Jonas Daniel Meijer, een vergeten genie

Dit is ten dele te danken aan de toon waarmee de historicus dr. J. Zwarts hem afschilderde in zijn boek 'Hoofdstukken uit de geschiedenis der joden in Nederland' (pag. 261 ev): een deftige jongeman uit aristocratische joodse kring die innerlijk reeds geëmancipeerd was. Hoe vrij hij met het jodendom omging, is moeilijk na te gaan. Wel weten we dat hij op sjabbat 28 mei 1808 per rijtuig naar koning Lodewijk Napoleon op het Loo ging om te praten over de maatschappelijke toestand van de Amsterdamse joden, die gebukt gingen onder het 'despotische en kortzichtige beleid van hun leiders'. Hoe hij ook tegenover de religieuze kant stond, hij heeft er alles aangedaan om zijn geloofsgenoten, die veelal in bittere armoede hun dagen sleten, te verheffen. Dit samen met het andere Nederlands-joodse wonderkind uit die tijd, Carel Daniël (Carolus) Asser. Beiden werden in 1780 geboren; Carel Daniël op 15 februari te Amsterdam en Jonas Daniël op 15 september te Arnhem; beiden werden op zeer jonge leeftijd Meester in de Rechten: Jonas Daniël op 12 november 1796, Carel Daniël op 3 juli 1799. Waarom beide de naam Daniël aan hun naam hebben toegevoegd, blijft giswerk; hebben ze wellicht één van hun docenten met hun voornaam willen eren?

Hoewel de Assers -voorvechters van de emancipatie van de joden- zich aansloten bij de afgescheiden joodse gemeenschap Adat Jeschurun (1795), bleef Jonas Daniël de oude gemeente, nu Alte Gemeinde genoemd, trouw. Later, in 1809 heeft hij op instigatie van koning Lodewijk Napoleon beide gemeentes weer aaneengesmeed.

Mijn belangstelling voor Jonas Daniël Meijer ontstond toen ik voor de eerste maal het Arnhems gemeente archief bezocht en op een tafel in een opengeslagen boek de titel las 'Opstand Arnhem Huis David Abraham Meijer' ¹⁾. Deze David Abraham bleek de vader te zijn van de rechtsgeleerde Jonas Daniël Meijer en het genoemde huis -gekocht op 12 augustus 1779 door zijn grootvader Benjamin Cohen ²⁾- bleek zijn geboortehuis. Het huis overleefde wel de opstand, doch niet de tand des tijds. Daarom kon tussen 1852 en 1853 ongeveer op die plaats de grote synagoge van Arnhem gebouwd worden, een monumentaal gebouw dat samen met de er vlakbij gelegen beroemde Eusebiuskerk nog steeds het hart van deze stad vormt.

Het enige boek dat ik kon vinden over het leven van de rechtsgeleerde was 'Leven en werk van Jonas Daniël Meijer' door Mr. N. de Beneditty. Daarin stond dat er maar weinig over zijn privé leven geschreven was en ik besloot die leemte op te gaan vullen, hetgeen resulteerde in enkele kranten/tijdschriften artikelen en een boekje in de AO serie (nr. 2155/27.02.1987). Het blad Misjpoge krijgt de primeur van de exacte genealogische gegevens van deze Meijer-familie.

 Afstamming

Van de tabaksfamilie Cohen is bekend dat ze zich verbonden hebben met alle groten van het Europesche jodendom. Daarnaast stond deze familie in Nederland aan de wieg van joodse gemeenschappen als Amersfoort, Arnhem en Nijkerk. Op latere leeftijd nam Benjamin Cohen, na zijn verhuizing in 1786 naar Amsterdam, aldaar in de joodse gemeenschap een belangrijke positie in en heeft mede de verantwoordelijkheid ervoor gedragen in de politiek woelige strijd van de patriotten en prinsgezinden.

Marianne Cohen kwam voort uit het neef/nicht huwelijk van haar vader, die op 20 oktober 1744 huwelijksdispensatie ⁴⁾ kreeg om te trouwen met Eva, de dochter van zijn oom Jacob Ezechiël uit Arnhem. Misschien de oorzaak dat de tak van Jonas Daniël is uitgestorven?

 Naar Amsterdam

Na de dood van haar echtgenoot in 1790 verhuist moeder Marianne van Arnhem naar Amsterdam waar ze met haar drie kinderen bij haar vader Benjamin Cohen op de Nieuwe Herengracht 103 gaat inwonen. Jonas Daniël bezoekt nu het Atheneum en wordt door de hoogleraren van Swinden en Wijttenbach binnengeleid in de wetenschappen. Bij professor H.E. Cras studeert hij van 1793-1796 rechten. Tijdens zijn studie knoopt hij blijvende relaties aan met zijn medestudenten Arntzenius, Kemper, Graafland, Vollenhove en vooral met Anton

Hij weet uit eigen waarneming hoe honger kan leiden tot het stelen van voedsel en hoe onredelijk hoog de straf daarvoor kan zijn. Zijn eigen geloofsgenoten worden door het merendeel der christenen gezien als dieventuig, waarbij men geen oog heeft voor de erbarmelijke ellende waaronder de meeste van hen moeten leven. Later verricht hij een onderzoek in de gerechtelijke archieven naar de criminaliteit onder de joden om het zogenaamde misdadige karakter te weerleggen. Het blijkt dat de meesten alleen kruimeldiefstallen plegen, maar moord en doodslag onder hen niet of nauwelijks voorkwamen.

Op 4 mei 1808 roept koning van Lodewijk Napoleon -die in 1806 door zijn broer keizer Napoleon Bonaparte tot Koning van Holland is benoemd- het Koninklijk Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schone Kunsten in het leven en benoemt Jonas Daniël tot één der 11 leden van de tweede klasse ervan, de klasse die zich bezighoudt met de nationale taal en letterkunde. Daarnaast wordt hij benoemd tot directeur van de Koninklijke Courant. Als Lodewijk Napoleon op 12 september 1808 hier te lande in navolging van zijn broer het Opperconsistorie in het leven roept, wordt Jonas Daniël voorzitter van dit instituut dat alle zaken rondom de joodse gemeenschap gaat regelen; ordening van het armwezen, wering van de bedelarij, opwekking tot militaire dienst, uitbreiding van de nijverheid en bovenal verbetering van onderwijs. In die tijd kwam een 'israëlitischen cathechismus in het nederduitsch tot stand, bekend onder de naam Gronden des Geloofs' ⁹⁾. Tot 1815 zet hij zich, samen met Carel Asser en anderen vanuit dit instituut in voor het welzijn van zijn geloofsgenoten, die over het algemeen het opperconsistorie haten, door de dwang die het hen oplegt.

Als dank voor wat de koning voor hem persoonlijk, maar in de eerste plaats voor zijn land- en geloofsgenoten betekent, draagt Jonas Daniël hem de inzending op waarmee hij de eerste prijs en het lidmaatschap van de academie van Gard te Nîmes won 'Het bepalen van het grondbeginsel van de rente, de toevallige oorzaken van hare veranderingen en hare betrekkingen tot de moraal.'

 Persoonlijk leven

Ik vond de grafsteen van Jeannette op de joodse begraafplaats Muiderberg op de rij van verdienstelijken van de joodse gemeenschap Amsterdam, vlak achter de oude rabbijnenrichel. Ook na intensief speurwerk in joodse kranten vond ik toch niet meer dan een luttele mededeling van haar overlijden.

De dochters bleven ongehuwd, gingen na de dood van hun moeder over tot het Luthers geloof en woonden samen op de Binnen Amstel 270.

 Inlijving door Frankrijk

De inlijving van de Nederlanden door Frankrijk betekent een herziening van de rechterlijke macht. Als op 24 januari 1811 de Rechtbank te Amsterdam wordt opgericht, bevindt ook Jonas Daniël zich onder de zestien rechters. Hij wordt de rechterhand van de President der Rechtbank, Scholten van Oud-Haarlem en behoedt dit lichaam voor vele struikelingen. In 1813 doet hij hierover een publikatie uitgaan 'Principes sur les questions transitoires' - Beginselen over de transitoire vraagstukken, beschouwd buiten verband met alle stellige wetgeving, alsmede, in het bijzonder, met de instructie van het wetboek van Napoleon. "Al had hij niets anders gepresteerd dan dit ene werk, dan had hij op grond hiervan alleen reeds een eerste plaats verdiend onder de rechtsgeleerden van zijn tijd", aldus een van zijn biografen, P. Simons. Op 9 mei 1811 wordt hij tevens secretaris van de algemene raad van de Zuiderzee en redacteur van het Staatkundig Dagblad van het Departement der Zuiderzee, waaronder ook Amsterdam valt. Het blad verschijnt in het Nederlands en in het Frans en hoewel Jonas Daniël zich bij het redigeren van elk commentaar onthoudt en het vult met graaggelezen 'mengelwerk', bezorgt het hem een aantal vijanden. Na zijn overlijden zou zijn ambt- en geloofsgenoot Levysson hierover zeggen: ¹⁰⁾

Buiten de landsgrenzen benoemen vele Geleerde Maatschappijen hem tot lid, zoals de Koninklijke Akademie van Brussel, het Franse Instituut, Genootschap van Wetenschappen te Batavia, Akademiën van Wetenschappen van Göttingen, van Turin, van Londen en andere Geleerde en Letterkundige Maatschappijen. "Hij was gewis in de overtuiging dat hij zoovele eerbetoningen verdiend had, dat hij ze niet uit nederigen hoogmoed verzweeg, maar op de titelbladen zijner Werken veelal vermeldde", aldus een van zijn biografen ¹¹⁾.

Ondanks zijn grote roem helpt hij zijn geloofsgenoten waar hij kan, waardoor hij ondanks zijn werk bij het door hen gehate opperconsistorie bij zijn dood genoemd wordt als de steun der weduwen en vader der wezen.

Een sprekend voorbeeld is zijn hulp bij het redden van de wezen van het Nederlands Israëlitisch Jongensweeshuis, Megadlé Jethomim. Op 29 juni 1808 verschijnt een openbare mededeling uit naam van Napoleon Bonaparte:

Al op 4 november 1811 moeten er 6000 jongens boven de 15 jaar geleverd worden. Ook de regenten van Megadlé Jethomim worden hiermee geconfronteerd en denken na uren vergaderen aan 'adon lechower rabbi Joune ben lechower rabbi Dowid Rintel, hammegoene Mr. Jonas Daniël Meijerse, moge zijn naam ten goede worden opgeschreven'.

Hij weet de weesjongens tot theologische studenten te bevorderen en ze bovendien van een moeder te voorzien die hen op de leeftijd van 15 jaar voor haar onderhoud nodig heeft. Zeven van de acht wezen voldeden aan het door hem gestelde criterium en de achtste zou in aanmerking zijn gekomen voor de militaire dienst, ware hij niet zo ziek geweest.

Uit dankbaarheid worden hij en zijn vrouw tot ereleden van het weeshuis gemaakt, een onderscheiding waar hij, die overspoeld wordt door eerbewijzen, heel dankbaar voor is, zoals blijkt uit het chesbounousboekje van het weeshuis, dat gevonden werd in een vergeten hoekje van het archief van de joodse gemeente Den Haag.

Op 30 november 1813 zet Willem Frederik, zoon van Willem V en Wilhelmina van Pruisen voet aan wal in Scheveningen, maar heeft dan nog geen daadwerkelijke macht. Daarom vormt Jonas Daniël met 22 anderen het Stedelijk Tussenbestuur om chaotische toestanden te voorkomen; voor de leden zelf is dit niet zonder levensgevaar. Een jaar later wordt hij door Willem Frederik, die op dat moment gekroond is tot Koning Willem I, opgeroepen tot stemming over de grondwet der Verenigde Nederlanden, waaronder ook België valt. Om de grondwet geheel te herzien wordt in 1815 een commissie in het leven geroepen dieJonas Daniël bestaat uit 12 noordelijke protestante afgevaardigden en 12 zuidelijke katholieke afgevaardigden. Hoewel het tot veel protest leidt, wordt Jonas Daniël als neutrale secretaris aangesteld. De koning toont hem zijn dankbaarheid door hem als een der eersten te vereren met de benoeming tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Dit nadat in 1814 een conflict met de secretaris van Staat voor Binnenlandse Zaken, Roëll over de aanstelling van Jonas Daniël tot notabele van de 'Nederduitsche Israëlietische gemeente van Amsterdam' hem bijna had genoopt het land voorgoed te verlaten. Hij bedankt namelijk voor die eer en dit wordt hem, die wel zijn diensten aangeboden had aan de vreemde overheersers, zoals Roëll hem op 1 september van dat jaar schreef, bijzonder kwalijk genomen. Hij schrijft dan terug hoeveel onaangenaamheden hij tijdens zijn bemoeiingen met zijn kerkelijke gemeente heeft gehad en in zijn schrijven aan koning Willem I getuigt hij van zijn Oranjegezindheid door te verwijzen naar de verdiensten van zijn grootvader (Benjamin Cohen) en zijn vader voor het Huis van Oranje en zijn eigen inzet in 1813 ¹²⁾. Uiteindelijk heeft Jonas Daniël toch korte tijd, tot 1818, deze functie uitgeoefend. Maar ook als rechtskundige in staats-burgerlijke functies is zijn bloeitijd voorbij, hoewel hij door zijn collega's wordt geroemd als goed vaderlander en uitnemend rechtsgeleerde. Hij wordt niet uitgekozen mee te werken aan het ontwerp voor een nieuw wetboek en hij wordt ook niet aangesteld tot de door hem zo begeerde post van griffier van de Tweede Kamer der Staten Generaal of de functie van Staatsraad in buitengewone dienst. Daartoe hebben zijn franse gezindheid en zijn jood-zijn het nodige bijgedragen.

In 1817 trekt hij zich terug uit openbare functies en krijgt eervol ontslag. De zomer brengt hij met zijn gezin in Kleef door, waar hij zijn aanbeveling aan de regering schrijft onder de titel 'Over de noodzakelijkheid van eenen provisioneelen Hoogen Raad in het Koningrijk der Nederlanden', maar dat in tegenstelling tot zijn andere aanbevelingen niet wordt aangenomen ¹³⁾.

Terugkerend in Nederland gaat hij zich weer aan de advocatuur wijden, terwijl nu zijn grootste en belangrijkste werk tot stand komt 'Esprit, origine et progrès des institutions judiciares - geest, oorsprong en vorderingen der regterlijke instelling' (1819-1823). Dit werk bevat de geschiedenis der regterlijke instellingen van Engeland, Frankrijk, de Nederlanden en Duitsland. Het doet over de geschiedenis, staatkunde en wetgeving een nieuw licht opgaan.

Van zijn joods-geschiedkundig besef getuigt 'de zaak Reuchlin'. Als deze familie zijn hulp inroept bij het verheffen in de adelstand, wil hij daarvoor geen geldelijke beloning, omdat "Ik vereffen met mijn werk voor uw familie een schuld, want uw voorouders hebben aan het eind van de 15e eeuw het verbranden van joods-theologische werken weten te verhinderen".

Mei 1820 wordt hij belast de aanspraak die ex-koning Lodewijk Napoleon op het 'paviljoen te Haarlem' meent te hebben, te verdedigen tegen de Oranjes. De pleitrede die hij houdt is een meesterstuk van gepaste vrijmoedigheid, erkentelijkheid voor ontvangen blijken van gunst en vertrouwen van de ex-koning en liefde jegens de huidige Oranjevorst. Hij laat van dit pleidooi een dertigtal exemplaren drukken. De rechtzaak wordt in die tijd gerekend tot de schitterendste optredens alsof de dagen van Hortensius en Cicero zijn weergekeerd ¹⁴⁾.

In deze jaren verschijnen veel opzienbarende publicaties voor de Academie van Wetenschappen, die zijn broer Abraham David gebundeld heeft onder de titel: 'Verhandelingen in geleerde genootschappen' die bestaan uit Letter-, oudheid-, taal- en geschiedkunde. Want Jonas Daniël was naast rechtskundige ook een begenadigd schrijver en als lid van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, tweede klasse, toegewijd aan de Nederduitsche Taal- en Letterkunde en aan de Vaderlandsche Geschiedenis. Koning Willem I verzocht hem dan ook als secretaris zitting te nemen in de commissie van wetenschappelijke mannen die een schets moesten samen te stellen, die als grondslag zou kunnen dienen voor de beschrijving van de vaderlandse geschiedenis. Dit was een laat eerbetoon aan de man die bij het begin van het koninkrijk der Nederlanden zo onterecht terzijde was geschoven, want alleen de allerbekwaamste mannen op het gebied van letteren en geschiedenis waren hiervoor aangezocht.

Vanaf 1827 gaat zijn gezondheid hem echter parten te spelen. Hij begint aan een voeteuvel te lijden zoals ook zijn overgrootvader Jonas Cohen, die dermate aan huis gekluisterd raakte, dat de joodse gemeente tegen de verordeningen in op soekot 1765 bij hem aan huis minjan kwam maken. Van veel ernstiger aard zijn de zenuwberoerten waaraan hij begint te lijden en die zijn gezondheid steeds verder ondermijnen. Hoezeer hij altijd betrokken is gebleven bij zijn geloofsgenoten getuigt de daad die hij op zijn sterfbed verricht als hij de uitnodiging tot bijwoning van de viering van het 50-jarig bestaan van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen terugstuurt met de woorden "Ik ben Israëliet" ¹⁵⁾. Daarvoor al had hij zijn baan als secretaris van de commissie tot herziening der Grondwet op het spel gezet door er schriftelijk op te wijzen dat "de Maatschappij dient tot nut van het algemeen, maar evenwel mij en mijn geloofsgenoten uitsluit. Gene maatschappij kan het zich veroorloven 60.000 natuurgenoten en medeburgers uit te sluiten, alleen omdat ze de joodse godsdienst hebben. Gaarne zou ik dat veranderd zien". Ondanks zijn grote invloed op de toenmalige Nederlandse samenleving deed men er niets op uit en het heeft nog heel wat protesten van joodse kant gekost voor joden als lid werden toegelaten.

Op 29 oktober 1834 benoemt de koning van Frankrijk hem tot ridder van het Legioen van Eer, maar hij zal de versierselen die daarbij horen nooit dragen.

Zijn studie 'het historische van de roman en het romantische van de geschiedenis' kan hij ook niet meer voltooien, evenmin als het rechtskundig advies, waarmee hij bezig is als de engel des doods hem op 6 december komt halen.

Zoon David volgt de voetsporen van zijn beroemde vader en gaat rechten studeren, maar voor hij deze studie heeft kunnen afronden, sterft ook hij (1842) en komt op Abraham David Meijer de taak te liggen het nagelaten werk van Jonas Daniël, met wie hij 35 jaar nauw heeft samengewerkt, uit te geven.

In 1842 verschijnt 'Consultatiën en De leerstellingen omtrent de regterlijke magt'; in 1844 en 1846 gevolgd door de hiervoor genoemde 'Verhandelingen'.

Abraham David, die op 11 augustus 1808 te Leiden tot doctor in de rechten promoveert en naast de hulp aan zijn broer zich veel heeft bezig gehouden met het loterijwezen, sterft ongehuwd (1864).

Prachtig is de tekst waarin gespeeld wordt met de Hebreeuwse uitdrukking voor licht (=ha'ier - mee'ier) waarmee Jonas Daniël Meijer herdacht wordt.

De la codification en général et de celle de l'Angleterre en particulier - over het wetboeken maken in het algemeen en over dat van Engeland in het bijzonder; 2 dl. Inhoudende een briefwisseling van J.D. met de Engelse advocaat Cooper. Uitg. A'dam en Londen, 1830.

'Briefwisseling van eenige regtsgeleerden over de aanstaande Nederlandsche Wetgeving (onder de letter D), 2 stukken, Leyden 1819.

'Vertoog over het onderzoek en de herziening der stedelijke en plaatselijke voorregten en keuren door de regterlijke magt in de Nederlanden, en bijzonder door den Hoogen Raad.

 Andere gebruikte literatuur

'De joden te Amsterdam in de laatste jaren van het Keizerrijk' door Eduard van Biema in 'De Navorscher, 54 jr.1904, aflevering 8.

'Algemeene Konst- en Letterbode' 1935 I, pag. 18 t/m 25; 35 t/m 41; 259 t/m 265; 282 t/m 286 en 338 t/m 341.

Nalatenschap w.o. bibliotheek bij notariële archieven A'dam. no. 20791-A van Rutger Jan toe Laer, nr. 111.

'Pinkas; geschiedenis van de joodse gemeenschap in Nederland', J. en D. Michman, H. Beem. Uitg. Kluwer Ede/N.I.K, Amsterdam 1992.

Nechamah Mayer-Hirsch