u qewma de eyniyo.   

''İnsan ke va; şıto kal lıto, qe waxtê de insani ra kıvş nêbeno ke sekeno''... Hala-hala ke insano ke bındesto, hala-hala ke zordesto.

            İlm de tarıfê insani u naskerdena insani reng u renga. Ju reçeta her kesi rê nêvêrena. Ha qom, ha dewlete, ha qewm. Her qıta de şıma ki zanê ke, insani ebe edet u zagonanê xo jubini ra bırinê ra. Eke zordesti mebê, ma insani se jubini de derbaz kenê. No sistem terefê sosyalist u kominista de cerebna, hona ki cerebino. Çıqa ke bınge u rıke erziya cı, kıvşa. Çiyo ke eşkera u terefê her insani ra qebul vêneno nawo: Tê duştêni, demokrasi, haştiye u heqa insana.

            Ma na heqa insana asmên ra corde êna, ya ki insan be xo naye wazenê u kenê mıqerem! İnsan u şewqet cor de nêvareno. Onci destê insana dero. İnsan çetınıye heqsızêni u bêbextêni qebul nêkeno/mekero gere...

            Ebe namê moderntêni, insan nıqranê vırêna ra zêde telef bi, kewt şera/herba. Ebe namê moderntêni, erf u edetê xo cavırday, ê zordesta, ê moderntêni hewes kerd. Koka ke cıra amo, a ravê nêberde u ebe naye ravê nêşi, xo cavırda. Ebe exlaq u ebe moralê juyê de bini kewt ra rae....  

***