XINCORİYE

Hawar Tornêcengi

Xıncoriye; Name de çıtur ke yeno vatene, dewa de xêyle berza, wertê kou dera. Dêrsım de namê Xıncoriye ra zaf dewi estê. İ dewi ki caunê berzu ra vırajiyê. Usar ke ame, hona ke vore warunê berzu de zofa, taê çêy dewunê bınenu ra  yenê Xıncoriye de lewê derezunê xode ware cenê. Bonê Xıncoriye  têde tırr u gêrıse raê. To ke cêra xo sero niadana, tıvana belka corde ni boni rıjinê to ser. Xofê mordemi yeno, hirê mordemi sono.

  Pêyê Xıncoriye de koo de zof berz esto ke, name "koê Ujbendi" vajino. Xıncoriye phoşta xo sanena na koy. Tum u hêgayê xo jêde cerdunê na koy raê. Hem ki bêağweê. Serê koê Ujbendi de zof warey estê, 'ke dewu ra zaf-zaf düriyê, hama oncia ki hata serrunê peyênu na warey thol nêmendêne, hata ke eskerê Tırk´i  amnoni na waru de seyyar qereqoli vıraşti. Vanê, nıka mılet tersu ver na waru nêsono. Wareyi thıp-tholê.

Ma ke şiyêne waru, sodır fejirde biyêne rast. Ma ravêr hêniunê Hurdiyu de ağwa serdıne mırd sımıtêne ke, rew têsan mêbime. Xızırê Thuzıke de kelê xo bırnêne. Dêka mı Almoste eke ke amêne diarê Xızırê Thuzıke, bervêne- zukene, ma tornunê xorê, laz u çênunê xuyê ğeriviye rê, wa u braunê xorê, hata 've pêra xorê bile zof düay kerdêne. Vatêne:

              Ya Xızırê Thuzıke!

            Tenga made bırese!

            Ya Tija homete!

            Ravê can u roy de

            Wa u bıray de

            Ded u derezay de

            Xal u werezay de

            Dar u kemeri de

            Vergê yavani de

            Dıma ki maê neçari de.

 

Ma; dêştiyê wari gegane raa waru de niştêne goligu, hama eke ke kutêne gavan, tersu ver goligu ra amêne war.

Çı ke na gavan de zof dawar u goligi eve bar cêrr biyê, aşê ro şiyê, biyê pırtley, erjiyi cêr hata fekê çemi.

Na gavan de ju merxa de gırse esta ke, mılet ke şi waru, bınê na merxe de momi fino ra cı, çılu vêsneno. Dêşti ke kunê ra na orojia gavani, her daym ju mesela esta, ae qesey kenê. Ezvaji na mesela ki her het de vajina u uzay rê bena male.  Vanê: "Memedê Kêleşi rozê herê xo 've kınkor barkerdo ke biyaro dewe, eke corde amo, kuto na gavan, niado ke barê heri zof gırso, kuno ra ve kemerê gavani, tersu ver vato; "ya Xızır!, ya Xızır!" Xafılde dımê heri dest ra xeleşiyo ra, her davacer gır biyo. O waxt Memedê Kêleşi zırço vato; "Xızır bıreme her ame! Xızır bıreme her ame!"

Ma domanu Memedê Kêleşi kerdi vi karê xo, koti ke diyêne lax kerdêne. Ma ke cêro kutêne Xıncoriye, kut'ku ra zof tersêne. Kutıkê na dewe jêde luk bi. Xıncoriye ra ke vêrdêne ra, orojia Jara Paçkıne de zof qefeliyêne. Nêjdiyê rae de jüna hêniyê bi ke, ağwa xo tırse biye, tayine vatêne; na ağwe verem rê zof rında, berda suke de miane [analiz] kerda. Kami berda, kêy ke berda, kês pê nêzoneno.  

Vılê Horiye bonunê Xıncoriye ra dı gami oroji oncena. Tı ke vejina  vılê Horiye ser, dewê dormi; Harşiye, Pancıras, Dağbeg, Askireg, Suka Pasê Temıri, Mazra koy, Gurk, Meçiye, Pardiye, Mazra, bovera Gomê Khêku, Tosniye, kertê Soli u hata Pırdosur, jê tasa cami verê çımunê tode axsenê.

Dustê Vılê Horiye ra, bovırê Xıncoriye ra juna koo de berz esto, cıra "koê Kêşişi" vanê. Na ko ra tore-tore gul u guluki, vasê werdene u vasê çinitene, jê; kınkor, zelıki, şamboe, sungi, gulsosıni, kolbızımi, hêlüge, savıle, tırsıke, nunê phepugi, vasê sıti, şirê kemeri, kengeri, vasê çay, vasê isoti, khaliye, murzor, dırrıke, alabend, alabendo sur uçb. zofo.

Koka na alabendi ra ma vılence [saqız] vetêne, eve herre ra qelevnêne zerê fêkê xo, hata na saqız fekê xode kerdêne zalal ke, zof herre gula maro şiyêne.   

Ju ki zoriye esta. Mal u gay ke na vas werd, perç beno desınde mıreno. Warê Çetu ra  ke vêrdêne ra zaf tırr bi hata Qula Momi. Gegane şiliye ke vorêne, ma şiyêne kutêne Lona Gawu, peyê na eskoti [eskeft/mığare] de ju lonıke biye, ma kemere ke tıro estêne, çar-phonc deqey vengê erjiyena na kemere amêne gosê ma. Ma uza zof xezeliyêne. Serê koê Ujbendi de warey zafê. Sarê Xıncoriye sonê warunê Wulışi. Warunê werti, aşira Lolu da ve sarê aşira Areyizu, i uza ware kenê.  

Çağıla doym, Çağıla naym u Warê Demıre, ni warey yê Lolunê Harşiyê. Her serre Lolu warê Cındi danê Bêrçızu kira. Derê Aliqole de aşira Heyderu ware kena. Merga çeqerıne de mal u gaê têdine amêne têlewe. Ma gayi verdêne pê, 'ke hala gayê kami xırto. Mırê en jêde nare estena gay wes amêne. Fekê xode ma mordêne. Gaê çê Xıdırê Gulavi des-des u çar narey estêne. Warê made gaê çê Qem-poli zof xırt bi. Oxto ke waru ra  hona nêamê dewe, gunê herkes niaz u qurvanê xo bijero şêro Jiare ser. Sarê na waru pêro şiyêne Gola Boyera Khêwuye ser, uza düay kerdêne, niaz kerdêne vıla, qurvan sarebırnêne. Qe kês bêbare nêverdene, vatêne "xıravo, çımê xo mara manenê!"

Kam ke amêne şiyêne Jiare ser, ma domani kutêne 'ra cı, tey şiyêne Jiare ser. Qe ma nasbıkerê-nêkerê qurvan dêne ma. Mı nêzonıtêne çıra taê ison dormê Gola Boyere de çelexiyêne [çerxdêne]; dı-hirê rey amêne-şiyêne? Dêka mı ke şiyêne kamci Jiare ser, uza ra Teverıki kerdêne zerê pêleke tey ardêne çê. Loqme ke dêne ve juyê feqıri, o loqme ravêr sarê ma sero çerexnêne, hona dêne ve cı.

Ez wazon Gola Buyere sero tenêna qal biyari ra:

Gola Buyere, Pılemoriye ra deva-devê 45 km düriya. Na gole koê Ujbendi sero jü gola de xêyle hira u xoriya. Hermê çhepi ser ke dêmdina (yanê şiwari/batı ser), çımê Munzuriyo ke Vacuğe de, ey vênena. Davacêr ke sona, Derê Aliqole ra bijê hata koê Kêşişi, Cınd ra bijê olağa Heyderu ro yena Halvoriye. Avoro, hetê zımey ro ke xo çarnena, kertê Askiregi de yena Mazra Koy (suka Pasê Temıri), Dıze, Pancıras, Zımage, Harşiye, Aynıge, Mêçiye, Pardiye, Mazra, Pırdosur de vêjina. Kertê Askiregi de dêmdina ra deşta Birmu. Qocesori, Pulur, Mırcan de resena Erzıngan.

Ağwa Gola Buyere hewz u keska. Coru, ne jêdina, ne ki kêmina. Eve asmu vortis bıvoro ki,  ağwa gole hên jüane manena. Dormê gole de hêniyê hurdi estê ke, ağwa xo zaf zaf serdına. Vore her daym dormê gole de  nêqedina. Serre yêna serre ser, hona ki a vore nêvıleşina ro. Sarê dormi ra gore gola Buyere jü jiara de wayirê kırameta.   

Ezvaji raşt ki hêniyo. Gorê efsaney, çar waê Duzgıni Bavay benê. Ni çaremena way ki gılê kounê Dêrsımi seroyê. Duzgın Bavay ra ke niadana, ni çaremine wau gılê kou ra vênena. Buyere, Jêle, Bağıre, Xaskare. Ni çaremena way sodır tiji ke zereq da, vırare finê jümini ra.  Vatene ra gore, ni sıtara sarrê Dêrsımiyê. Rıskê hometa sarrê Dêrsımi eve destê ninu jêdino. Ni jiari murodê isoni anê hurêndi. Duzıgın Bava ki pilê jiarano. O, gola Dêrsımi de jü ustına wertiya.

Oncia bêrime mesela gola Buyere ser:

Hona ke qom warunê xode mıqerem nêbi, sıfte sono gola Buyere ser. Uza qırvanu sarebırnenê, niyazu kenê vıla. Weşiy u nêweşiya zav-zeç u mal-mulê xorê düay kenê. Payiz ke ame, oxto ke barkerê bêrê dewu, reyna qırvan u niyazunê xo cênê sonê jiare ser. Serva jêdayişê rıskê xo, cırê benê mınetekar.   

Na jiare en jêde cênc u royali ziyaret kenê. Çêney u lazê azevê ke esqê jüvini biyê, sonê gola Buyere ser. Her jü, jü sae cêno xo dest, haskerdoğu ra çêneke hetê çhepi ser, lazek ki hetê rasti ser sonê. Saê ke destderê erzenê zerê gole. Hora ke ni say hurd'mêna amêy têhet, bızoniyo ke merdene ra qêyr kês ni haskerdoğu nêşikino cêra kero. Hora ke say têlewe nêamey, haskerdoği qederê xorê benê gerreçi. Cênci hirê rey dormê na gole de yênê-sonê. Eger dilegê de xo ke esto, o waxt anê ra zon.

Sarrê Dêrsımi ra gore, na Gole zaf jiargiya. Coru mal u gau nêbenê na gole de nêşünê. Usar ke ame, dewê ke koê Ujbendi rê wayirê; koê ke nêjdiyê gola Buyere derê, ine danê Şêkaku. Şêkaki na kou ra hirê-çar asmi surüyunê xo çıraynenê. Wayirê ni kou (ya dewê, ya ki aşirê. Teyna mordemi wayirê ni kou niyê) inu ra seveta na kou icar cênê. Şêkaki hetê cêri ra yênê. Jêder wayirê itiqatê Kırmanciye niyê. Vatene ra gore, Şêkaku ra dı şüanu ardo ke mêsınê xo biyarê na Gole de bışüyê. Seke mêsın qelevno zerê gola Buyere, jü astoro de qır vêjiyo, verdo ve na mêsıni dıma, her jüyê perna hetê ra. Awa-nawa Şêkaki ki ke amey na kou ser, anê gola Buyere sero qırvanu sarebırrnenê.   

Vatena de bine ra gore ki, şüanunê Şêkaku ra jüy ardê ke vosnunê ağayê xo na Gole de bışüyo. Hama cıra dı vosni Gole ontê bınê xo, vosni tey biyê vindi. Şüane tersunê ağayê xo ver nişto ro, bervo u zuko. İtiqatê xo amo ve Gola Buyere, mıneta xo kerda. Sondi werdo ke, reyna çiyo nianen mekero. Dora dıme  Gola Buyere ra veng amo gos, vajiyo ke:

"Tiya ke ama ra xo, de so! Vosnê to haê cêr çerenê!"  

Raşt ki şüane sono ke, vosnê xo haê verê çırtane de; varva Mazra Koy çerenê.   

Coka, khal u bela ra nat vajino ke, çımê ağwa çemê Muzıri en sıfte Gola Buyere ra berbeno. Çımo jü sono Vacuğe de vêjino, çımo bini ki verva Mazra Koy de (hetê Askirêgi de) wertê kemeri ra belbeno, phoncas metroy ra jêde erjino cêr. Tıvana çırtana de hêvetına. Ağwa xo ki jê kef u kopıri sıpê kena. Yena Zağgê de resena çhemê Pılemoriye, bado bena çhemê Harçiki. Mamekiye de bena ve Munzur.

  Çımê Muzıri sero pilunê ma nia vatêne:

            Çımê Muzıri

            Xanê Xıziri,

            Qalxanê Wayiri

            Halenê Teyr u thuri

            Bereket dano,

            Hometa hazır u nazıri

            Ma kerdo thol,

            Xızır bıkero pıri...

Çıturi ke dewunê Dêrsımi de hên bi, Xıncoriye de ki ravêra têde mılet amêne têlewe, serê bonu de, zerê çêu de cem u cemat bi, qesey kerdêne. Hala zımıston; movete qe kêm nêbiyêne. Hata ke eskerê kafiri ame ra ma-ser, ma qır kerdime, goç kerdime, bonê ma day pıro, warê ma rıznay. Zonê ma, game ve game dard we, sarrê ma xo 've xoy rê kerd ve biyaxki.

Nıka ma pêyê duwelu de tek teyna, bê qomê xo, zonê xo hovira keme,

pede-pede beme vindi some...

Qesê Hesen Aliyê Xıncoriye, hewayê Aliyê Ferati, hala sayirên u sevkanêna Memedê Mexsudi, saydarêna Hesê Cengi, rayverena Bava Kudıji qe mı vira nêsonê.

  Hesen Ali persenê, o pirê qesu u kuratu bi. O jê dıstara Areyi bi. Kurate u qulqulıkê ke eyi yimıs kerdêne, kês nêşikyêne bıkero. Nêweta mali ke amêne, mara taê domani bêzerri şiyêne nêweta mali. O vajiyêne ma u piyê made, ey vatêne: "Sıma na domanu çaê zorra rusnenê mal-dawari!" cêrene ra ma ki, vatêne: "Uyo ke bêzerri sono mal-dawari, mal-dawari dano ra vergi fek".

Hesen Ali pêskarê ma domanunê qızu biyêne, mara taê domani fitêne bervis, taê fitêne huyayis. O, her waxt eve leq u yaraniye bi. Hama ma serre 've serre endi qulqulıkunê dey musayme u şime ve xuya dey ser.   

Mesela, ey domanê ke qarnêne, ya ki wastêne bervis fiyo, nia vatêne:

 "Vanê, vijêri piyê to şiyo tever, gosê xo tey siyê!"

Ya ki; "Dı milçiki çar çimi, bınê vore de hardo şia, uyo ke ney nêzoneno hero şia?"

Ya ki; "Fırr da , fırr da,  hêli fırr da! (eke ke rasto beçika xo weda) -rasto.

  Fırr da, fırr da, milçıke fırr da! (eke ke rasto bêçıke weda) -rasto.

  Fırr da, fırr da, dare fırr da! (eke ke rast niyo, bêçıke wemeda) -rastniyo, çıke dare fırr nêdana".

Oncia rozê ju mordemê yeno dewa çê Hesen Ali, sonde a dewe de beno mêyman, Hesen Ali cıra hal-demê dey ke pers keno, bado vano: "Sıma emser çı ramıt, masul ra çı xevere.. uçb."

  Mordem cüav dano, vano:

  "Ulle emser alef bolo, qas ve lara verê çêverê ma çar tenekey cew vet. Goza peê bonê ma, hên ke goji guret vi - hên ke goji guretvi, ma zere u teveri kerdi pırê gozu...

  Hama oncia ki jê gundê vıreni niyo. O nêbi ke piyê mı zamanê tumê verê lare de sılqi ramıtêne, -gunato yê mı bo-  her jüyê xo hên gırs bi ke, piyê mı dı teney nêne ve qatıri ra, qatır bıne de nêşikiyêne şêro!"

Meseley ke benê têra, qesey ke benê dergaderg, Hesen Ali ki qal tertelê 38i ra ano ra, vano:

  "Axx! Ax! Hêfê rozeka cuamerdıne... Gundê '38i de, rozê yêrğatê ma bi. Amey vi marê tumi çinıtêne. Ma lozıne de adır kerdo we, bızıke kerda bınê saji ke, yêrğatu rê zerfeti pojime. Çêwayia çêyi ki  meske kerdi vi şêpiyuna ke, marê do bısano; xafılde eskerê barbari ame sungi sana 've ma ver, ma; Cêni-camerd, çhêl-çhuk dayime arê, berdime. Berdime, surgunê peyê welatu kerdime. Ma a ğeriviye de vêsan-têsan mendime, mazur u neçar mendime, maê bêkesu neçe çeley onti...

  Ma niada ke i cau de ki kutıku dest retiya ma çina. Axıri new-des serru ra têpia her çiyê xo a ğeriviye de caverda, peyser ameyme dewa xo. Ameyme çê paga pi-khalıkê xo ke, çı bivenime!

Doyê mao şêpiyuna.. bızıka mawa bınê adıri de hên hona germa-germa!"

Hesen Ali hona qesê xo nêqedena, Aliyê Ferati eve hêrs çêverde kut zere, vengo berz ra va:

  "Oli adırê malê Xıncoriye rê! Mezal ma nêdano ke deqê bıoroşime ra!  Peyniya çemê Soli yena, peyniya malê Xıncoriye nina yawu!"   

O, malê Xıncoriye de zof qariyêne. Çıke bonê ey serê rae de bi, mal u gay kutêne hêgau, kutêne tumu, pêro kerdêne xan-xırave.

Hesen Ali, Aliyê Ferati rê çay kerd cı, vake:

  "Hala bısıme, to qefeliya!"

Nat bota hal demê meymani ke pers kerd, qesey bi ra derg, meseley vajiay. Aliyê Ferati ke tenê nişt ro, oroşiya ra:

  "Mı, na sonde xezevê di" va.

 -"To çı di?" vake lazê Hesen Aliyê qıji.

- "Sewe-lete de şine ke tever vejine; ağwe deverdine, mı niada hewri reqay, bılıski est, roşta bılıski de, boverê mara mı tam sêşt u dı vergi mordi".

Hesen Ali va:

  "Oli adırê xezevê torê çêvêsae! tenê senık vayde lao!".

Memedê Mexsudi serê cazıki de kınare de ronişte bi, çay qulme kerdêne. Xanıma Hesen Ali, Ğezıke vake:

 - "Khalo! Çaê vengê to nêvejino?"

 - "Ma sevaji, sımaê qeseykenê, ezo gosdan.."

 - "To ewro zof dısmey kena Khalo? Hala marê jü lawıke vaze, goştime!"

Memedê Mexsudi tenê ğeyal kerd, rozê şiay amey vir, hêştiri kuti çımu, berva. Çıke o 'xo 38 de kuto Tertele u verva ordiyê zalımi do pêro. Na pêrodayıs de bıraê xo Ali amo kistene. Memedê Mexsudi na bervayis de xorê na lawıka cêrene eve nurnayis vate:  

Ax wayi wayi, wayi wayi

Lemınê lemınê, lemınê wayi

Aşirenê çêvêsayenê !

Nafa bêrê tufong b'erzê

Zalımê kiafırê Qaji Pasayi,

No zalım bive sebevê meyitê sıma.

Dardi we hirıs u dı padisayi,

Ora têpia serre arde Qoçun u Qoçgironu,

-Lemınê lemınê-

Qozun u Seyid Rızayi.

 

Aşirenê çêvêsayenê !

Bi sebebê maê emserri,

Jê Xıdırê Ali,

Jê Uşênê Qeraman Ağayi.

Têde Koê Dêsımi ra  qırkerdi

-Lemınê lemınê-  

Ağa u Bavayi.

 

No çêvêsae qey nêwerdo

Niaz u qurvanê Qemerê Hemed Ağayi,

Tırku ostori ardi berdi,

Sarê Jêle sero fişti kayi.

Ewro de tım-mutaji nun ra cêvışiyê,

-Lemınê lemınê-

Niaz u sa u pêşkês u rayi.

 

Ewrode gêdig serde yeno,

-Lemınê lemınê-

Çêfê çê Mamed Ağayi.

Bi sebebê maê emserri

Cêr Xıdırê Ali,

Aşirenê çêvêsayenê!

Cor Uşenê Qeraman Ağayi.

Têde koê Dêrsim ra qırkerdi

-Lemınê lemınê-

Ağa u Bavayi.

Ağa u Bavayê koê Dêrsımi,

Zalımê  Uşenê Avdıle Pasayi

Nê tayê kerdi pêskes

Mıstafa Kêmalê Pasay rê rusnayi.

 

Aşirenê çêvêsayenê !

Direga wertê hard u asmeni biye,

Çê lazê Sawsên Ağayi.

Xanımê dine ki  goçkerdi,

Mara ravê, kertê Avzerdê vêsayi de  rusnayi.

Azo ke peyde mend,

Surgun kerdi, goçkerdi berdi

Qezun u melmeketuna fetelnayi.

 

Ne pia verdayi pi 've laji ra

Ne dae-mae 've çêna ra,

Ne qeqenê wae u dı bırayi.

Pêro mazurên u hêsırên u,

ğerivên ra qırrbi qediayi.

 

Na dawa ma dawa çêverê tuya

Xızırê serê dengız u deyrayi.

Na dawa ma, dawa çêverê tuya

To nêzu zona Thuzık Bavayi?

Bava na qesirê koti menda,

To çaê sarê xo kerdo bınê cılê şiayi ?.

 

Nê aşirenê çêvêsayenê

Bêrê şime diarê Harşiya vêsayiye.

-Lemınê lemınê-

Tenga Memed u Mursa Ağayi.

Nê to qarşiyê dost u dısmêni ra

Qonağê sıpeyi vıraşti,

Ağayê mı, ağayê mı!

Çıtur niya caverdayi?

Xırava Heqiya ke sımarê vajiye,

Dest u payê sıma gırediayi,

Sıma çhekê miya xo kerdi ra

Eve xo dêşti berdi Pılemoriya vêsayiye de dayi.

Nê bêrê şime diarê Tumê Gomê vêsayi,

-Lemınê lemınê-

Melulênia hirê Xanunê çê Dursun Ağayi.

Nê bêrê şime diarê Dağbegê vêsayi,

Qırkerdi rezê çê Welê Khali; ded u bırazayi.

Pancırasê vêsayi de hêfê mı bêro,

Nundaena çê İsmayilê Sıleman Ağayi.

Nê bêrê şime diarê Thojinga vêsayiye,

Hêfê mı bêro pil u qızê çê Boz Ağayi.

Askiregê vêsayi de

Hêfê mı bêro kistena Xıroli Ağayi,

Mêçiya vêsayiye de,

Hêfê mı bêro xanê çê Uşen Ağayi.

Nê bêrê şime diarê Pardiya vêsayiye,

Hêfê mı bêro lazê Dewresê Qemer Bavayi.

Mazra vêsayiye de,

Hêfê mı bêro domonunê çê Xıdırê İvişi,

Hirê rezunê çê Hemê Mıstefayi,

Hirê rezunê çê Ferat Ağayi.

Nê vılê Khewlê vêsayi de

Hêfê mı bêro to Aliyê Khêki.

 

Asirenê çêvêsaenê !

Pılemoriya vêsayiye de

Na vişt u dı teney ke qırkerdi,

Kerdi zerê ju xendeki.

Zoni naro serê zera Ali u Mıstefa Ağayi,

Pörtê panguleti cıra veti.

Nê 've Puxtaronê vêsau vera

Aliyê mı, Mıstafayê mı, İsmayilê mı hêniyo.

Nê bıra no sene qanuno korro-kutıko,

Na dewr wertê made têşkil biyo.

Vêyvê dı lazu, ju ki pi ra

Ma werte de, qe pia nêbiyo.

Ne bıra-bıra yê maê ma

Haq de çêverê kêşi nêkero,

Na rae qesasê Hermeniyo.

Lêyê medaği, topê kuraşi, qalıvê sovıni

Kêşi rê nesiv nêbiyo.

Ax meyitê kêşi nêamo,

verê çêverê kêşi de

Tenasuri ser nêniyo.

 

Dilegê ma ke cenavê Heqi ra esto,

İzma des u hawt Duwelu ju bo,

Ju roze Anqara de

Sarê ni giawuri sero bıqetiyo.

         ***