DICTO: GABRIEL MORALES GARCIA (TATA LAVE)

ESCRIBIO: EL PROFESOR DE SEVINA

 

 

 

CUENTO:

(CASTELLANO)

 

“JUEGOS P’URHEPECHA”

  

Sentado en la esquina de nuestro viejo troje que nos vió nacer, mi padre iniciaba uno más de sus relatos, pensaba en su tierna infancia y que en mi niñez de la mano me llevaba por su mundo tan feliz, aquel día de intenso sol en el horizonte p’urhepecha que le caía en pleno rostro, se veía tan jovial y lleno de fuerzas con su dulce voz poco a poco pise aquella fértil tierra ubicada en la meseta p’urhepecha: Sevina con su eterno verdor por doquier y que entonces yacía como un girón impenetrable a lo extranjerizante de la época actual, sin la energía eléctrica, sin teléfono, tocadiscos, maquinitas, computadoras o nintendos y todo lo que la modernidad implica y todo ello fue minimizando lo valioso que nos heredaron nuestros ancestros. LAS TRADICIONES Y LEYENDAS abarcando nuestros añorados “JUEGOS P’URHEPECHA” y le supliqué con todo mi corazón me platicara de esos juegos ya idos y que ya casi no se practican, pero que un día eran nuestra sana diversión y empezó su fascinante relato...

 

I.- PELEA ENTRE AMIGOS

-          “Si alguien quería pelearse o tener unas luchas, tu le podías decir, ¡no quieres medirte? Y se iniciaba la pelea entre el polvo de la calle o entre los arotes de las milpas o de la tierra recién arada y ambos se envolvían en una lucha a muerte y el que perdía se conformaba y nunca se enojaba con su rival, a veces se usaban palos o a mano limpia, jamás una arma punzo cortante.

-          La lucha terminaba entre porras y aplausos de los espectadores y con un apretón de manos entre los contendientes que era una señal de amistad y de lealtad.

-          ¡Así era la PELEA ENTRE AMIGOS de mi tierra!...

 

II.- DARLE VUELTA AL PINO

Cuando se hacían los días de campo o al término de la comida en las cosechas, se buscaba el pino más alto y frondoso, alguién se subía a amarrar el lazo y sus dos extremos quedarían colgando hasta llegar al piso.

Dos personas se amarraban de la cintura y cuidadosamente tomaban impulso y comenzaban a darle vueltas al pino. La sensación de volar por el vacio era indescriptible, el paisaje azul y verde corría a gran velocidad todo se movía, los pinos, los cerros, el cielo, la gente y entre risas y aplausos terminaba aquel juego y seguía otra pareja.

 

III.- EL COLUMPIO

Otro de nuestros juegos favoritos era el columpio, se buscaba un árbol grande y de una rama resistente se colocaba un lazo quedando dos extremos colgando los que se amarraban haciendo un gran nudo y sobraba un pedazo como un metro de longitud y que servía para impulsar al joven o a la señorita, niño o niña y así pasaban las horas gozando el vaiven del ir y venir del columpio. Todo el paisaje se movía y a veces parecía que chocabamos con el piso o con la gente que estaba descansando después de la comida.

La tarde caía y seguía la diversión del columpio que iba y venía impulsado por un joven o señorita, el asiento era un rebozo o cobija”...

IV.- LA ARDILLA Y EL COYOTE

Este juego era exclusivo de niños y jóvenes y se buscaba en el bosque el más tupido follaje, buscabamos los pinos pequeños y los calabamos doblándoles las puntas hasta que llegaran al suelo formando un arco, si resistían y no se quebraban, se iniciaba el juego.

LA ARDILLA se trepaba primero y luego subía EL COYOTE comenzando así una de las más extrañas cacerías de árbol en árbol y el vaivén y el crujir de las ramas, a veces uno de los dos se caía y su golpe era amortiguado por el grosor del huinumo seco que estaba en el piso o de plano ambos se caían golpeándose la cabeza, el estómago o la espalda pero muy felices disfrutando del juego p’urhepecha LA ARDILLA Y EL COYOTE”...

 

V.- MOSQUEARLE A LAS CARRETAS

Era costumbre que en el tiempo de las cosechas los fleteros cargaban a sus carretas con sus yuntas hasta 10 costales de jarcía con el maíz producto de su cosecha de las parceolas o terrenos ubicados en el plan, el tabaco, los Arevalos, la nevería, la tranca, la comunidad, la virgen, etc.

Por lo intransitable de los caminos, solo se usaban las carretas y fleteros, los cosechadores vaciaban sus canastos llenos de maíz a sus costales y ya luego bajaban hasta el pueblo por el atardecer.

Y nosotros trepabamos por encima de los costales y respirando el polvo que dejaban la carreta y la yunta de bueyes corriendo de bajada y solo la voz del carretero o fletero se escuchaba para detener la yunta o picarle con una madera larga y delgada llamada garrocha y seguir adelante.

En aquella época no había carros ni coches y era una sensación tan agradable MOSQUEARLE A LAS CARRETAS”...

 

VI.- LOS AGUACILES

Por las tardes después de una larga jornada de trabajo, los jóvenes hacían un juego en las esquinas de las calles, cuatro de ellos permanecían encantados y otros cuatro iban a desencantarlos en donde ponían en práctica su habilidad mental y física, el encantado estiraba sus manos y los los iban a liberar, esto se repetía muchas veces entre gritos de la chiquillería de los liberados y de los atrapados.

La oscuridad nos sorprendía, no había luz eléctrica y a veces sólo las voces de nuestros padres se escuchaban llamándonos para irnos a casa a dormir después de disfrutar el inolvidable juego llamado LOS AGUACILES”...

 

VI.- LA TRAMPA DE LAS GUILOTAS O NITARHAKUAS

Las nitarhakuas era otro pasatiempo favorito y su objetivo era atrapar a las güilotas. De antemano los crines o cerdas de los caballos escogiéndose los más grandes y se hacía el lazo principal apoyándonos sobre nuestras rodillas y con nuestra saliva torciamos y torciamos el lazo de 15 o 20 metros de longitud. Con el mismo sistema hacíamos otras lazadas más chicas que luego colocabamos el lazo principal y se introducían a una cuarta de retiradas y al terminarlos se envolvían cuidadosamente y se echaban en un morral.

Era tiempo de secas y buscabamos los ojos de agua distantes y a caballo o a pie cruzabamos los terrenos recién arados hasta llegar al lugar señalado.

Se ponían estacas de madera alrededor del agua o estanque y desenvolvíamos LAS NITARHAKUAS y buscabamos la huella inconfundible de la güilota que era su excremento.

Frecuentemente ibamos a los ojos de agua de LA CALZADA llegando a Arantepacua, EL CHEXU, TÏTSÏKI KERHIATIRU, EL IRHIEPU ITS’ARU, ETC. Trabajabamos en conjunto colocando las trampas y tapando con huinumo el agua por sus orillas que no iba a ser ocupada, al terminar de colocar las nitarhakuas, ya iba cayendo la penumbra y teníamos que escondernos muy lejos de alli. Cubiertos bajo la sombre de los árboles o entre las verdes jaras esperábamos el arribo de las primeras güilotas y unos chasquidos y silbidos rasgaban el silencio de la entrada de la noche ya casi en la penumbra.

Bajaba la primera ave seguida de una parvada de ellas, el inconfundible aleteo y silbar de las güilotas era el premio a nuestros esfuerzos.

Llegaban a tomar el gua y algunas quedaban atrapadas en las patas, en el pescuezo y las alas y otras partían su vuelo escapándose de nuestras trampas.

Entre el lodo y el agua las buscabámos a tientas, la oscuridad no nos dejaba verlas y desenredándolas las colocabámos en nuestras cobijas y regresabamos a nuestro pueblo con la mayoría de güilotas vivas listas para un exquisito mole.

Aún resuena en mis oídos aquel aleteo y silbar de ellas cual saétas surcando el cielo ya en su ocaso de los imborrables atardeceres de mi tierra.

¡LAS GÜILOTAS AUN VUELAN Y LAS TRAMPAS O NITARHAKUAS NOS ESPERAN!...

 

VII.- LAS CANICAS

En tiempo de las canicas, los niños se divertían y se juntaban de 3 a 4 elementos a mitad de la calle o en las esquinas hacían un pequeño cuadro y colocaban sus canicas y como a cinco metros se trazabas una raya en el suelo que servía para determinar quien sería el primero en sacar las canicas del cuadro y a eso se le llamaba PICARLE y los demás se colocaban en diferentes lugares y el primero o sea EL MANO comenzaba a sacar las canicas o a MATAR al más cercano de los contrarios, algunos niños eran buenos tiradores con excelente tino. Recuerdos de mi tierna infancia entre el chocar de LAS CANICAS y la satisfacción del ganador y el desconsuelo del perdedor.

Aún escucho las palabras, medir, poner, cuarta, mano, chiras, picarle, kembis. “Ya te maté, él es el bueno, ¡ASI ERA EL JUEGO DE LAS CANICAS DE MI PUEBLO!...

 

IX.- EL TROMPO

Los trompos se mandaban hacer con un carpintero y se les llamaban HECHIZOS y pocos eran los niños que los traían nuevos de Paracho.

A los trompos hechizos se les perforaba casi en el centro con una profundidad de 2 centimetros que servía para producir un extraño silbido cuando giraba, el hilo era de pita de maguey o de hilaza.

Se ponía una moneda dentro del cuadro o en un círculo a veces era el mismo trompo, el perdedor recibía en castigo unos piquetes del trompo ganador llamado KEKOS.

Otras veces el juego se iniciaba desde una esquina y terminaba de cuadra en cuadra, hubo niños muy hábiles en el trompo.

¡Recordar es vivir hijo mio, aún escucho el silbar de nuestros trompos hechizos confundidos entre el grito de la chiquillería de la calle donde tu naciste!...

 

X.- LOS PAPALOTES

En el tiempo de las secas se acostumbraban hacer papalotes, los niños hacía papalotes chicos de un cuarto de tamaño con el arote de maíz en forma cuadrada o exagonal y se usaba el papel de china que se pegaba con atole como engrudo e hilo casero.

Esto era para los niños y los volabamos en los ecuaros o solares pertenecientes a nuestras casas e ibamos a jugar.

Los papalotes de los jóvenes eran más grandes y meticulosamente trabajaban con el tejamanil y hacían un armazón hasta un metro por lado luego los cubrían de manta usando una variedad de colores para decorarlos llamado SOLFERIN y en la parte superior por atrás iba una ZUMBA que era un arco de tejamanil con una banda o cinta de manta muy bien amarrada y la cuerda era hecha de pita de maguey y que se torcía en una pierna del joven y el hilo se envolvía en grandes bolas.

Colocaban la pita en el armazón y en la parte posterior unían los dos extremos al hilo y como a 5 metros le colocaban hilachos o las sobras de las mantas, esa era la cola del papalote que servía para su equilibrio, la hoja iba provista de hojas de rasurar que era su arma.

A la mitad del plan era el lugar escogido por las tardes en que había un fuerte viento e iba la chiquillería y los jóvenes a calar el papalote iniciándose el vuelo y en cada subida y bajada se escuchaba la melancólica zumba ya que el aire le daba un dulce sonido.

El solferin con sus vivos colores hacían un hermoso paisaje y allá a lo lejos aparecía otro gran papalote y entre vaiven y vaiven iban acercándose peligrosamente y listas sus navajas afiladas para entrar en acción y de repente en brusco movimiento en el vacio y la cola de un papalote con su mortífera arma trozaba el hilo delgado de pita del contrario.

Por doquier del aire llevó aquel objeto volador para perderse en la inmensidad de la sierra.

Por doquier aparecían estos papalotes chicos y grandes de varios colores zumbando alegres y a veces lastimeramente retándose en el cielo y describiendo cabreolas zigzagueantes por los hábiles movimientos de los jóvenes que jalaban y soltaban sus hilos con suma rapidez.

¡AQUEL ESPECTACULO DEL VUELO DE NUESTROS PAPALOTES CON SUS VIBRANTES ARCOS Y LISTOS PARA LA LUCHA, SUS COLAS Y SUS ZUMBAS VIVEN EN MI CORAZON!...

 

XI.- LA MONTA DE ANIMALES

Después de las cosechas los animales se daban vuelo a comer los arotes y hojas secas del maíz, eran los instantes en que los muchachos lazaban a un becerro a un torito bravo y con un lazo o reata le tiraban la lazada amarrándole los cuernos y las patas y tumbando al animal para ponerle el petral y algún futuro jínete de los jaripeos de mi tierra en su toril abarrotado de gente entre la música y las palmas llenas de botellas y cartones de cerveza y animales bravos como EL CATRIN de don Dolores Chávez H. Y solo una vez se le quedaron dos valientes jínetes uno montado en el pescuezo y el otro en el lomo y eran Ignacio y Margarito.

Entre patadas del animal y con los cuerpos adoloridos seguía la chiquillería imitando a sus mayores entre AROTES Y EL POLVO Y TODO PARECIA UNA VERDADERA MONTA DE ANIMALES”...

 

 

 

XII.- EL CASTILLO

Después del atardecer pronto llegaba la oscuridad y en tiempo de las cosechas en nuestros solares comenzabamos a juntar el arote de maíz ya seco y hacíamos pequeños castillos y les prendiamos fuego en que se veían enormes fogatas y que a veces terminaban en tragedías porque una chispa llegaba a las rastrojeras y las quemaba o eran los tejados de tejamanil que protegían a nuestras casas.

El gusto se transformaba en disguto, la elevación del fuego con sus chispas y sus grueso humo producía intenso deleite”...

 

XIII.- PELEA DE GALLOS

Cortabamos las varas mas hermosas de un jaral quitando las verdes hojitas menos sus amarilletas puntas y le introducíamos una hoja de rasurar y el juego era entre dos niños y retirados a cierta distancia uno del otro, nuestras manos tomaban la varita y empezaba el peligroso juego de intercambiar golpes de vara contra vara y a quien le trozaran la punta ese era el perdedor y así volaban las ramitas verdes y amarillas de las jaras y decíamos que eran las plumas de gallo de nuestras inolvidables PELEA DE GALLOS que eran parte de los juegos de nuestra infancia”...

 

VXI.- LAS LUCIERNAGAS

Era el tiempo de los elotes y de las torrenciales lluvias, del atole de anís, de los uchepos, de los hongos de la milpa conocidos como huitlacoches, de asar y de coser elotes o de saborear una atapakua de quelites o de darle un rico sorbo al atole de caña o de cortar las dulces pichekuas o de saborear la caña de maíz tierno y los tomates silvestres del cerro. Llegaba el atardecer y nos producía cierto encanto y esperabamos con ansiedad el ocaso.

Llegaba la oscuridad y las milpas con sus hojas eran como fantasmas que nos producían cierto miedo y al poco rato se veían miles de LUCIERNAGAS y que al mirarlas, nos hipnotizaban con sus hermosas lucecitas que se prendían y se apagaban y nosotros tras de ellas y a puños las guardabamos en nuestros morrales y esto ocurría en las afueras del pueblo, comunmente llamada la orilla e impacientes las dejabamos escapar por entre las milpas y alguna luz quedó sobre nuestros calzones, camisas, nuestras manos y caras y así jugabamos a espantarnos con la luz de aquellas fosforescentes LUCIERNAGAS DE SEVINA”...

 

XVI.- TAPAR LA CRECIENTE

Nuestra meseta p’urhepecha siempre ha sido muy pobre en agua por su altitud y muy grande era nuestra alegría al termino de un torrencial aguacero lleno de truenos y rayos en donde vimos caer árboles a la mitad, reses muertas y a veces a la misma gente por un rayo. Bajaba con ensordecedor ruido la creciente del río trayendo consigo ramas, troncones, piñas, huinumo y hasta animales muertos.

Cuando la creciente disminuía de fuerza y de volumen solo dejaba en su orilla granizo y espuma.

Llegaba el momento de arremangarnos los calzones y descalzsos nos metíamos por el revolcado río y corriamos y nos mojabamos con esa agua fría.

Cuando ya era poca el agua se iniciaba el juego de TAPAR LA CRECIENTE y hacíamos presas con lodo y luego destapabamos el agua acumulada.

¡Y CORRIA EL RIO COMO CORREN HOY MIS RECUERDOS PARA PERDERSE EN LOS LLANOS DEL HUAXAN Y DEL QUINCEO”...

 

VXI.- EL JUEGO DE LAS CARRETITAS

Con cuatro ruedas de madera hechas a mano y tres pequeños tramos de pino seco y formados triangularmente eran enclavados cuidadosamente y sólo el eje principal era más largo para ser jalado por el más fuerte y con las ruedas hechizas es lo que necesitabamos para hacer volar nuestra imaginación de niños.

El chofer iba montado y manejando la carretita pero a veces el modelo más reciente era colocarte una caja de madera vacía que se usaba para los jabones corrientes o de pan.

Los niños más valientes ibamos a la loma que esta en el pueblo llamado TERHUNTS’IKURINI ya que había un declive natural y de alli bajaban las carretitas en veloz carrera y dos niños trepados donde a veces fueron frecuentes e inevitables las caidas sin importarnos que fueran mortales, no tenían frenos y los caidos perdían el conocimiento.

Esa fue nuestra pobreza llena de imaginación del niño p’urhepecha.

¡EL RECHINAR DE LAS RUEDAS HECHIZAS DEL JUEGO DE LAS CARRETITAS AUN SE ESCUCHA EN EL TERHUNTS’IKURINI”...

 

XVIII.- LAS ESCONDIDAS

El grupo de niños y jóvenes participaban en este sencillo juego en el cual también juntaban a las niñas y se llamaba las escondidas.

Podía jugarse en cualquier hora del día y el chiste era esconderse debajo de un troje, detrás de la cocina o entre las latas del patio o en las cercas de piedra de nuestras propiedades, cuando llegaba la oscuridad aquello era más emocionante, en dicho juego frecuentemente nos golpeabamos el cuerpo o la cabeza ya que no se veían los objetos, todo era oscuridad, no había energía eléctrica ni luna llena.

¡RESUENA EN MIS OIDOS EL GRITERIO DE LOS CHIQUILLOS AL SER DESCUBIERTOS EN “LAS ESCONDIDAS”...

 

XIX.- EL YO-YO Y EL BALERO

Estos dos juegos eran poco frecuentes ya que venían hechos desde Paracho pero el balero lo hacíamos con botecitos chileros y le metíamos una maderita para hacer nuestros capiruchos y con un hilito en su extremo le amarrabamos una piedrita, EL YO-YO poco se usaba”...

 

XX.- TOREAR AL TORO

Este juego consistía en ir al bosque y traer un pinito chiquito y quitarle las ramas y la cáscara del palo con un cuchillo y se le daba la forma de un animal, una cabeza con dos pequeños cuernos y como medio metro de largo de la misma madera.

Se metía el palo entre las piernas de un niño e imitaba a un auténtico toro de lidia. Nos correteaba y lo toreabamos y así se iniciaba otro jaripeo por las calles llenas de lodo o de polvo e iban los lazadores sobre sus caballos de madera y lazaban la cabeza del torito y se le ponía el pial y soltaban al animal que salía bramando, el niño con su torito reparaba y hería a sus compañeros de juego causándoles verdaderas heridas en sus delicados cuerpos. Ya muy entrada la tarde terminaba el jaripeo infantil.

¡TOREAR AL TORO ERA OTRO JUEGO INDIGENA DE MI SIERRA P’URHEPECHA!...

 

 

 

XXI.- LA CACERIA

En la época de la cosecha del trigo escogíamos el palito más largo y fuerte trozándole la punta y las coleccionabamos y estas era LA P’ANGIKUAS y con espinas de tejocote las introducíamos en la punta de aquellas varitas y pegadas con cera de campeche y con trementina casi seca ya estaban listas para ser disparadas.

El arco se hacía de un delgado y resistente tejamanil y una cuerda trensada de pita de maguey. Entre la huerta de manzanos le tirabamos a los pájaros y a veces nos guerreabamos entre los mismos compañeros sin medir el peligro.

Hubo varios accidentes como aquel en que una de tus flechas quedó prendida en el estómago de tu hermano Roberto,. ¡Vaya puntería la tuya! Y la sorpresa cuando le sacaste la flecha sin consecuencia alguna porque en el impacto la espina se sumió por el hueco de la varita, pero el susto que le diste no se lo quito nadie...

Fueron juegos inolvidables de niños tan dulces y hermosos y sin maldad alguna.

¡BENDITOS SEAN NUESTROS JUEGOS P’URHEPECHA QUE YA NUNCA MAS VOLVERAN Y QUE DIOS NOS SOCORRIO PARA NUESTRO DELEITE!...

Mi padre terminó su relato lleno de una gran nostalgía mirando el eterno verdor de los pinos del cerro del IRHIEPU y de la VIRGEN y las mancuernas pintas del maíz que colgadas estaban sobre nuestras cabezas y de pronto irrumpió un gran remolino que en círculos levantaba el polvo lleno de hojas secas de maíz y con su ruido ensordecedor se fue perdiendo en la región llamada el Tabaco y el cerro de Kapen y como una diminuta estrella le acompañaba un pequeño papalote que aún zumbaba porque el viento fuerte le arrebató a un niño que se divertía cuando lo volaba por el limpido Sevinense.

Mi padre y yo cerramos nuestros ojos y al mismo tiempo dejamos escapar nuestras fuertes voces que decían ¡BENDITOS SEAN NUESTROS JUEGOS P’URHEPECHA QUE FUERON PARTE DE NUESTRAS VIDAS! ¡BENDITOS SEAN POR SIEMPRE!.

 

 

ACAMBARO, GTO. MARZO DE 2001.

                       

                                                                 

                                                           


 (P'URHEPECHA)

 

                      “CHANAKUECHA P’ORHECHEERI”

 

UANDASÏSJPTI: TATA GABRIELI MORALISI GARCIA (TATA LAVE)

KARHASÏSJPTI: TATA JORHENPIRI SIÜINANI ANAPU.

 

INCHAJPIKUA

 

Uaxakatini Uaxakatini terhunukuaru jucharhi trojani t’arhepitiru enga japindangapk’a jindini, juchiti taati uenaxjp´ti uandonts’kuarhichini imerhi UANDANTS’KUECHANI ka mindasïsjpti enga ima tataka sapichuepk’a ka enga ji takipikia ka juchiti jupikasisjpirhini ka ixi paxptirhini imerhi p’arhakpiniru ts’ipikuani jingoni inde jurhiatikuaru kerhi ts’andani jingoni jucharhi P’orhecheeri Echerhio ka sesi erhangarixpti k’angarhikuaru ka no sani t’arhepisïsjptía, kanikua uingapikuani jats’ïsjptia ka ixi kurhajchasïsjpk’a imerhi teerhi uingachakuani ka sangani arhini axataxpk’a ima sesi echerhini Angatapurhu Anapu: SIÜINANI.

Iaximindu xungapitini erhojkuarisïsjptia ka nombe uxjpti ichani inde no sesi utuxicheerhi enga nombe marhuasïni iaxi jamberhi: Ts’omikua Electrhikani, uandarhakuani ets’arhutarakuechani, tiamu-chanarhakuechani, komputadorhuechani, nintenduechani ka matarhuechani ambe iaxi ambe ukatechani ka euajpintaxtini enga juchantsïni sani enga jukaparhajpk’a ka enga jurhajkuntaxjpti jucharhi iontk’i anapu k’urhipuecha jucharhi PIKDEKUECHANI KA JANGUECHANI “ka jucharhi” CHANAKUECHA P’ORHECHEERI jamberhi ka ji ixi k’oma arhisïsjpk’a juchiti mints’itani jingoni esïka uandonts’kuarhipiringa indeni chanakuechani enga ts’itakuarhisïsjpkia ka enga iaxi jamberhi nombe mitikuarhistía ka nojtk’i chanangaxini ia ka ma jurhiatikuani ixi jindesïsjptia jucharhi sesi CHANAKUECHARHU ka ixi arhisïsjptirini ia:

 

I.- TS’EPERHAKUA PISPIRHICHEERI8

Enga majku uekasïssjptiksï uarhijperani o k’uaxhuperhani imecha arhixperaxamptiksï “Nojtsï ts’eperho jindini jingoni? Ka uenakuarhisïsjpti uarhijperhangani t’upurhini jamberhi xanbgarhiru ka jarhoecharu pik’unts’kuarhu anapu ka echerhi tarhekataru ka ts’imarhani chanajperaxamptiksï kerhikua jimboni esïk’a uarhikuaru jamberhi ka enga ma ts’itaxjptía nombe k’urhajkuarisïsjpti ka ixk’u pakarhaxjptía nombe ikiajkuni enga andaperhajpkía uarhijpiticha mentk’uy ixi jupikasïsjptiksï ch’karhi k’arhirichani tsïmecheerhi jajkicharhu esïk’a ts’iuerhiticha ka nojtk’i meni tiamu uarhijperakuechani ambeni.

K’amakuarhiwsïsjpti TS’EPERHANI ts’iuerhiticha ka kuirhojkuarisïsjpti pasakukuechani ka jiuakuarhikuechani k’uirhipuecheeri ka jajkichani ints’perhaxamptiksï ts’eperhiticheerhi ka ixi jindesïsjptía sesi p’ajperhakua ts’imechani jimboni.

¡INDE JINDESÏSJPTIA TS’EPERHAKUA PISPIRHICHEERI JUCHITI ECHERHIO!...

 

II.- UANOTAKUARHINI P’UKURHIRU

Enga ukuarhipk’ia tirhiekuani juatarhu ixi o enga jucha k’amakusïsjptiksï tirhieni p’ikunts’kuarhu ixi jirhingantaxampkatsï ma p’ukurhini iotatini ka kuarhonchiparini ka ma k’uirhipu karharasïsjpti sïndarhini jingoni jojkuni ka ts’imani sïndarhichani andatsïntaxptiksï echerhiru jamberhi.

Ts’imarhani k’uirhipuecha jotakuarhixjptiksï tsimerhi jonguarhikuaru ka ixi k’uanijkuarhixamjptiksï ka uenaxamjptiksï UANOTAKUARHINI P’UKURHIRU.

Jucha sesi p’ikuarheraxamjpk’a karhani tarhiataru ixi ka iamindu auandarhu chupi ka xungapti erhojkuarisïsjpti ka jukarhi kokani uirhiaxamjpti ka iamindu ambe manakuarhixjptiksï angatapuecha, juatecha, auanda ka k’uirhipuecha terhekuarixamptiksï ka pasajkungaxamjptiksï ka ixi k’amakuarhixamjpti inde chanakuani ka matarhuecha ts’imani k’uirhipuecha uenaxjptiksï mendarhu”...

 

III.- T’IRHINTS’IKUARU

Matarhu jucharhi sesi chanakuani jindesïsjpti T’IRHINTS’IKUARU arhikata ka jirhingantaxamjpk’a ma kerhi angatapuini xingakirhu ka ixi jatsingantaxamjpk’a ma kerhi xindarhini t’irhints’itini ts’imani anapurhu ka jotakuarhixamjk’a kerhi ma jokuarhikuani jingoni ka ma sapi sïndarhiru esïka ma methuini ioparhakua ka marhuataxamjpkatsï ants’ikuarhingani tumbini ka malecitani ka juchants’ini ka tatak ka nanaka sapichani ka ixi nitamakuarhisïsjpti atakuarhuechani sesimindu nirhani ka jurhani T’IRHINTS’IKUANI  jatarhini.

Iamindu ambe manakuarhixamjptiksï ka ixk’u xarharaxampti esïka uatatakuarhini echerhiru o k’uirhipuechani jingoni enga japkia mints’ikuarhini enga t’irhiengajpkia.

Inchatirukua nintaxjptia ka utaxi jucha t’irhints’ixamjpk’a esïka uatastakuarhini echerhiru o k’uirhipuechani jingoni enga japkia mints’ikuarhini enga t’irhiengajpkia.

Inchatirukua nintaxjptia ka utaxi jucha t’irhints’ixamjpk’a ka tumbini ka maleni ma ants’itaxamjptiksï sindarhini ka uaxandikua t’irhints’kuaru jindesïsjpti ma k’uanindikuarni ka ma karhonini”...

 

IV.- UAKUI KA JIUATS’I UKUARHINI

I chanakuani jindesïsjpti takicheerhi ka tumbicheerhi ka jirhingantaxajpk’a angatapurhu ixi sapirhati p’ukurhichani enga no mentk’u k’uarhakuarixamjptiksï angats’ikuarhu ka uxjptiksï ukuarhini esïka kants’akatechani ka ixi andats’irhani echerhindu jamberhi ka inde tekontaxamjptiksï ka nombe k’uarhakuarixamjptiksï jimajkani k’orhu uenakuarhisïsjpti chanakuani.

Uakui uenaxjpti karhani p’ukurhiru ka tat’sikua chuxasïsjptia jiuats’ini ka ima jindesïsjpti ma p’orhecheeri chanakua ATAJPERHANI xingakicharhu sapi p’ukurhichani angatapurhu anapu ka t’irhints’itini xingakicharhu jamberhi ka sontk’u ixi majk’u ts’imarhatichani uekorhintaxjptiksï huinumurhu.

 

V.- KARRETECHANI CHUJCHUKUNI

Pindekuesïsjptía p’ikunts’kuarhu XURRURHITICHA arhikata xurrurhuntaxajptiksï ts’imerhi karretechani ka uakaxichani jingoni ma tembini kerhi sutupuechani jarhcieri ukatecha ts’irhini p’ikunts’kuecharhu enga uerhamjpkia ekuarhuecharu esïka “KERHI EKUARHURU”, “TABAKURHU”, “ARHEVALUICHARU”, “IAUAKUARHU”, “TRHANKARU”, “KOMONICHO”, “IURHIXO JUATARHU” ka matarhuecha.

Xangarhicharu jukarhi no sesi jaxisïsjptiksï ka karretechani ka xurrurhutichani marhuataxamjptiksï ka p’ikunts’taticha mondatixamjptiksï ts’imerhi xundichani ts’irhini uinirhatini jingoni kerhi sutupuecharhu ka ixi kets’intangasïsjptiksï irhietaru jamberhi inchatirhikuaru.

Ka jucha chujchukuxamjpk’a tajs’ïkurhini kerhi sutupuecharhu ka jirhiejkani t’upurhini enga jurhajkutaxamjpti karretani ka uakaxichani enga kets’imantaxamitiksï uirhiaparini ka uingachakuerhi xurrutecheerhi kurhojkuarisïsjpti uakaxichani k’uarhukuni ka mendarhu ixi churhujchukuni iostini ka ts’auapitini ch’karhini jingoni “Garrocha” arhikata, ima tiempuecha nombe jarhaxjpti tiamu jatakuechani ka jucha sesi p’ikuarheraxamptiksï KARRETECHANI CHUJCHUKUNI”...

 

VI.- ALGUACILICHA

Inchatiikuecharu enga k’amakuarhingapj’a tumbicha anchikuarhini terhukuaru xangarhicharu jarhasïsjptia ma CHANAKUA ka t’amu k’uirhipuechani jarhaxjptiksï angats’ikuarhini ka mendarhu matarhu t’amindu nirhaxamptiksï pinguntani ka sesi jindesisjptía jimajkanimindu kujarhi erhats’ïkuani jats’ingaxjptía enga ts’imecha angats’ikuarhini japkia uirhixamjptiksï jajkichani ints’perhani ka ixi jamberhi librhingasïsjptiksï ia ka mendarhu ukuarhisïsjptia jiuakuarhikuecharu takicheerhi angats’ikuerhicheeri ka no angats’ikuerhicheeri.

Churhikuesïsjptia ka nombe ts’omikua jarhasïsjpti ka kurhojkuarhixjpti juchants’ini io arhingantani tatichani ka naandichani jimboni ka inchakuarhini k’uini juchinembo ka jucha sesi p’ikuarheraxajmpk’a jucharhi chanakuarni jimbo ALGUACILICHA arhikata”...

 

VII.- NITARHAKUECHA K’UIKIPUECHEERI

Matarhu sesi chanakuani jindesïsjpti NITARHAKUECHA K’UIKIPUECHEERI ka ixi jupikani k’uikipuechani ka jucha tangaxampk’atsï jaurhichani kerhi chenchekicheeri erhajkuntaxamjpkatsï sandarhu kerhichani ka uxjptiksï ma kerhi sindarhini ka p’arhajtsikuxamjptiksï jucharhi jurhints’kuecharhu ka ch’kuatani ka andanguntani ma sïndarhi iostini 15 ka 20 metruechani iokuarhitini.

Kauirhi sapirhatichani jingoni p’arhajts’ikuxamjpk’a matarhu sapichu sindarhichani ka inchajchakuxamptiksï kerhi sindarhu ma jajki ioparhakua ka enga k’amakuarhijpkia indeni sesi irhingantaxamjpti ia ka ixi jimbo sapi sutupuirhi pats’antaxampk’a.

K’arhindikuesïsjptia ka jucha jirhingantaxampkatsï its’akuecharu iauani jamberhi ka tanguarhixamjpkatsï kerhi chenchekichani jatarhini ka xangarhapani nitamangaxjpk’a ekuarhuecharu tarhekataru tarhekataru ka enga jamberhi mindakuecharhu jarhasïjptía.

Jucha sapirhati ch’karhichani icchajxkuxamjpk’a ats’imurhu its’ini jingoni ka p’irhajkuntaxamjpkatsï nitarhakuechani ka jirhingantaxamjpk’a indecheerhi kuats’itani.

Jucha nirhaxamjpk’a its’arhuecharu, “KALZADARHU” Jarhani Pakua niarhapani, “CHEXURHU”, “TSÏTSÏKI KERhatirhu” ka “IRHIEPU ITS’ARHURU”.

Jucha anchikuarhixamjpkatsï tanguarhikuani jingoni ka jats’ikuxamjpkatsï nitarhakuechani ka omani its’ini iunumuinu j’arhirini uanamukutini imajk’u enga no meni marhuajpkia ka enga jucha k’amarhaxamjpk’a nitarhakuechani jats’ikuni pajpujanduesïsjptia ka jirhikuarixamjpkatsï no sani iauani jamberhi.

Jirhikuarixamjpkatsï angatapuecharhu k’umandikuarhu ixi ka xungapitirhu toxtinicharhu jukarhi pajpujandsïsjptia.

K’ets’isïsjptia mandani k’uiripuni ka tats’ikua matarhu k’uirhipuechani inderhi kexichani kurhojkuarhixjptiksï ka k’uimukuechani ka jindesïsjptia jucharhi andajperhakua.

Its’imantaxamjptiksï ka apindikuxamjptiksï sapi jants’irhicharu jojchaxamptiksï ia ka matarhuecha kexicharhu jimboni ka matarhuecha xipakuarhixjptiksï k’arhani auandarhu ixi nombe nitarhaxanjptiksï.

Ats’imurhu ka its’arhuru jirhingantaxamjpkatsï jucharhi jajkichani jimboni, nombe erhojkuarhisïsjptia churhikuesïsjptia ka enga nitarhangaxamjptiksï jucharhi pikuntaxamjpk’a nitarhakuechani ka pats’akuarhingaxampkatsï jucharhi sunundecharhu ka k’uangats’intaxampkatsï irhietaru k’uikipuechani ts’ipitichani jimboni ka tats’ikua ungaxamjptiksï iaxpitini atapakuani.

I tiempuechani jamberhi k’urhojkuaristi juchti k’uts’ikuecharhu indeni k’uimukuecharhu ka k’exicharhu nitamangani terhujkani auandarhu esika toxtinicha enga jucharhi jurhiatikuechani inchatirhukuechani enga ji no ujkía mirhikuarini juchiti echerhio...

¡KUIKIPUECHA UTASÏ KARHASÏNI KA NITARHAKUECHA ERHONTAXATIKSÏNI!”...

 

VII.- KANIKECHA

“CHANAKUECHA KANIKECHEERHI niarhasïsjptía ka tataka sapirhaticha ts’ipikua jingoni tanguarhingaxamjptiksï chanani t’animindu ka taminduechani terhujkani xangarhiru ka uxjptiksï ma sapi chanarhakuani echerhindu7 ka jats’irhaxamjptiksï kanikechani ka iumu metruecha no sani iauani jarhasïsjpti ma niarhakua echerhiru ka marhuaxamjpti ne jindesïsptia enga uenapirhinga ka ixi p’itantani kanikechani inde jindesïsjpti uenakuarhi arhikata ka matarhuecha xujk’uy ka jinijk’u jarhaxjptiksï enga andapkia indesïsjpti mandarhikua ka uenaxjpti p’itantani kanikechani ka uandikuxamjpti imechani ka jarhaxamjptiksï tataka sapichuecha enga jukarhi jurhikusïsjptiksï.

Mindakuecha enga jucha sapirhatipk’a enga engatsï jucha chanaxzamjpk’a mentarhk’u enga andaperhangapk’a ka enga ts’itangapk’a.

Iaxikuarhu kurhajkchaxaka enga arhiperangaak’a. “TS’EPERHANI”, “JATS’IKU MA”, “MA JAJKI”, “CHIRHAXI”, “NIARHAKUARU”, “KEMBIXI”, “UANDIKUXTIA”, “INDE ANDAXJPTIA”, “KA INDE JINDESÏSJPTIA”, “CHANAKUECHA KANIKECHEERHI”...

 

IX.- TURHUMBU

 “Ukuarhingaxjpti ma Ch’karhi Anchikuarhitini jingoni jucharhi turhumbuechani xengechichani ka majk’u tataka sapichuecha jats’ikuarhingasïsjptiksï jimbañicha Parhachu Anapu.

Turhumbuechani p’orhota sapichuini jarhajkuxamjpkatsï terhujkani jamberi no sani inchajts’ikuarhu ka enga marhuataxjpti sesi ma k’uimuni enga uants’ikuarhipk’a ka sïndarhi sapichuni akamberhixjptiksï o p’irhoakuexjptiksï.

Terhujkanimindu jats’ingaxamjptiksï turhumbuni “Ketochani” arhikuarixjpti.

Ka mendarhu chanaxamjpk’a terhurukuaru uerhatini ka ici niarhapani matarhu terhurukuaru.

Jarhaxjptiksï kerhi tataka sapichuecha enga jukarhi jorhengaxjptiksï turhumbuni chanani.

¡MIANTAXAK’A IMA TIEMPUECHANI JUCHTII UATSI, K’URHOXAKA K’UIMUKUANI TURHUMBUNI XENGECHEERHI KA JIUAKUARHIKUECHA TATAKA SAPICHEERHI XANGARHIRU ENGARHI GUNGUINI JAPINDANGAAK’A!...

Terhujkamindu jats’ingaxamjptiksï ka tuminani o ma turhumbuini ka enga turhumbu ts’itaxjpñtia uandikuxamjptiksï indeni tiamu sapichuini jukarhitini ka churhundikuxajmptiksï turhumbuni “Ketochani” arhikuarixjpti.

Ka mendarhu chanaxamjpka terhurukuaru uerhatini ka ixi niarhapani matarhu terhurukuaru.

Jarhaxjptiksï kerhi tataka sapichuecha enga jukarhi jorhendaxjptiksï turhumbuni charani.

¡MIATAXAKA IMA TIEMPUECHANI JUCHITI UATS’I, K’URHOXAKA K’UIMUKUANI TURHUMBUNI XENGECHICHEERHI KA JIUAKUARHIUKUECHA TATAKA SAPICHEERHI XANGARHIRU ENGARHI TUNGUINI JAPINDANGAAK’A!...

 

X.- KARHATICHA

Karhindikuesïsjpti ka pindekuesïsjpti KARHATICHANI uni ka takicha uxjptiksï sapi karhatichani ma jajkini ts’erhikuarhu o ioparhakuaru ka ungansïsjptiksï arhoechani ts’irhiri anapu ka erhojkuarisïsjpti esïka t’amindu o k’uimindu ioparhakua ka xirhanda chineerhi jats’ikuxamjpk’a kamata urhapitini ka pirhoakuani jingoni.

I jindesïsjpti takicheerhi ka ixi karhaxampk’a karhatichani ekuarhuecharu juchinio ka ixi chanaxampkatsï.

Karhatichani tumbicheerhi sandarhu kerhixjptiksï ka anchikuarhisïsjptiksï ts’auapiti tasambani jingoni ka ts’erhikuesïsjpti ma mertrhuini majku kándu ixi ka ongarhikuarisïsjpti guarhimikuechani jingoni ka atangantaxjptiksï solferhinichani jingoni ka sesi erhojkuarisïsjpti ka tat’ipani karharakuaru karhaticharu jats’ikungaxipti ma k’ants’akatani sapichu ZUMBA arhikua tasambanirhi ts’auapitini guapimikuani jingoni sesi jokuarhitini ka sapi sïndarhini p’itantaxampk’a akambecheerhi ka p’arhats’ikuxamjkatsï tumbicheerhi jants’irhicharu ka kerhi irhikatechani uxamjkatsï piruakuechani jingoni.

Sapi sïndarhini jotakuarhisïsjpti karhaticharu k’angarhikuaru ka kets’ikuarhu ts’imani k’andurhu jotangasïsjpti ma sïndarhini 4 o 5 metrhuecha ioparhakua CHEETI arhikata ka inchajchangaxamjptiksï ma marhu ambe cheetirhu ikichakua xistakuechani ka marhuaxamjpti esïka nombe uekorhingapk’a ka tiamu sapirhatichani jats’ingaxamjptiksï cheetirhu ka ixi uarhijperangani.

Terhujkani erkuarhuru ewrhajkuntaxamjptiksï inchatirhuecharu ka enga japk’a k’erhi tarhiatani ka nirhaxjptiksï takicha ka tumbicha ch’anakuarhini ka ixi k’arhaxjptiksï k’arhatichani ka enga auandarhu niarhapk’ia karharaxjptiksï ka kets’intaxjptsï ka ZUMBA sesi porhiexjptia tarhiatani jingoni.

Ka SOLFERHINICHA jukarhi sesi erhojkuarixjptia ka majkumindu xarharakuarhixjptiksï matarhu kerhatini iauani ixi kets’imani ka k’arhapani sangani arhini kuperhaxamjptiksï ka tiamu sapirhatichan jingoni imecheerhi cheetirhuecharu niarhiaxjpti UARHIJPERKUARU ka ma KARHATI UARHIJPITICHA jimboni.

K’arhatini enga ts’itapk’ia paxjpti uingapitini tarhiatani ka ts’itakuarhixjpti ka andats’irhaxjpti pukurhicharhu Angatapurhu ixi...

Ka mendarhu juchinio xarharakuarixjptiksï sapirhati ka kerhati KARHATICHA sesi atants’kuechani ka zumbechani jingoni ka pirhiexamjptiksï k’oma arhipani o ts’ipikuani jingoni TS’ERHAPARINI auandarhu ixi.

Ch’anangantaxamjptiksï maruk’sï ka tumbicha ants’itaxamjptiksï ka jurhajkutaxamjptiksï ts’imerhi sindarhichani jukarhi kokani jimboni.

¡Inde sesi CHANAKUANI enga k’arhaxjpk’ia jucharhi karhatichani k’ants’akatechani pirhierichani jingoni, uarhikuaru niarhaxjptia inderhi cheeticharhu ka “Uetarhakuecharu” o “Zumbecha” arhikata juchiti mints’itarhu jarhastía”...

 

XI.- UAKAXI IKIMINGARHINI JATANTANI

P’ikunts’kuarhu k’amakuarhixjptia ka uakaxicha t’irhiekuarixamjptiksï arhoechani jimboni ka k’arhirichani ts’irhicheeri jimajkumindu tataka sapiraticha apindikuxamjptiksï sapichu uakaxichani ikimingarhichani ka k’erhi ma sindarhini jingoni ka k’uanikuarhiparini jots’ikuxamjptksï xiguanguecharhu ka jants’irhicharuy ka kuaxhuxjptiksï ka suturhini jiañini matarhu tepekata sindarhini jingoni “Pethali” arhikata ka ma orhepani jataxijpti uakasïni ikimingarhini uekaxjpti jatantani ka meni kuaxkusïsjptiksï ka iaxi k’orhu p’akarhakusïsjptiksï ka mendarhu andats’irhaxjpti echerhiru jarhoecharu jamberhi ima jindexjpti ts’eperhakuarhu “UAKAXI IKIMINGARHINI JATANTANI” juchinio ka erhajpikuaru uinirhatini k’uirhipuecharu ka kustakuani ka kant’akatechani kauichakuani jatarhini ka iurhits’kirhicha ints’perhaxamjptiksï ka jarhaxjpti ma uakaxi ikimingarhini esïka ima “KATRHINI” arhikata tata Dolorisi Chavizirhi ka majkumindu ts’imani ts’iuerhiticha jatarhicha uxjptiksï jatantani uakaxini ikimningarhini ma anganchakuarhu ka matarhu koparhakuaru ka ts’ima jindexjptiksï, Margaritu ka Ignaciu.

Uakaxicha t’auarhaxjptiksï takicyhani ka ixi pajmpekuarhini ts’ipiticharhu ka ixi uxjptiksï esïka kerhaticha k’uripuecha arhoecharhu ka t’upurhiru ka iamindu jindesxjptia esk’a “UAKAXI IKIMINGARHINI JATANTANI”...

 

XII.- KASTILLU CHANAKUA

Enga inchatirhupk’ia churhikuarhu jungaxjtia ka p’ikunts’kuecharhuexjptia jucharhi ekuarhuecharu jucha tantaxamjpk’a arhoechani k’arhirichani ka uxamjkatsï sapirhatini “KASTILLUECHANI” ka ixi tixajkuxamjpkatsï ka kerhi ma ch’pirhitichani erhojkuarhixjptiksï ka no iondani no sesi ukuarhixjpti ma sapi CH’PIRHI niarhaxjpti ARHOECHA JATAKUARHUECHANI ka k’urhujpixamjptiks’sï ka jucharhi ojtsikuarhuecharu tasambani ukatecherhi jamberhi k’umanchikuecharhu.

¡Jucharhi ts’ipikuarni no sesi ukuarhixjptia enga ch’pirhichani ka xirrotani k’arharaxamjptiksï auandarhu ixi ka jucha ts’ipikuani jimboni p’ikuarheraxamjpk’atsï!...

 

XIII.- T’ARHECHUECHA UARHIJPERAKUA

Jucha p’ikunta amkatsï ts’auapitichani ts’iphimuechani toxtinirhu anapu ka p’kuxamjkatsï ch’kurhichani xungapiticha ts’urhumuecha ts’ipambitichani ka inchajhchakuxamjkatsï sapichu tiamu akuarhikuechani ka tsimani sapicheerhi chanakjuexjpti ka no sani iauani ts’imecheerhi jucharhi jajkicharhu jingoni jupikaxamjkatsï ts’auapiti ts’urhumuechani ka CHANAKUA uenakuarhixjptia ka uarhijperhaxamkatsï ka enga p’irhimu k’uarhakuarixjpti ima ts’itaxjptia ka ixi k’arhaxamjptiksï iapurhu ixi sapi xingakichani xungapiticha ka ts’itsikichani ts’ipambitichani toxinicheerhi ka jucha uandaxamjpk’a esïka jindesisjpti t’arhechuecha p’unguarhicheeri ka ixi ukuarhixjpti jucharhi “TARHECHUECHA UARHIJPERAKUA” enga jindexjptia jucharhi chanakuecha sapicherhi”...

 

XIV.- CH’PIRHI ETETS’ICHA

 

Tirhiapuecha jukapoxjptiksï kerhi janikuechani jingoni ka ukuarhixjpti p’uts’uti kamatani, uchepuechani ka terhkeuchani ts’irhiru anapu ka ninirhani tiriapuechani ka aximuntani ma atapakuani xakueerhi o k’unajkani ma axpti k’amatani kanicheerhi ka p’ijkuntani teerhi pichekuechani ka xikuini ma teerhi ximba tarheteeri anapu ka tomechani juatarhu anapuecha.

Inchatirhukuexjptia ka jucha arhojtaxampka ts’ipikuani jingoni ka pajpujanduexjptia ka tarhetechani k’anichani jingoni jukarhi chongarhikuarixjptiksï ka juchá chexamjpkatsï ka tatsïkua ia jukarhi uanikua CH’PIRHI ETETS’ICHANI erhojkuarhixjptiksï ka enga jucha exexampk’ia tontoxi p’akarhaxamjkatsï ka imerhi ch’pirhi sapirhatichani io arhixamjptiksï, eskuxptiksï ka pataxptiksï imecheerhi ch’pirhichani ka jucha tatssïpani nirhaxamjk’a andaguni ka katsijkutini jucharhi jajkichani jingoni ka patsaxampka jucharhi sapichu sutupuecharhu ka i ukuarhixjpti juchari irhietaru uerhamani ka mendarhu jurhgajkutaxamjpk’a xipakuarhini CH’PIRHI ETETS’ICHANI tarhetecharu ixi ka ma sapichu ts’omikuani jajkuxamjpkatsï jucharhi t’ipijchukuechani uanenguechani, k’angarhickuechani ka ixi ch’anakuarhixampk’a chejperhani inderhi sesi ts’omikuechani “CH’PIRHI ETETS’ICHANI” Siuinani anapu”...

 

XV.- TS’ANKANDINI

Janikuexjptía ka juchá jirhingantaxamjpk’a kets’imandirhu ka “LOMARHU” sesi japkía. Enga ma kerhi janikuani jungapkía p’inandikua ukuarhixjptía jimajkani tanguarhixamjpk’a takichani jingoni ka nirhaxamjk’a “TS’ANKANDINI” charhadikuaru ixi.

Ma tataka sapichu uxjpti “TS’KANDIKUARHU” jindexjpti ma sapichu xangarirhu imá jats’irhiru jingoni ka ixi junditsd’ini k’etsimandarhu uenakuarhixjpti chanakuani jucharhi janbts’inirhini jupikatini ka jukanbdurhakuechani jingoni ka tes’imandixamjk’a uaxakatini jukarhi uingamuni ka uirhiani k’amakuarhixjpti enga jucha andats’intajk’a ats’imurhu ka andanichanicharhu ka mendarhu akarhincharu.

¡Jukarhi ts’ipikuesïsjtpti! Enga k’amakuarhixjpti Ramirhu (_Rami) erhajtsï ixjpti iarhats’ikuarini ka ixi mendarhu TS’KANDUNI jarhani.

¡KA IXI CH’ANAKUARHINI P’AJPUJANDU NIARHAXJPTIA!...

 

XVI.- OMANI IORHEKUANI

Jucharhi Angatapurhu no meni ixi uets’itaxi its’ini jimbok’a jukarhi iotakuarhu irhiekangasïska ka TS’IPIKUANI jingoni erhontaxamjpk’a kerhi janikuechani jukarhi xirritechani ka pirhitakuechani jingoni ka ixi exexamjpkatsï terhujkani angatapuechani xirrikatechani, uakaxichani uarhini ka majkumindu k’uirhipuechani enga xirringajpkia.

Ketsïmantaxjpti iorhekua no sesi kurhojkuariparini angatapurhu anapu ka juaxijptía ma marhu ambeni: xingakichani, t’unundechani, uangaxichani iunumuni jingoni ka ts’ipitichani uarhirini jingoni.

Enga janikua no sani uingapixjptia jurhajkutaxipti xanuatani ka p’urhuatani uerhamukuarhu.

Jucha uenaxjpkia t’ujtatini jucharhi t’ipijchukuechani ka nombe jukandurhakuechani jingoni ka inchajmaxamjk’a ts’irhapiti its’arhuni ka atarhikuarixamjpkatsï ka mendarhu uirhiaparini.

Ima sesi chanakuani “OMANI IORHEKUANI” ka ixi omakuarixjptiksï ats’imuini jingoni ka ts’sikua ia p’enojchakuraxamjk’a sapichu japundarhuini itsï jatarhini.

Ka ixi uirhiaxamjpti inde iorhekuani esïka iaxi majki uirhiasïndi juchiti mindechani ka ixi ts’itakuarhini ekuarhuecharhu “UAXANI JUATARHU” ka “KINTSIO JUATARHU”...

 

XVIII.- KARRETA SAPIRHATICHA

T’amu uirhikuechani jingoni ch’karhi ukatecha XENGEKICHA arhikata ka tanimu sapi ch’karhichani p’ukurhiri ukatecha ka tanimindu jamberhi chatangaxamtiksï ka uerhaxjpti ma kerhi ch’karhini enga ants’ipak’a ma uingapiti tataka sapichu ka xengekicha uirhikuechani jingoni ixi jarhaxjpti jucharhi mindecharhu takicheerhi.

Ka jorhenpiri nirhaxjpti uaxakatini ka xangataxamjpti karretani ka jindexjpti ma sapi xapuni jarhakakuecharu ka kurhindeerhi.

Tataka sapichuecha ts’ïuerhiticha nirhaxamjptiksï LAMARHU ixi “TERHUTS’IKURINI” arhikata juchiti irhietaru ka jukarhi k’etsimantaxajpti ka jinijk’u uerhaxjpti kerretechani jukarhi luirhixamjptiksï uingapikuani jingoni tsimani takichani jatarhini ka mendarhu ixi kuarhats’intangaxpk’a ka no sesi atakuarhintani ka ixi mirhits’intakuarini ka uarhirini andats’intani jimbok’a nombe uxjptiksï andaxurhini.

Jucha jukarhi k’omku irhiekaxjpkatsï jo, ka jukarhi ts’ipikua jingon indesïsjpk’a mindani taki p’orhecheeri.

¡Ka K’IRHITS’IKUA urhijpirikuecheeri xengechicharhu sapirhaticharu chanakuani utaxi k’urhojkuarixati TERHUTS’IKUNIRHU ixi”...

 

XVIII.- ONDAKUARHIKUA

Tataka sapichuecha ka tumbichas tanguarhixamjptiksï chanani ka nanaka sapichuechani jingo ka “ONDAKUARHIKUA” chanakuexjptía.

Ka ch’anangaxampk’a ma marhu atakuarhuechani jurhiatikuaru ka ondakuarhixamjpkatsï trojarhu kets’ikuarhu ka tats’ipani k’tacharhu ka trhankecharhu ekuaruru o ts’akapuirhi ixi juchinio ts’irhindikuecharu enga pajpujanduexjptía jukarhi ts’ipikuexjptía inde ch’anakuarhu jucha no sesi atakuarhixjpk’a ka tiatsïsjpk’a ka nombe erhojkuarhixjptía iamindu turhipitixjpti iaxi jamberhi nombe jarhaxjpti ts’omikuarhu ka nijtu nana kukutani andarhaxjpti ia.

¡AXI JAMBERHI KURHOXAKA JIUAKUARHIKUECHANI TAKICHEERHI ENGA JIRHINGANTAXAMJPKATSÏ “CHANAKUANI ONDAKUARHIKUA!...

 

XIX.- BALERHU KA YO-YU CHANAKUA

Inde ts’imani chanakuechani Parhachu Anapu ukatestijpk’sï ka no mentk’u ixi chanangantaxamjpk’a ka balerhuichani jucha ukuarhingaxamjpkatsï tiamu sapichuechani k’auaxichani jatakuecharhu ka inchajchuxampk’a ma sapichu sïndarhini ka jochakuxamjpk’a ma sapichu ch’karhini ka sïndarhi jotakungaxamjpk’a ma ts’akapu sapichuni ka uenaxjpk’a ch’ananani “BALERHUINI KA YO-YUNI” nombe ch’an’angaxamjpkatsï.

 

XX.- UAKAXI URUARHINI

I chanakuani jindesïsjpti nirhani angatapurhu ixi p’ikuntani ma sapichu p’ukurhini ka k’uarhajts’kuni sapichu xingakichani ka jukaparhata ch’karhiri p’kuxamjpk’a tiamu akuarhini jingoni ka xarhaxajpti esïka ma ts’ipitini ejpuirhu ts’imani xiunguechani jingoni ka terhujkani metruini ch’karhiri ukata.

Ima ch’karhini inchajchakuxampti ts’imani jants’irhicharhu tataka sapicheerhi ka ixi jamaxjptiksï UAKAXI IKIMINGARHINI UKUARHINI.

Juchangtsïni chutangaxamjptiksï ka erhokangaxamjpka jucharhi karhonichani jingoni ka ukuarhixjptía ch’anakuani “UAXAKI UKUARHINI” juicharhi xangarhicharu ats’imuini ka t’upurhini jingoni ka chenchekini jatarhicha ch’karhiri ukatecheerhi ka jimajkanimindu k’uerhajtsïkuxamjptiksï uakaxini ka no sesi jiuakuarhixjpti ka ts’anguarhaxjpti t’etekuechani jauatatini ka imna tataka sapichu xiuanguechani jingoni ataxamjpti matarhu takichani ka iurhirini jamberhi uerhaxjpti imecherhi ts’ipikuecharhu.

Enga inchatirhu k’amakuarhipk’ia k’amakuarhixjpti inde ch’anakuani tataka sapichuerhi.

¡UAKAXI UKUARHINI JINDEXJPTIMA MATARHU SESI CHANAKUA JUCHARHI ANGATAPURHU ANAPU!”...

 

XXI.- KUINITUECHA ATARHI

Trhiguni p’ikunts’kuarhu erhajkutaxamjpkatsï ts’auapitini ka uingapitini p’angñikuechani trhiruru anapu ka k’achujchukuxamjk’a ka ixi tantani pangñikuechani ka karhaxi ts’urhumuiri inchajchakuxampk’a pajnñikuacharhu “cerha kampechini” ka xungandani k’arhirini jingoni ka makuarhixjptiksï ka iaxi k’orhu ixixjptía inde CHANAKUANI.

K’ants’akatani ukuarhixjptiksï ts’iuapitini tasambanirhi jingoni ka sindarhi sapichuini jokuarhixjpti akamberhi uerhatiru.

Mants’anecha angatapuecharhu jucha j’uanirhaxamjpaktsï kuinituechani chiti erhachini Rogerhtuini imerhi xuturhini imerhi xuturhini t’u anaxpkarhi ¡T’u jukarhi jurhixkusïsjpk’ia!... Ka ima jikarhi uerhaxjpti enga p’itaxjpk’a p’añikuani ts’urhumuni jingoni imerhi xuturhiru ka ixi uingapikuani nirhaxjpti ka inchats’ixjpti pangñikuarhu, ka ima cherhakuarhu no nemani p’ikusïni iaxikuarhu.

Jindexjptiksï jukarhi sesi CHANAKUECHANI TATAKA SAPICHEERHI sesi jarhatichani ka nombe no sesi ukuarhikua jarhaxjpti ia.

¡TATA KUERHAJPIRI KOMBISTIRHINI JUCHARHI P’ORHE CHANAKUECHANI ENGA NOTARKU IA K’UANGATS’INTANGOOK’A KA ENGA TATA DIOSINI INTS’KUSTIKSÏNI JUCHARHI TS’IPIKUANI JINGONI”...

Ka ixi k’orhu juchiti taati k’amakuxjpti jindini imerhi UANDANTSKUANI jukarhi k’omikuani jingoni erhajxapani xungapitichani p’ukurhicheerhi “IRHIEPU JUATARHU” ka “IURHIXO JUATARHU” ka erhanchiparini sesi xindangatechani enga t’irhints’itini japk’ia jucharhi ejpuecharhu ka sontku ixi nitamaxjpti ma kerhi siüinani ka uantsikuarhiparini jauantaxjpti kerhi t’upurhini ch’kurhichani k’arhirini ts’irhiri anapu ka no sesio k’urhojkuarixjpti ixi nintani ka ts’itakuarhini “TABAKURHU” ixi ka “KAPENI JUATARHU” ka jinijku iauani ixi erhojkuarixjpti esïka ma josku sapichuini ka pambintaxjpti ma sapini k’arhatini ka utaxi pirhienchiparini, kurhojkuarixjpti jimboka ma uingapitini tarhiaatani euajpixjpti ma tataka sapichuini enga ima chanaxampk’a enga sesi k’arhamjpk’a auandarhu Sïuinani Anapu.

Juchiti taati ka ji mikaxjpkatsï jucharhi eskuechani ka jimajkanimindu kerhi ka uingachangasïsjpka tsïmarhani ka ixi arhixipk’a..!

¡UJCHAKURHAKTA JUEE IAMINDU JUCHARHI “PORHECHEERHI CHANAKUECHANI” ENGA JINDEXJPTIKSÏ JUCHARHI TS’IPIKUECHANI...

¡KA UJCHAKURHAKATA JUEE ORHEPANI IXI!...

 

 

 

                                                            KAMAJKURHIXPTI IA

 

UANDAXJPTI: TATA GABRHIELI MORHALISI GARHCIA (TATA LAVE).

KARHAXJPTI: JORHENGUARI SIÜINANI ANAPU.

 

AKAMBARHU IRHIETERU UERHATINI 2001 UEXURHINI.

 

                                

                  

 

                                                                     

 

 

VOLVER A LITERATURA P'URHÉPECHA

ENVIAR CORREO A: jiporheska1@starmedia.com

 

 

Hosted by www.Geocities.ws

1