Beyni adem eve çInay heywani ra cêra beno?

Memê Jêle

Waxto ke isoni ra pers kerê, vazê ke, "İsoni heywani ra eve çınay cêra benê? Hunerê isoniyo ke heywani ra zovinao çıko?" Se ra neway vanê ke, "Aqılo," ya ki vanê, "fıkıro." Mordemi ’ke tarıxê dina de niada, ilımê felsefey sero vınet, cüavê na perşi eve raştiye ke guret, heto zu ra aqılê mordemi sas beno, heto bin ra ki mordem zulımkar u terteleciyu dayna rınd fam keno.

Zulımkar u terteleciyê ke mıletu qırr kenê, tolan u teris kenê, wazenê ke her kêşi werta ra wedarê, teyna namê mıletê xo bımano. Çınarê her waxt zoni sero vındenê? Zonê xo eve mektev u üniverstu avê-berdene rê gureenê, dorme de çıxaşi zoni ke estê,  çıxaşi kulturê ke estê,  çıxaşi mêresê tarıxi ke estê, inu ra çinenê we, anê kenê ve malê pi u khalıkunê huyê gurexu. Eve kılmekiye Anatoliya de nia dime. Tarıx de çıxaşi hunerberi ke estê, pêro kerdê "Tırk"i. Tarıx de çıxaşi sınat u vırastey ke estê, pêro kerdê malê Tırku. Raştiye awa ke, Tırki hezar serra amê na welat. Sınat u vırastê tarıxê ke vanê, yê maê,  taê yê dı-hire hezar serriyê. Dustê na zur u tertelecenia bênamusa nianene de mordem zonê xo quletneno ro.

Ez naza de eve herfunê qolındu nusnen ke, sınate, huner u vırastiya tarıxi çıxaşi ke xorê mal kerê, dewa xo ser nêbenê. Eken çıtur benê ser, eve çınay mıletunê binu qedenenê?

Cüavê na perşi zerê zoni dero. Ewro her kês vineno ke, her cısn heywanu pê cênê, anê, kênê khêdi, pê zofe karu kenê. Qas ve fili ra ve morru, hesê bırri ra ve otmozu, nêqirnoğ ra ve meymunu cısn cısn heywanu kenê khêdi. Na hal mısneno ke, demeke mezgê na heywanu de ki xora gore aqıl esto. Eke henio, qul ve heywani ra eve aqıl cêra nêbenê. İlımdari vanê ke, "hunerê quliyo ke quli heywani ra keno cia, zon u fıkıro." Heywanu sero gureenê, kenê khêdi, kar kenê, isoni fam kenê. Hama çıxaşi sero emeg wena buye, heywani bese nêkenê qesey bıkerê, eve zoni sınat u huner biyarê meydan, eve zon xo naskerdene dê. Sırrê beyni ademi zon dero. Deme ke, zon ilım u ilave dano quli, zere ra eve tever kamiya mordemi bêlü keno. Kamiya isoni name de nê, zerê isoni ra hata ’ve teverê isoni, huwayis u bervisê isoni, edev u axlaqê isoni de, goni u hücra isoni de zu biyaene cêna. Çonday hezar serru ra avê her mıleti xora gore zonê pêda kerdo, cünê zoni de kamiya xo mir kerda; mir kerda, asıl kerda, arda werte. Odet, tore, rızm, dina amayene ra eve dina ra barkerdene cırê çıke lozımo, eve zon u kultur ilwan do cı, qayım bêlü kerdo. Kam ke na kamiye ra vejiyo, o vuriyo, zovina mıleti sero saye biyo; zofe waxt ki qomi ra cırm diyo, qomi ra tever biyo.

Kamiya zere u teverê isoni vurnaene rê, dina zere u teverê isoni vurnaene rê zon-vindkerdene lozıma. Mıleto ke zon u kulturê xo xovira nêkerdo, odet u torê xo rameno; o vind nêbiyo, kamiya dey nêqediya. Na riwal rao ke, zaptker u tolankari zonê mıleti kenê tomete, eve heştay u zu hile u bênamuseni gureenê ke, zonê mıleti vind kerê. Kılaa xo ronime, cıra pers kerime: Sanıka de Kırmanciye, kılama da Kırmanciye, hêkata de Kırmanciye çınarê cısnê vergu kena bêret? Ya ki düay u mınete vajime: Mordemi ke verva tiji destê xo kerdi ra, Heqi rê mınete kerde, kami rê çı tada u zerarê xo esto? Çıra nêwazenê?

Her zu çiyê Kırmancu ve Kırdasu jê cüni vay danê, awo ke cırê wes yeno carnenê. Vergi ki vanê, yê mao. Awo ke cırê wes nino, ya ki nêşikinê morrê xo ero cınê, ey ki kenê vindi.

Eve kılmekiye van ke; eve cısn qırrkerdene, eve surgın, eve tertele, eve inkarkerden u Tırk saykerdene mıletê Kırmanc u Kırdaşi vindi nêbi. İlam mıletê Kırmanci sero talko de gırs hona esto ke, vinbiyaene ra nêxeleşiyo. Waxto ke zonê ma ma viri ra şi, qesey nêbi; nıvıskari, ilımdari va şêrê bınıvısnê, zof qımetê xo çino; ma beme vindi. İtıqat u mıneta ma ke eve zonê ma nêbiye, odet u torê ma ke eve zonê ma nêramıt, halê ma roz ve roz beno ve xıravın.

Zon u zagonê ma, cısn u cıslavetê ma qedenaen u vindkerdene rê dewleta Tırku eve ordi-, eve mektevu-, mordemunê dini u "ilımdar”u-, eve hezar u zu imkanê xo gurina. Dewlete eve qurumunê xo zaptkariye u zulımkariya xo ramena. Ma na dewlete rınd fam keme, xıtamê dewlete rınd zoneme. Mıleto ke temelê xanê xo hardê sarri de kınıt, xercê dêsê xo ki eve gonia sari têv da, mordem dewleta yê mıleti rınd fam keno.

Naê ke wertê Kırmanc u Kırdasu ra vejiyê, çonday serra vanê, dina xelesneme. Hona aqıl sare nêamo, ison naynu fam nêkeno. Vajime ke, serrunê 60i ra dıme phêlê sosyalizımi dênê dina ro, awo ke newdareni wazeno, o qol de şiyêne. Nıka waxt vuriyo, roli vuriyê, her mılet pıloşiyo kamiya xoro ke, vind nêbo. Kamiya sosyaliste helvet ke muhima, kaşkena ke, Heqi biyardêne hurê, emeg u gonia ke mıletê ma dê, thol nêşiyêne, sosyalizım biyamêne. Çı esto ke, waxto ke kamiya pi u khalıkê ma biye vindi, ma vurime, cısnê lazê vergi sero saye beme. Ule, o taw ki kamiya sosyaliste biya, nêbiya, qe ki umurê ... mıde niya. Kam se vano, vazo. Zoneme ke Welatê Kırmanciye de, Hardê Dêsımi sero zon, odet u torê Dêsımi sero, itıqat u raa Dêsımi sero zovina hesav u duvarey estê. Musılmani, Aravi, Tırki u yê bini na welat de en jêde vindkerdena nazay sero fıkırinê u gureenê. Waxto ke Dewleta Çê Osmani namê Haci Bektaşi ra eve destê Mazur Balım Sultani dezge sano pê, hesavê xo vurnayena Elevi u Qızılbaşi sero vırasto. Cısnê vergu niado ke, merkez Dêsımo, eve zaptkerdene u tolan u tertele bas nêkenê, siyasetê Balım Sultani kerdo werte. Ulayi, siyasetê xo xêyle ki berdo ser...

Karo ke çhepçiyê Tırku kenê --aê ke cısnê maraê, helvet inura van--, na kar şiyo ro karê Balım Sultani. Balım Sultan Tırk niyo, hetê Balkanu rao; ez vaji, Sırpo. Na riwal ra mordem ret şikino rast name kero: “Pinc”. Hama naê ke cısnê marayê, wertê çhepçeni de gureenê, hıris serra zonê ma u piyê xora zu çeku nıvısnaen u wendene haza vındero, peroz-pesewe Tırku rê gureenê, xızmete kenê. Nêzonen, mordem ninu çıtur name kero...

Dêsım de xortekê tekneno sono Estemol, waxtê uza gureeno, xêlê pere kuno ra dest, ser u sêkılê xo tenê vurino, beno newe, saneno cı, yeno çê. Rozê o ve piyê xo u maa xo hêga de cew çinenê, xorê naza-haza ra qesey kenê. Lazek vano: “Bao, ez Estemol de leê mordemê de gureune, ey mırê qesey kerdêne, ›ma Tırkime‹”. Eke heni vano, mordemek xo çarneno, xora dot hermeta xode niadano, vano: “Cênik!” A vana: “Vaze, mordemek”. - “Erê, na lazê to vano, ›ez Tırkune‹, tı se vana?” Cênıke xorê safê bena, rınd qeşi ser nêsona. Vana: ”Mordemek, çêvêsaye, ça tı ve lazê xora nêbiyaiye soynenê mı! Mı ke amrê xode Tırk diyo, destê Tırki ke gıno ro destê mı, a na Jêle mı eve cızıkunê mı sero darde kero!”

Mı va, sarê Dêsımi ra aê ke hona hesarê ho nêbiyê, yê ki na qêşi sero tenê bıfıkıriyê…  

Heqi ra bıtersê, ilawa ero ma u piyê xo mesoynê, zonê ma u piyê xo vindkerdene rê xızmete mekerê…