Oorontstekingen (otitis) bij de rat

Oorontstekingen zijn een regelmatig bij de rat voorkomend fenomeen. Bacterieën en schimmels kunnen zich ophopen in de gehoorgang en daar een ontsteking veroorzaken. Soms ziet men nauwelijks de symptomen van een oorinfectie, soms zijn de symptomen zo erg dat men gaat denken aan een aandoening van de hersenen zoals een "hersenbloeding". Gelukkig komen hersenbloedingen bij de tamme rat zelden voor. Helaas wordt de diagnose "hersenbloeding" vaak te snel gesteld terwijl er meestal sprake is van een (gecompliceerde) middenoorontsteking.

Het gehoor van de rat valt grofweg onder te verdelen in drie gedeelten:

de uitwendige gehoorgang
het middenoor
het binnenoor
Verbonden aan het gehoor is het evenwichtsorgaan. Hierop komen we terug bij de bespreking van de middenoorontsteking.

Bij oorontstekingen is het zaak om zo spoedig mogelijk naar een dierenarts te gaan met de rat. Er zijn weliswaar verschillende middeltjes in de handel, maar oorontstekingen kunnen bij een rat snel uitbreiden waarbij diverse complicaties kunnen ontstaan.

Ontsteking van de uitwendige gehoorgang (otitis externa)
In de gehoorgang kunnen bacteriën (o.a. Staphylococcus sp., Pseudomonas sp.) zich ophopen en een ontsteking verooorzaken. Meestal wordt er pus gevormd, hetgeen duidelijk ruikbaar is. Soms komt er een mengsel van pus, oorsmeer en vocht uit het oor (zgn. "loopoor"). Ook bepaalde schimmels kunnen een ontsteking in de gehoorgang veroorzaken. Veel voorkomende symptomen zijn:

overmatig krabben aan het oor (jeuk)
veelvuldig schudden met de kop (jeuk)
gevoeligheid voor aanraking van het oor
oorpijn
een onwelriekende geur uit het oor
een rode geïrritieerde huid in de gehoorgang
schilfering van de huid in de gehoorgang
overmatige afscheiding van vocht, oorsmeer en pus uit het oor
een smerige oorschelp
aantasting van het trommelvlies

Door het krabben aan het oor kunnen kleine wondjes ontstaan die ook weer kunnen gaan ontsteken. Het is dus zaak om zo snel mogelijjk in te grijpen om uitbreiding van de ontsteking te voorkomen en het beste kunt u dan ook zo snel mogelijk met de rat naar een dierenarts gaan. Bij de dierenarts zijn speciale zalven voor oorontstekingen bij honden en katten verkrijgbaar. Deze zalven kunnen ook zeer goed voor ratten worden gebruikt. Meestal bestaan de zalven uit

een antibioticum zoals een tetracycline gecombineerd met polymyxine B
een ontstekinsremmer (corticosteroïd) zoals dexamethason, prednisolon of hydrocortison
een schimmelwerend middel zoals miconazol
een plaatselijk verdovend middel (lidocaïne) tegen de jeuk.
Niet te verwarren met schurftmijt...

Soms ziet men bij ratten wratachtige aanwassen op de oorschelpen. Dit duidt meestal op een infectie met schurftmijt, waarbij tegelijkertijd ook kleine bultjes op de staart worden gezien. Een infectie met schurftmijt wordt niet bestreden met een oorzalf of met een antibioticum, maar met een antiparasitair middel zoals ivermectine (bijv. in Beaphar Anti Schurft spray). Zie voor meer informatie hierover het stuk "Uw rat heeft jeuk..."

Ontsteking van het middenoor (otitis media)
Achter het trommelvlies bevindt zich een ruimte, het middenoor. In deze ruimte bevinden zich een drietal gehoorbeenderen: de hamer, het aambeeld en de stijgbeugel. Het middenoor staat via een buis (de "buis van Eustachius") in verbinding met de neuskeelholte.

Ook in het middenoor kunnen bacteriën en andere ziekteverwekkers zich ophopen en een infectie veroorzaken. De meest voorkomende ziekteverwekkers bij een middenoorontsteking bij de rat zijn Mycoplasma pulmonis en Streptococcus pneumoniae. Verder kunnen ook de reeds eerder genoemde Staphylococcen en Pseudomonas sp. ontstekingen in het middenoor veroorzaken. Infecties van het middenoor kunnen zowel via de uitwendige gehoorgang (na aantasting van het trommelvlies als gevolg van een niet-behandelde otitis externa) als via de buis van Eustachius optreden. Bij infecties via de buis van Eustachius speelt de Streptococcus pneumoniae (pneumokok) vaak een grote rol. De pneumokok zorgt bij kinderen vaak voor een middenoorontsteking. Deze bacterie komt ook (algemeen) bij ratten voor in de neuskeelholte (nasopharynx) en kan ook bij ratten een acute middenoorontsteking (otitis media acuta) veroorzaken. Hoe een streptokokkeninfectie tot stand komt en een acute otitis media veroorzaakt bij de rat is nog niet geheel duidelijk. Vermoed worden een verminderde weerstand en andere infectieziekten die zorgen voor (permanente) beschadigingen in de neuskeelholte waardoor een "opportunistische" pneumokokkeninfectie kan ontstaan.

Symptomen die bij een middenoorontsteking kunnen optreden zijn:

oorpijn
verlies van pus via de gehoorgang
koorts
verminderd gehoorvermogen (doofheid)
scheef houden van de kop (zgn. "wry neck" of torticollis)
evenwichtsstoornissen
zgn. "kurketrekker-reflex"

Door de infectie kan druk op het binnenoor ontstaan (door afsluiting van de buis van Eustachius). In het binnenoor bevinden zich het evenwichtsorgaan en het "slakkenhuis" (cochleair kanaal). De ruimte die de ingang van het slakkenhuis vorm wordt het vestibulum genoemd. Met name door de druk op het evenwichtsorgaan kunnen evenwichtsstoornissen (wankel lopen en desoriëntatie) en het scheef houden van de kop naar één kant ("wry neck" of torticollis) ontstaan. Daarnaast kan de rat zich gaan omrollen om zijn lengte-as bij het oppakken (zgn. "kurketrekker-reflex").

Sommige ratten eten, drinken en spelen normaal, ondanks de evenwichtsstoornissen, maar het kan ook voorkomen dat een rat stil ineengedoken zit en pijn heeft. Dit uit zich met name in overmatig knarsetanden waarbij de rat met een hoge gekromde rug en een ruige, opgezette vacht stil zit. Bij een beginnende middenoorontsteking hoeft de rat de kop nog niet scheef te houden. De complicaties zoals de druk op het evenwichtsorgaan en het slakkenhuis ontstaan dan in een later stadium van de ziekte en zorgen dan voor evenwichtsstoornissen, het scheef houden van de kop en gehoorstoornissen. Er hoeft niet altijd sprake te zijn van pus of een onwelriekende geur in de uitwendige gehoorgang bij een otitis media.

De behandeling van een acute middenoorontsteking bij ratten is soms erg lastig en de rat kan last blijven houden van bepaalde symptomen, vooral wanneer de behandeling in een vergevorderd stadium van de aandoening wordt ingezet. Hoe later men behandelt, des te kleiner wordt de kans op volledig herstel. In principe worden bij een acute otitis media de volgende geneesmiddelen ingezet:

een breedspectrum antibioticum zoals doxycycline, enrofloxacine (Baytril®), amoxicilline (evt. met clavulaanzuur), of sulfamethoxazol + trimethoprim om de infectie te bestrijden
een ontstekingsremmer (corticosteroïd) zoals dexamethason, prednisolon of hydrocortison
bij ernstige evenwichtsstoornissen kan cinnarizine worden gegeven
bij pijn kan een pijnstiller zoals paracetamol, meloxicam (Metacam®) of tolfenamine (Tolfedine®) worden gegeven
De keuze van het antibioticum hangt af van de ziekteverwekker en is soms moeilijk te bepalen. Wanneer een middenoorontsteking door Mycoplasma pulmonis is veroorzaakt, dan hebben antibiotica zoals amoxicilline en sulfa's weing effect, omdat deze ziekteverwekker niet gevoelig is voor deze soorten antibiotica. Doxycycline (en andere tetracyclinen), fluoroquinolonen (Baytril®, Dicural®, Marbocyl®) en sommige macroliden (o.a. azithromycine) zijn wel effectief tegen M. pulmonis. Bij infecties met Pseudomonas sp. zijn fluoroquinolonen en polymyxine B vaak effectief. Wordt een middenoorontsteking veroorzaakt door pneumokokken, dan heeft een behandeling met amoxicilline + clavulaanzuur (Synulox®) de voorkeur. Als 2e keus middel komt sulfamethoxazol + trimethoprim (T.M.P.S., Eusaprim®, Bactrimel®, co-trimoxazol) in aanmerking.

Men kan er ook voor kiezen om een antibioticum zowel systemisch als lokaal (in de vorm van een oorzalf) toe te passen wanneer een otitis media is ontstaan na een otitis externa. Men dient daarbij wel op te letten dat er geen antibiotica worden gegeven die elkaar tegenwerken.

Xylitol ter voorkoming en/of behandeling van otitis media?

Recente onderzoeken in Finland hebben aangetoond dat xylitol een belangrijke rol speelt bij het voorkomen van acute middenoorontsteking veroorzaakt door Streptococcus pneumoniae (pneumokok) bij kinderen. Xylitol is een natuurlijke suiker dat o.a. voorkomt in de berk, in pruimen, frambozen en aarbeien. Aanvankelijk werd xylitol toegevoegd aan kaugum om de cariës veroorzakende bacterie Streptococcus mutans te bestrijden. De onderzoeken van de Finse professor M. Uhari toonden aan dat xylitol ook de groei en de aanhechting van pneumokokken aan de slijmvliezen in de neuskeelholte afremde. De proef met xylitolkauwgum werd gedaan bij twee groepe peuters, waarbij één groep dagelijks xylitolkauwgum kreeg en de andere groep kauwgum met een gewone suiker. In de xylitolgroep bleek zowel het aantal gevallen van acute otitis media als het antibioticumgebruik te zijn afgenomen (ong. 30-40%).

Omdat de S. pneumoniae ook bij ratten voorkomt en ook bij ratten kan zorgen voor acute otitis media, kan het toedienen van xylitol bij ratten zinvol zijn. Naast de bovengenoemde medicatie geven wij ratten met (acute) otitis media Tussistin® Suikervrije siroop waar xylitol in voorkomt (1 - 1,5 ml/kg LG 2 - 3 x daags).

Ontsteking van het binnenoor (otitis interna) en verdere complicaties
Ook na behandeling van een acute otitis media kunnen bepaalde symptomen zoals een scheve kop en evenwichtsstoornissen bij een rat blijven bestaan. De rat leert al gauw zich aan deze situatie aan te passen en kan - met enige beperkingen - zich verder goed redden. De middenoorontsteking is dan chronisch geworden (otitis media chronica) en kan af en toe verergeren waarbij een verhoogde druk op het evenwichtsorgaan en het slakkenhuis ontstaat door een afsluiting van de buis van Eustachius. Door het behandelen met de bovengenoemde medicatie kan men de verergering weer bestrijden. In principe zou men met eenvoudige xylomethazoline neusdruppels kunnen gaan werken (wat bij mensen vaak een goed resultaat geeft), maar dit is bij de rat erg lastig toepasbaar.

Blijft een acute middenoorontsteking onbehandeld, dan kan de ontsteking zich uitbreiden naar het binnenoor (otitis interna) en daar het slakkenhuis (cochleair kanaal), het vestibulum en/of het evenwichtsorgaan aantasten (labyrintitis). Het gevolg is dan een blijvende beschadiging van het gehoor (doofheid), blijvende evenwichtsstoornissen en een blijvende scheefstand van de kop. Ook kan de gehoorzenuw (N. vestibucochlearis) blijvend beschadigd raken. Beschadiging van vestibulum, het slakkenhuis en/of de gehoorzenuw kan eveneens leiden tot een zgn. nystagmus. Hierbij maakt de rat snel heen en weer gaande horizontale oogbewegingen alsof het dier in een draamolen zit. Een otitis interna wordt in principe op dezelfde wijze behandeld als een otitis media, maar de kansen op genezing zijn geringer. Antibiotica zijn vaak niet goed in staat om door te dringen in de holten in de schedel van de rat.

De ontsteking kan zich ook uitbreiden naar het slaapbeen (processus mastoideus), hetgeen pijnlijk kan zijn voor de rat. Bij een pneumokokkeninfectie bestaat tevens het gevaar voor een uitbreiding van de infectie naar het hersenvlies (meningitis) of naar de hersenen (encefalitis). Er kunnen dan gedragsstoornissen (bijv. rondjes lopen, agressie, oriëntatiestoornissen en happen naar bewegende dingen, enz.), verlammingsverschijnselen en/of epilepsie ontstaan. De uitbreiding van de infectie is veelal moeilijk te bestrijden en euthanasie is dan vaak nog de enige optie. In een heel enkel geval kan een meningitis door agressief behandelen worden bestreden, maar deze "winst" is maar gering. Vaak blijft de rat last houden van blijvende beschadigingen die ernstige handicaps ten gevolge hebben.

Overdracht, besmetting en isolatie
De ziekteverwekkers die verantwoordelijk zijn voor oorontstekingen zijn over het algemeen al bij ratten aanwezig (zgn. "commensalen") Deze ziekteverwekkers zijn uiterst besmettelijk en worden zeer gemakkelijk overgedragen. Bij een goed werkend afweersysteem worden deze ziekteverwekkers "onder de duim gehouden" en veroorzaken ze verder geen ellende. Door een verminderde weerstand of door ziekte kunnen deze ziekteverwekkers echter toeslaan en zgn. "opportunistische" infecties zoals otitis media veroorzaken. Isolatie van een rat met otitis media is zinvol wanneer het dier wordt aangevallen door andere ratten in de groep, maar op het moment dat men de symptomen van otitis media waarneemt, heeft een verspreiding van en besmetting met de verantwoordelijke ziekteverwekker al plaats gevonden. Bij pneumokokkeninfecties is het wel raadzaam om de zieke dieren te isoleren om op die manier de infectiedruk te verminderen. Verder kan men met de behandelende dierenarts overleggen of de rat wel of niet moet worden geïsoleerd. Isolatie kan soms een negatief effect op een rat hebben, vooral wanneer het dier een goede positie in de rangorde van de groep heeft.

Samenvatting
Een gecompliceerde middenoorontsteking met evenwichtsstoornissen en een scheve kop doen al gauw denken aan een "hersenbloeding". Soms wordt zelfs de diagnose "hersentumor" of "beroerte" gesteld. Door deze verkeerde diagnose(s) ziet men vaak af van een adequate behandeling ("er is toch niets meer aan te doen..."), terwijl een goede behandeling juist veel ellende kan voorkomen, mits tijdig ingezet. Ook wanneer er sprake is van complicaties kan een agressieve behandeling effectief zijn. Er kunnen weliswaar enkele symptomen zoals een scheve kop en evenwichtsstoornissen permanent aanwezig blijven, maar wanneer men de infectie weet te stoppen wordt erger voorkomen. De rat leert zich goed aan te passen aan een scheve kop en evenwichtsstoornissen en zolang er geen sprake is van pijn, kan de rat met zijn beperkingen nog goed functioneren in de groep.

Het "zelf dokteren" met vrij in de handel verkrijgbare antibiotica wordt met klem afgeraden. Bij het constateren van symptomen die kunnen duiden op een oorontsteking, dient men zo snel mogelijk naar een dierenarts te gaan die een goede ervaring heeft met kleine knaagdieren zoals de rat, hun ziekten en de behandeling daarvan.