AUTOR: EL PROFESOR DE SEVINA.

 

 

CUENTO:

(CASTELLANO)

 

                                     EL INICIO

 

Era una noche cuajada de estrellas en el mes de diciembre, época de las posadas en Sevina, Mich., pueblito lleno de tradiciones y leyendas de grandes compositores de música p’urhepecha como J. Cruz Jacobo, Eleuterio Zavala, Genaro Zavala, Felipe Herrera, Feliciano Méndez y tantos más y de ellos brotaron conocidas melodías: “El Triunfo de Leco”, “Tener Alegría”, “Flor de Sevina”, “Celia”, “Carmelita”, “La cuesta de Sevina” y otros sonecitos que se han perdido y fue uno de esos con los que vi bailar en aquella inolvidable noche a los viejitos bailadores de Sevina en medio del patio junto a la capilla rodeado de cocinas y trojes a la usanza p’urhepecha.

Al ritmo de la orquesta Jacobo y don Genaro, se iniciaba el rito hermoso de la entrada de los danzantes con una fila llena de “viejitos” y otra seguida por “las maringuias” que con sus pasos cadenciosos se movían al ritmo de nuestra dulce música, de pronto, entre saltos y gritos confundibles aparecía “la abuelita” y de su brazo colgaba una canasta llena de tiliches y en el otro un bastón de carrizo en los que apoyaba su encorvada figura y la voz de mando del “viejito hablador” se iniciaba en cada noche el tradicional “baile de los viejitos” y sólo él podía ordenar o detener el baile, era quien mandaba y el único autorizado para hablarle al público y presentaba a cada “viejito” poniéndole tal o cual apodo y que siempre aceptaba gustoso su nombre pero a señas, nuestro “viejito hablador” era alburero, pícaro e improvisador.

Noches de alegría en aquel pueblito p’urhepecha para honrar la llegada del “Niño Dios” donde se quebraban “las piñatas” que colgadas estaban meciéndose suavemente cada vez que se necesitaban, las enramadas de tépamo lucían llenos de gente: adultos, jóvenes y niños disfrutando de sus bellas costumbres, las fogatas encendidas calentaban e iluminaban sus rostros y en medio del patio, había un enorme churingo de ocotes que al quemarse destilaban la trementina y daba gran iluminación a aquel ambiente de magia y encanto de nuestra tradición indígena, “La danza de los viejitos” de Sevina y así eran las noches de “las posadas”, hasta que llegaba la Noche Buena, noche de viejitos, los pastores, los ermitaños, los diablos, la viejita, el viejito hablador, las maringuias y donde escuchábamos nuestra bonita música p’orhe con sus sones y abajeños.

Al término de una de esas veladas en breve descanso, “el viejito hablador” se sentó cerca de una fogata y comenzó a quitarse su máscara y con su gabán abrigado estaba en la viga de madera. Con mi voz y curiosidad de los niños le dije: -“viejito hablador”... ¿por qué no me platicas nuestras costumbres y cuentos de mi tierra como las que me has dicho aquella noche? –“sí... ¿por qué no...? Me contestó y es que era su costumbre y en el descanso nos tenía extasiados con tantos relatos de mi tierra, así como también escuchábamos a otros “viejitos habladores”: Salvador Morales, Alfredo Chávez H., Gustavo Gutiérrez Chávez y ahora tocó el turno a tío Pedro Luna, mejor conocido como Tata Petu y acercándose más a la lumbre, echó más leña de pino y de encino, el fuego arreció dejando ver rojizas brasas y el humo poco a poco se dispersaba. Comenzó sus relatos...

 

LA SEMANA SANTA EN SEVINA

 

Eran días de intenso recogimiento espiritual donde nuestros padres y abuelos nos inculcaron el amor a Dios y al prójimo y los días de la Semana Santa eran obligación el ayuno y no se debería escuchar ningún solo ruido. Ay de aquel que violara estas normas tan celosamente guardadas por nuestros antepasados que recibieron la fe cristiana de los conquistadores españoles!

La Semana Santa en mi tierra transcurría con la más devota y sacra costumbre de ir a rezar al templo y a la capilla. El viacrucis, generalmente se hacía en la calle principal adornada en cada estación con flores y velas prendidas.

En el calvario se acostumbraba hacer una especie de enramada con tejamanil y ramas de tepámo en una empinada cuesta donde acudía la gente acompañando a una persona que cargaba una pesada cruz de pino verde: era el Cristo y judios detrás de él a la usanza de aquel tiempo.

Se entonaban cantos lúgubres y a veces lloraba la gente y rezaban al mismo tiempo por el camino lleno de tierra y levantaban mucho polvo. Por las mañanas se barría la calle partiendo del templo hasta el calvario y una bonita costumbre era que las muchachas llevaban cántaros con agua adornados con listones y flores y a los jóvenes y señores que iban a ayudar en el ornato, le iban dando agua fresca de nuestros ojos de agua.

En estos momentos el calvario ya lucía muy hermoso: su tejado enramado con tépamo y variedad de flores, su piso lleno de verdor del huinúmo de los pinos y en el centro una enorme cruz y no podían faltar las velas y veladoras. El paisaje de sus campos eran de secas, predominaban los remolinos que se perdían por los cerros del capén y el pilón, cuando llegaba un fuerte viento, siempre iba lleno de polvo, había jaras con color amarillo intenso, las parcelas o ecuáros estaban recién arados y la chiquillería se escapaba a veces de la procesión o de sus casas, y su juego preferido eran las guerras y terronazos los proyectiles iban y venían hasta descalabrar niños.

Algunas gentes mayores y niños ibamos a cortar el fruto del encino llamados bellotas y las más tiernas las comíamos y en racimos las traíamos para adornar la enramadera. Entre los encinos veíamos a los pinos cubiertos con ramas de huinúmo, entre las barrancas y vallados cubiertos de mil follajes, encontrabamos zarzales y con su fruta madura las comíamos disfrutando su sabor agridulce. En tu casa, tu mamá y tu abuelita hacían unas sabrosas gorditas de maíz de las mancuernas pintas y que se molían en el metate revueltas con piloncillo. Había comidas muy nuestras como las atapakuas, el haba seca y tostada llamada tsunts’i, tortillas rojas de chia llamadas pari, los torreznos y sin faltar la capirotada y el atole de zituni.

Otra bonita costumbre era que las ahijadas llevaban el atole cada viernes de la Semana Santa a sus padrinos y éstos correspondían regalándoles algunas cosas de comer o prendas de vestir...” Y entre suspiro y suspiro, al recordar las costumbres de su tierra “el viejito habldor” me trasmitió otra costumbre de Sevina con su máscara de madera hecha por él entre sus manos.

 

II. LA VIRGEN DE LA MAGDALENA

 

Don Pedro hizo una breve pausa y cogiendo un pedazo de leña de tizón, encendió un cigarrillo y me preguntó si quería saber más de aquel Sevina que ya se fue y nunca más volvera. Yo le contesté afirmativamente y siguió adelante su plática.

“Durante el Sábado de Gloria, en el panteón de Sevina se ubicaba un arco lleno de flores que adornaba y daba la bienvenida a la gente que iba por el agua bendida en Nahuatzen y los jóvenes traían consigo cántaros adornados con listones y flores en caballos, burros y a pie, pero había un grupo de muchachos y señoritas que vestían a la imagen de la María Magdalena con sus más finas ropas y así cada año salían a pasearla y a darle sus vueltas y en andas sobre una mesa adornada con papel y flores, partían del panteón y corrían hasta llegar a la pequeña placita en derredor de ella, luego tomaban por la calle principal a la casa de don Eliseo Méndez y daban vueltas por el pueblo y por todas las calles adyacentes recorriendo los principales ojos de agua con la imagen a cuestas. El Axamicho, el kuandinto, el Irhiepu Its’arhu, el kurhua, aún los pinos se veían como figuras fantasmagóricas, llegaba el amanecer y se escuchaba el trinar de las aves, el canto del ruín (pájaro azul), el tarengo, el chopio, el canto del zopilote, la polvadera que dejaba aquel conjunto de personas con la virgen y la mesita que soportaba cualquier movimiento brusco amarrada fuertemente con un mecate de jarcia, detrás de ella también la acompañaban las guananchas portando velas encendidas, copal y flores de época entre sus manos, entonando hermosas alabanzas y los muchachos entre rezo y rezo corrían jadeantes pero muy contentos, para iluminarse en la madrugada oscura, llevaban tachones de ocote que alumbraban el camino de la María Magdalena, después de la corrida, descansaban en la capilla donde ya era esperada y le rezaban en coro todos los feligreses, a mi en lo particular, no me gustaba participar en este evento, pero era tal la devoción de ellos que nunca se tomaba vino, tampoco vi algún accidente, no se caían ni se tropezaban.

Otro arco con flores y calabazas, mazorcas y papel picado adornaba la puerta del templo. Por fin llegaba el amanecer acompañado de un rojizo-naranja tan apreciado por los pintores... ¡AMANECERES DE SEVINA! ¡ASI SE TERMINABA EL CORRER DE LA MARIA MAGDALENA Y ELLA CON SU DULCE SONRISA VERTIA TODA CLASE DE BENDICIONES A MI PUEBLO!

 

III. EL SABADO DE GLORIA

 

Era un Viernes Santo por la noche y en el patio del templo se reunían los muchachos para adornar sus vistosos cántaros con flores y listones multicolores. En la noche se veía el fulgor tenue de las estrellas, la luna ya se posaba por el cerro del capen, sólo el aullido de los perros se escuchaba y en el viejo árbol del centro se oía el canto del tecolote que ya empezaba a despertar. El fuego del churingo, nos daba su luz resplandeciente y caía la trementina del ocote quemado. Los jóvenes en círculo se aprovechaban de una rica fogata platicando y riendo de tal o cual chiste. El carguero regalaba hermosas y radiantes flores a todos ellos.

Por la madrugada, los jóvenes y las señoritas presurosos cargaban sus cántaros y los adornaban impecablemente y ya alegres al despuntar el alba caminaban a mitad del viejo camino y salían emocionados de mi pueblo. Se veía una enorme fila que dejaba tras de sí, una estela de polvo del camino de Sevina a Nahuatzen. Ellos iban con una inquebrantable fe a escuchar la santa misa y que al término de ella el señor cura Luis salía con su eterna sonrisa a bendecir la pila de agua que estaba a mitad de su plaza.

Con profunda emoción y júbilo indescriptible, la gente regresaba con sus cántaros a cuestas llenos de agua bendita a mi tierra. Caminaban contentos y por el viejo camino que tantas veces recorrimos a pie y hacían un alto para descansar en un lugar conocido como la loma y también pasabamos por el límite de ambos pueblos llamado el Tsirhimu.

Al llegar al panteón de Sevina se podía ver un gran arco adornado con una variedad de flores y mancuernas de maíz con intervención de los que se quedaron en el pueblo. Otro gran arco lucía frente a la puerta principal adornado con diferentes flores de la época, calabazas colgadas, hojas de palma predominando el verdor del huinúmo del pino. Los jóvenes y señoritas llegaban jubilosos al templo, la gente ya los esperaba con mucha ansiedad, aquellos vaciaban sus cántaros con el agua bendita en una pequeña pila que existía en su interior desde hace mucho tiempo. Con mucho fervor, los feligreses sacaban el agua de la pila y la llevaban consigo a sus casas y que servía para mantener alejado al diablo o se usaba cuando temblaba o se escuchaba el ensordecedor trueno o rayo y todas otras calamidades.

En ese mismo día veíamos a los jóvenes de Comachuén trayendo cargados sus guajes y adornados con flores y listones y con sus caballos en tropel que se iban perdiendo por la cuesta o subida para llegar a su pueblo y yo no te puedo explicar el fin que tuvo el agua bendita.

Ya hacía rato que LA VIRGEN DE LA MARIA MAGDALENA descansaba de su paseo por todo el pueblo y en los diferentes ojos de agua. Estaba cansada y en ese día llamado Sábado de Gloria, las velas permanecían encendidas y el humo del copal inundaba el ambiente con su perfumado olor, la gente aún rezaba y cantaba dentro del templo... ¡OTRA DE NUESTRAS HERMOSAS COSTUMBRES DE MI TIERRA!... El fuego de la fogata se iba apagando poco a poco y don Pedro de vez en cuando atizaba la hoguera colocando más leña y de pronto se dirigió hacia mi y me dijo: -“Te sigo contando más cosas de tu tierra?” –Y yo le dije: -“Sí don Pedro, comiénzale y yo te escucharé con mucho gusto...”

 

IV. EL CORPUS

 

La máscara sonriente de don Pedro entre sus manos con su color rosado, brillaba con la lumbre y sus ojos azules se quedaban mirándome, era la cara que simbolizaba a un extranjero, al español conquistador, y nuevemente entre la gente que iba disfrutando de aquella Noche Buena, y aprovechando su descanso siguió su amena charla: “Otro amanecer en mi tierra los meses de junio o julio predominaba el verdor del paisaje, las milpas cubiertas de hojas y entre otras ya despuntaba la espiga o el maíz tierno, algunos duraznos y manzanos comenzaban a aparecer sus hermosas frutas: el capulín mecía suavemente sus ramas mostrando su producto, pero este día tenía algo en particular, se celebraba la fiesta del CORPUS. De antemano los comisionados o TERUNCHIS de los cuatro barrios se ponían de acuerdo para la celebración de la fiesta. Intervenían los siguientes barrios: San Miguel, San Bartolo, San Francisco y Santo Santiago. Los cargueros se coordinaban con el Sr. Cura Luis para la misa y el rosario que se hacía dentro del templo.

Existía un patio enorme fuera del templo rodeado de piedras y dentro de ella era LA FIESTA DEL CORPUS, se dividía en cuatro partes y por barrios se colocaban cuatro capillas adornadas con tejamanil, arcos, flores y ramas de tepámo y a esa actividad se le llamaba LA UP’ATAKUA donde lucía el papel de china picado. Sobresalía la figura de San Isidro y de San Bartolo con sus capillas llenas de ornatos y de mancuernas de maíz colgados, de nuriten y flores, se hacían una cajitas de madera con maíz y se regalaban a los asistentes que eran de los pueblos circunvecinos: Cherán, Nahuatzen, San Isidro, Comachuén, Turicuaro y Arantepacua, gentes que convivían en nuestras diferentes fiestas.

Los cargueros eran los anfitriones que esperaban a los visitantes y ya en la fiesta del Corpus se reunían, los tejamanileros, las panaderas, los balleteros, los carpinteros, los laboristas y se escuchaba el tañer de las campanas llamando a todos los fieles, era la hora del Rosario y se iniciaba La Procesión. El Sr. Cura traía entre sus manos al Santísimo y entre cohetes y cohetones y las notas de la banda de música y los acólitos esparciando el incienso, velas y veladoras prendidas y los cantos y rezos que se conjugaban. Seguí el repicar de las campanas y al término del Santo Rosario veía EL CORPUS.

Antes del juego, todos los invitados podían disfrutar del rico churipo y corundas, mole con arroz y toda la comida p’urhepecha con su respectiva charanda. Los tejamanileros en vez de regalar agua daban el exquisito vino. Otros con guajes adornados servían refrescos revueltos con alcohol los llamados “caballitos”. Se iniciaba LA FIESTA DEL CORPUS con un desfile alrededor del atrio y cada grupo aventaba sus productos hacía arriba y nunca llegaban al suelo, las manos ágiles del visitante cargaban con todo, maíz, panes, tejamaniles, mancuernas, etc.

Comenzaba la algarabía cuando se escuchaban las bandas de música ¡y las orquestas más famosas acompañados del repicar de campanas y cohetes, pasaban las yuntas de bueyes adornados con papel de china y mancuernas colgadas en sus pescuezos y grandes tortillas de trigo llamadas ANTSICHIS.

Los laboristas simulaban cosechar sus milpas y la gente invadía los ecuáros para buscar las mazorcas más hermosas y solo dejaban los arotes y hojas para los animales. En costales los más ricos de mi tierra aventaban las mazorcas de maíz, entre ellos estaban los Calvillo, los Chávez, los Luna, los Rodríguez, los Morales, los González, los Martínez, etc. La gente de Nahuatzen era la que más reunía el maíz. En ese día la gente lucía sus mejores prendas, todavía los hombres usaban el calzón blanco con su cinturón rojo, la mujer llevaba su guanengo floreado, su rebozo azul o de bolita y sus enaguas negras y muy tableadas.

Era un final de antología donde reinaba la alegría y la felicidad p’urhepecha: era LA FIESTA DEL CORPUS de Sevina que terminaba en baile y borrachera. ¡Ese era antes querido sobrino, la gente de ahora no conoce LAS COSTUMBRES que ya se fueron mueriendo poco a poco y a nadie hay que culpar pero hay que rescatarlas a como de lugar!” Terminaban don Pedro este hermoso relato y una lágrimas brotaron de sus ojos por el recuerdo de aquel Sevina que ya no volverá.

 

V. EL DIA DE SAN JUAN

 

La música p’urhepecha inundaba con sus dulces notas aquella imborrable NOCHE BUENA y las luces de los ocotes nos mostraban personajes salidos por doquier con su indumentaria y así identificábamos a los principales personajes de esa inolvidable noche: las pastoras, el ranchero, los viejitos, las abuelitas con el paso cedencioso de las mariguias, los diablos y los ermitaños y don Pedro dio una chupada más a su cigarro, ya su carrizo descansaba sobre sus piernas pues sentado estaba en una gran viga de pino y me preguntó: “Hijo, ¿te gustó lo que te conté? “Yo le respondí que sí y le pedí que me siguiera contando más leyendas y costumbres de Sevina.”

Otra de tantas costumbres del terruño era el DIA DE SAN JUAN, con la misma alegría que las demás se celebraba esta fiesta. Generalmente en la Capilla, existían personas para las diferentes festividades de todo el año conocidos como “El Prosti”, “El Keñi” y “El Karari”. Para cambiar la ropa a todas las imágenes y adornar el templo estaban las virgenes mismas que entonaban toda clase de cánticos durante las ceremonias a celebrarse.

Todas ellas eran hermosas y vestían su ropaje p’urhepecha. EL DIA DE SAN JUAN en compañía del carguero (TERUNCHI) cantando por nuestros ojos de agua iban las señoritas hacia el AXAMICHO subiendo por inclinadas cuestas rodeadas de pinos, tejocotes y capulines. Había un lugar por donde pasaban el llamado HUANI-TSÏTSÏKI lleno de enredaderas con un olor fragante y exquisito, en dicho lugar se encontraron restos de los antigüos p’urhepecha y en grandes ollas enterradas aparecían sus esqueletos y con utensilios diversos. Llegando a dicho ojo de agua, la ave de hermoso plumaje azul llamado “Ruin” y el jilguero, les daba la bienvenidad. EL AXAMICHO era un pequeño ojo de agua rodeado de piedras, zarzales y hojas de sombra de diversa clase.

En el centro lucía un enorme cedro que se perdía en el cielo, podían verse cantidad de pinos con sus ramas cuajadas de piñas con su huinúmo, todo era verdor, corría una pequeña corriente de agua cristalina que reposaba en tres enormes canoas de madera, había también algunas piedras de laja donde lavaban la ropa las señoras y los hombres daban de beber el agua a los animales. Los rayos del sol apenas penetraban entre la espesura de su bosque impedido por sus tupidas ramas. En ese marco esplendoroso nuestras vírgenes o GUANANCHAS sin recato alguno se bañaban enseñando su apiñonado y escultural cuerpo sin morbo alguno. Les caía el agua fría como cascadas manantiales, su largo y sedoso pelo les cubría todo su cuerpo, el jabón hervía dejando su espumosa blancura y sus rostros se reflejaban en el agua de las canoas, con las jícaras corría el agua y el jabón penetrando por sus sinuosas curvas de la guarecita pura y casta y a veces se bañaban en otros ojos de agua: EL IRHIEPU IT’SARHU, EL KUANDINTO, EL KURHUA, EL XIRRANIHU, ETC. Se secaban y se peinaban con esmero volviendo a lucir sus hermosas figuras de las vírgenes p’urhepecha y entre risas y alegrías, bajaban nuevamente al pueblo tan fragantes como las flores del mes de julio.

Volvían a la capilla donde vivían por mucho tiempo, con el carguero como responsable... ¡ESOS ERAN LOS DIAS DE SAN JUAN, SOBRINO DE MI ALMA EN SEVINA.”

 

VI. EL DIA DE SANTO SANTIAGO

 

Esa noche se veía el titilar de las estrellas: El Orión, Las Pleyades, Tauro, Virgo, Dragón y sin faltar, la cruz del sur. Don Pedro casi susurrando a mis oídos por el cansancio que le invaía y por su vejez, semidescubierta estaba su cara y a su cabeza le envolvía algo como un pañuelo y tenía su sombrero y una cobija de lana, camisa y calzón de manta, sus guaraches puestos y todavía sentado me dijo: “El día 25 de julio, mi pueblito se vestía con las mejores galas, los COMISIONADOS o TERUNCHIS, trabajaban todo el año para reunir fondos económicos necesarios y resolver los gastos de la misa y del rosario, de las bandas de música y toda la comida para los visitantes. Hablar del barrio de Santo Santiago es describir sus casas de madera, trojes y cocinas, sus árboles frutales y sus solares cubiertos de elotes de maíz pinto llamado GUARHUTI.

Es el barrio donde nacieron tu y tus hermanos dentro de aquel troje roido por el tiempo, todo era de madera y su techo de tejamanil y un petate colgado en su pared que te vió nacer y su tapanco donde ponían el maíz cosechado del cerro y una lata colgada con sus ZINDANGATAS de maíz pinto y una pequeña colgadera de madera donde se guardaba el queso fresco del producto de la leche de las vacas. Era tu casa donde cada año inundaba las dulces notas de la Orquesta de don Cruz Jacobo con sus sones y abajeños el 21 de septiembre, día de San Mateo, celebrábamos tu onomástico y tu cumpleaños.

Aquella cocina de adobe, adornada con ollas, cántaros y comales de barro con metates y molcajetes y la pequeña chimenea donde tu mamá (María Luz) hacía los más ricos platillos p’urhepecha. Como vecino tenías a Salvador Hernández y María Morales G. Con su troje y su huerto con manzanas de California. En el corredor de tu troje se veía a tu mamá y a tus tías Lola y Joséfina pintando las bateas más hermosas que he visto. Hoy de tu casa sólo queda como un recuerdo un tronco viejo de lo que una vez fuera una frondosa pera. Muy cerca de ahí estaba una calle que atraviesa al pueblo y ese día por la tarde se hacía un gran evento, vivía por ese rumbo don Alberto Ocampo y su familia. Se daban cita los mejores jinetes a caballo de la región: Nahuatzen, San Isidro y Comachuén, vistiendo su mejor indumentaria para tal ocasión. Se llegaba la hora de las carreras a caballo pero lo más importante era que colgaban una reata atravesando la calle y pendía de ella gallinas, gallos y bellotas. Al pasar el jinete con su caballo en veloz carrera gritaban todos al mismo tiempo: ¡VIVA TATA SANTIAGO! Y golpeaban a sus caballos con unas varas de membrillo y cabalgaban a un acelerado ritmo hasta terminar la carrera.

Mientras tanto, el lazo o reata subía y bajaba como si fuera piñata. Quien agarrara en el aire a las aves y a las bellotas, eran los premios para nuestro jinete y sólo el contenido se compartía. El público y los jinetes se confundían uno solo... FUE UNA COSTUMBRE QUE PREDOMINO AQUÍ EN SEVINA POR MUCHO TIEMPO.”

Don Pedro hizo una pausa colocándose su máscara para volver a dirigir con su voz de mando a todos los danzantes, y entre gritos y carcajadas del público, fue llegando la feliz Noche Buena. La gente comenzó a cenar atole negro con buñuelos, un rico pozole. Las señoras servían la exquisita cena. El keño y el karhari iban y venían sirviendo en ollitas de barro la charanda de Uruapan o los calientitos, hechos de guayaba o los caballitos que eran refrescos con alcohol y subía de tono la fiesta. La música tocaba y tocaba, los danzantes extenuados y sudorosos trataban de divertir al público. Los pastores erguían majestuosos sus báculos adornados con listones multicolores y el eco del tintinear de las campanitas se perdía entre la oscuridad. Los chiringos seguían alumbrando quel bello cuadro p’urhepecha donde se mantenían vivas las tradiciones y costumbres de Sevina, los ermitaños perseguían a los diablos y espantaban con un gran rosario una cruz entre sus manos. Las guananchas entonaban los más bellos villancicos navideños y el Niño Dios con su mano bendecía a su pueblo, mientras tanto, en el otro patio, la alegría de los niños se confundían con los gritos porque estaban quebrando sus piñatas.

Llegó la madrugada y el frío se hizo más intenso, la quietud vino consigo y sólo se escuchaban el ladrido de un perro y allá por el cerro de IRHIEPU se oía uno que otro tecolote. Algunas gentes estaban dormidas en los petates... solo uno permeneció atizando aquel pequeño fogón que también se fue muriendo poco a poco y así se quedó dormido entre la penumbra... era el viejito hablador que había cumplido con su misión, el de ser el personaje principal y dirigir a todos los danzantes descritos anteriormente en Sevina.

Por fin terminaron los nueve días de posadas con la llegada de la Navidad y él yacía con su cara destapada y su máscara y bastón encima de la viga, era inconfundible su persona. Era don Pedro Luna “el viejito hablador” que dejó una profunda huella en mi infancia y el representaba el más alto valor con las costumbres y tradiciones de mi tierra Sevina.

Gracias don Pedirto! Y que desde el cielo sigas divirtiendo a los que contigo se han ido y que Dios te siga dando fuerzas y sigas bailando al son de nuestra inigualable música p’urhepecha y que tu grito llegue hasta la tierra y diga “!YO SOY EL VIEJITO HABLADOR DE SEVINA!... ¡AQUÍ ESTOY CON USTEDES!... ¡QUE COMIENCE LA FIESTA!

  

                                                            Terminado en Acámbaro, Gto., en el año de 2001.

                                             

                   

                                                           


 (P'URHEPECHA)

 

 

                                  INCHAJPIKUA

 

 

Jindesïsjpti churhikuaru joskuechani jukarhitini diciembri kuts’irhi tiempuesïsijptía enga POSADECHA japk’a Siuinani Irhietaru. Iorhieta sapichu enga jats’ingapk’a PINDEKUECHANI ka JANGUECHANI ka enga jarhásïsipk’a k’erhi uenitirhicha porhecheerhi kustakua esïk’a: J. Cruz Jakobu, Eleuterhiu Zavala, Felicianu Mendezi, Felipe Herrera ka matarhuecha ka ixi usïsijptiksï: “Andajperhakua Lekuirhi”, Ts’ipini” “Celia”, “Carmelita”, Karhamandikua Sïuinani Anupu” ka matarhu pirhekuechani ka sonecituechani enga ts’itakuarhisïsijptia i majk’u sonecituni enga ji exesïsïpk’a ia uarháni ima sesini churhikuaru “TARHE UARHARICHANI” Sïuinani Anapuy terhujkani ekuarhu p’ijrhitini ka uirhijpitini jarhasïsjptiksï k’ateecha ka trhojuecha irhiekua p’orhecheeri.

Ka ixi kurhokuarisïsptiksï JAKUBUIRHI KUSTATICHANI ka TATA JENARHUIRI ka uenakuarhisïsijptia ima sesi ka iontk’i anapu inchajpikuani UARHARICHEERI ma sirhenguats’ini “TARHE UARHARICHANI” jingoni ka iats’itakuarhu xanbgarhakuechani jingoni jindesisjptiksï MARHINGUECHA ka manakuarhisïsjptia juchari NANITA ts’anguarhasïsjpti ka jiuakuarhisïsjpti ka imerhi jajkirhi tirhindixampti ma ts’ikiata sapíchuni ka ma marhu ambe uinirhatini ka matarhu jandu k’amasïsijpti ma tunduskurhikua patamuirhi enga marhauatasïsjpti jupikuarhini kundiparha exerhi ka iaxi k’orhu xarharakuarhisïsijpti “TARHE UANDARHI” ka uigachakuani jingoni jukarhini ka uenakuarhisïsjptia mandarhu churhikuaru ima pindekuani “TARHE UARHARICHA” ima jindesïsjpti kerhi jurhamuti ka imajku sesikuani kurhajkuarixampti k’uirhipuechani ka ixi io arhijptiksï mandani “TARHEPITICHANI” ka jats’ikusïsjpti ma no sesi arhikuarikuani ka imajk’u jiapañisïsjptiksï sesi o no sesi arhikuarikuechani mitints’kuechani jingoni, jucharhi “TARHE UANDARHI” Jjindesïsjpti ma arhinchpiti, tarhesmaruti ka sesi uandants’pirhi ka imaj’ku uxjpti uandajpani uarharichani ka jangángarhikua k’uirhipuechani.

Tsipikuani jindesïsjpti ima churhikuaru sapi p’orhé irhietaru ka ixi erhontani “TATA KUERAHJPIRINI” ka jimajkamindu kakagantapk’a “P’ORHECHICHANI” enga jarhajpk’a ritrhints’itini ka sani manakuarhini enga indechani urhamjk’a ka irhékua ojchakurhakua tepamu xingakicheerhi jarhajsïsptiksï k’uirhipuechani jingoni uinirhatani: kerhatichani, tumbichani, tataka sapirhatichani ka sesimindu ts’itixangaxamptiksï imecherhi sesi pindekuechani ka ungaxamptiksï ch’pirhichani enga jorhengantapk’a ka k’angarhikuechani ts’omasïsjptiksï ka terhujkani ekuarhuru jarhasïsjpti ma churhingu kuerhamuechani jingoni ka enga kurhipkia xunganda iurhungarhintaxipti ka iukarhi ts’omikua jarhasïsijptia imani sesi erhangarikuaru jucharhi p’orhe pindekuani “TARHEPITI UARHARICHA” “Siuinani Anapu ka ixi ukurhisïsjptiks’sï “POSADECHANI” mandani chirkuaru ka ixi erhojpintani “KERHI CHURHIKUARHU” enga uerhapk’a “TARHE UARHARICHA”, “PASTORHICHA”, “NO AMBAKITICHA”, “NANITA”, “TARHE UANDARHI”, “MARHINGUICHA” ka enga kurhajchangasïsijpka jucharhi sesi p’orhe kustakuani enga sani ts’itsingasïni SONECITUECHANI ka “ABAJENUECHANI”.

Enga ma erhangarikuaru k’amakuarhisptía ch’pirhini p’erhatini ka undasïsjpti kangarhikuaru p’ikuntani ka imerhi sunúndani orhijuarisïsjpti ia ka uaxakantasïsipti ants’iuakuarhu ch’karhiri ka juchiti uingachakuarhu ka mitints’kuarhu tataka sapichuerhi ka ji arhisïsjpk’a: “TARHE UANDARHI, ¿Andi no sani arhisïni jindini jucharhi PINDEKUECHANI KA UANDANTS’KUECHANI juchiti echerhio engarhi t’u arhisïspk’a ima churhinkuaru? “Jo, andi no”, Mojkukusïsjptisïni jimbok’a axisïni eiangusïsjpitirhini ma marhu ambe enga mints’ikuaringapk’a ka juchantsini sesimindu p’ikuarheraxamptik’sïni kánikua imerhi uandant’skuecharhu juchiti echerhiru ka ixi k’urhajchaxampk’asï matarhuechani “TARHE UANDARHICHANI”: Salvadori Moralisi, Alfredo Chavezini, Gustavo Gutierrezini Ch. Ka iaxi kurhajchapkatsï TIO PEDRU LUNANI ka mitingasïspti esïk’a TATA PETUNI ka sanderhu ch’pirhini perharitini tixantasïsjpti ch’pirhini p’ukurhiri ka urhikueri ch’karhiri ka ch’pirhi k’erhi ukuarhisïsjptia ka xarantasïsjpyi inderhi turhiri charhapitini ka xirrota nintasisptía sangani arhini ka iaxi k’orhu undasïsjptiksïni eianguni imerhi UANDANTS’KUECHANI.

 

I.- KERHI JURHIATIKUECHA SIUINANI ANAPU

 

“Jindesïspti jurhiatikuechani enga jarhapk’a kerhi tantakata animecheerhi ka enga jucharhi taaticha ka tata kerhaticha jorhenguarhisïsjptik’sïni p’ants’anikuani jingoni ka k’uirhipuechani jamberhi ka “KERHI JURHIATIKUECHARI” ka itsumindu TATA KUERAHJPIRHINI aiakuarhisïsjpti nombe tirhieni ka no ambe kurhajchani kuskakuechani ka no sani sesi ukuarhipk’ia ima enga nombe kurhanderapiringa juramukuechani iontk’i anapuecheerhi pats’akuarhikuechani ka enga euajpixamtiks’sï jorhengakua itsï Atáts’irhi jimbo i “KERHI JURIATIKUECHANI” juchiti echerhio nitamasïsjptik’ï sesimindu pindekuesïsjpti nirhani uandats’ïkuarhini ts’ïmani tioxecharhu ima VIACRUCIRHU.

I ukuarhisïsjpti terhujkani kérhi xangarhiru sesi ujpatakata ka mendarhu jukasïsjpti ts’its’ikichani ka kandelechanio eskutini jinijk’u Kalvarhioru pindekuesïsjpti uni jma tepamu xingakirhi ojchakurhakuechani jingoni ka tasambani ka jindesïsjpti ia ma k’erhi k’amandikuarhu ka enga nirhaxamptiksï k’uirhipuecha ka pambintaxamptiksï ma k’urhipuni enga xirhuruntampk’a ma k’uets’apiti cruzini p’ukurhi xungapitirhi ukata jindesïsjptinga TATA CRHISTU ka tats’ipani nirhasïsjptik’sï judioecha xukuparhatini esïka ima tiempuecha jimboni! Jukarhi miskurhiparini pirhiexamptik’sï k’uirhipuecharu jimajkani korhu uandats’ïkuarhixamjptiksï ka xangarhiru jukapisïsjpti echerhi ka t’upurhi jauantaxamtik’sï. Erhandikuecharu k’arhataxamjptiksï iamindu xangarhiru tioxorhu uerhatini ka kalvarhioni niarhapani. I sesi PINDEKUANI iamindu iurhits’kirichanbi paxamptik’sï kamukuechani itsï jingoni ka urhipani listonichani ka ts’its’ikicharni jingoni ka ints’perhaxamptik’sï tumbichani ka tatechani enga nirhajpk’a jarhoajpintani ujpatakuarhu ts’irhapiti its’i jucharhi it’arhuecha charharakuecharu ints’ikuarthixamptiks’s¨.

Ka iaxi k’orhu Kalvarhioru sesi erhokuarisïsjpti: tepamu xingakirhi ojchakurhakua ka ma marhu ambe ts’its’ikichani jukarhitini ka tats’ujpaxampti huinumuni p’ukurhicheeri jingoni ka terhujkani jarhasïsjpti ma kerhi cruzuni ka no meni kamangarhicamptik’sï kandelechani ka veladorhechani.

Nombe emendexiptia, karhikuani erhojkuarisïsjptia ka sïunichani andarhasïsjptik’sï ixi tsítakuarhisïsjptik’sï juatecharhu: UAXANIRHU, KAPENIRHU, PILONIRHU ka enga ma uigapitini tarhiatani niarhaxamjpti jukarhi t’upurhini jukarhasïsjpti ka jukapisïsjpti toxtinichani ts’ïpambitini ka ekuarhuecharu jarhaxkukatesïsjpti ka tataaka sapichuecha xipakuarhisïsptikixi uanojpekuarhu ka chanaxamjptk’sï UARHIJPERANGANI echerhini chopendikuarhu ka k’uanijkuxamptik’sï xujk’u ka jimink’u ka arhajtsiperaxamptik’sï takichani ka marhuk’sï kerhi k’uirhipuecha ka tataka sapichuecha nirhaxamjptik’sï p’kuntani AMAGUECHANI urikuecheeri anapu, NAPISICHA arhikatani ka enga ninirhini japk’a jucha akuxamptik’sï ka isi arhani ka tumbirhisichani ukatani juataxampkatsï ka ujpataxamjpkatsï xingakirhi ojchakurhakuechani. Jukapisïsjti urhikuecharu ka p’ukurhicharhu xingakichani uinumuchani jingoni jukapissjpti kauanrhuecharu ka kauarhu sapirhaticharu ka ma marhu uits’akuecha ch’kurhichani jingoni ka exentaxampkatsï zitunicha ninirhichani ka akuxamjpkatsï ka apimuntaxamjpka inde teerhini ka xarhipitini akuechani.

Chinio chiti nandi ka nana k’erhi uxamjptiksï t’okerhichani ts’irhi zindangatecheeri ka ixi urhuxamjptiksï iaurhiru jeuentaxamjptiksï chanchakani jingoni. Jats’ixamjkatsï t’irhiekuchani p’orheerhi ATAPAKUECHANI arhikata ka t’ats’ini k’okotsï uanikatani TUNTS’I arhikuani ka ichuxjkutechani PARHI charhapiti ukata, torresnuechani ka no mentk’u kapirhotadani ka kamata ZITUNIRHI. Ka matarhu jucharhi kerhi PINDEKUANI jindesïsjpti enga AHIJAKUECHANI paxamijptiksï kamatani viernesï jurhiatikuecharu orhetani KERHI JURHIATIKUEHANI imecherhi TATISPIRHICHANI ka ixi ints’perhaxamjptiksï t’irhiekuechani ka xukuparhakuechani... “Ka kerhi ts’itikuani jingoni miantasïsjpti PINDEKUECHANI KA UANDANTS’KUECHANI imerhi echerhio ka “TARHE UANDARHI” eianguxjptirhini matarhu PINDEKUANI juchinio anapu ka imerhi t’arhe k’angarhikuaru ukata jimboni jupikasïspti jajkicharhu.

 

II.- NANA IURHIXI MAGDALENANI

 

Jimajkanimindu TATA PETU majk’u sapi mints’ikuarisïsjpti ka jupikasïsijpti p’okopetasapi ch’karhiri ka eskuntaxjpti ma its’utarhakua ka jindini k’urhamarixjpti enga ji uekapirhinga mitini iontk’i Siiuinani Anapu jimbok’a nintaxijptia ka notarhk’u jungootia. Jo, arhixjpk’ia ka uenaxjpti uandontskuarhichini...

“SABADU TS’INTS’KUARHU JURHIATA echerhi uarhikuecheeri Siüinani Anapu ma k’erhi k’ants’akatani angaxustatini jarhasïsjpti ts’its’ikichani jukarhitini ka ssesi janonguarkuani arhini k’uiripuechani enga nirhaxamjptiksï itsï ujchakurhakatani p’irhani Iuats’ïnirhu ka tumbicha k’uiparhaxamjptsï k’amukuechani listonichani ka ts’its’ikichani jingoni ka ixi jatarhini kerhi chenchekichani ka matarhuecha xangarhaparini, jo, ka jarhaxjptiksï tumbichani ka malecitechani enga xukuparhangaxjptiksï NANA IURHIXINI imerhi sesi takuxichani jingoni ka mandarhu uexurhini uerasïsjptiksï uanojpintani ka uanojkuarhini ka jats’ikungaxipti ma mesarhu iotakuarhu ka ma marhu ambe urhinicharu xirhanda ukateerhi ka ts’itsïkichani jukapixipti, uerhaxiptiksï. Echerhi Uarhikuecheeri ka uirhiaparini ka nintani sapi k’ojpkuarhu uanondani ixi ka mendarhu uirhiaxajptiksï kerhi xangarhiru Tata Eliseu Mendezi k’umandichkuarhu uanotakuarhixjptiksï ka iamindu xangarhakuecharu ka ixi niaparhini its’i charharakuecharu: AXAMICHURHU KUANDINTRURHU, IRHIEPU ITS’ARHURU ka KUANDINTURHU ka angatapuecharhu esïka cherhpitikua erhojuarixjptiksï, erhandikua niarhaxjptísa ka sesi k’urhojkuarixjptiksï k’uinituecheerhi pirhikuechani esïk’a kuinchuni, tahenguini, chopioni ka k’uakirhi pirhiekuani ka ts’imecheerhi t’upurhi jauantaxjptiksï k’uirhipuecheeri NANA IURHIXINI jingoni ka mezani no sani manakuarhixjpti jimboka uingapikuani jingoni jotakuarhixjpti sïndarhi jarhcieri ka tats’ipani NANA IURHIXINI pambintaxamjptyiksï GUANANCHECHA kandelechani eskutini xungandani ka ts’its’ikichani jingoni jajkicharhu ka sesi pirhierini ka tatakechani jukarhi ts’ipikuani jingoni ka erhajkuxamjptiksï ima sïuarhakua papujanduini paxamjptiksï k’uerhamuechani eskutini xangarhuru enga nana UIRHIXINI nitamaxjptía, tats’ikua ia enga uirhiaxjpti mints’ikuarhixijpti tioxorhu enga erhongantapkia ka iamindu k’uirhipuechani uandats’ïkuarixamjptiksï ka ji nombe uekaxjpk’ia uerhani jimboni ka i ukurhikuaru nombe kauikuani jarhaxipti ka nombe no sesi ukuarhixjptía ia no mentk’u k’uarhats’ingaxamjptiksï ka nijt’u tejxarhuxamjptiksï, Matarhu sesi kants’akatani jukapixjpti; ts’its’ikichani, purhuechani, ts’irhi zindangatechani ka rïrhandechani ukata ka ixi jarhaxjpti kerhi mikatarhakuaru tioxorhu anapu. Ka niarhaxiptia erhandikuaru jukarhi charhapitini pambintaxamjpti atants’kuecheerhi jiañajperhakua. ¡ERHANDIKUECHA SIÜINANI ANAPU!... ¡KA IXI K’AMAJKUARHIXJPTIA UIRHIKUARU “NANA IURHIXI MAGDALENANI” KA SESI TS’INIMUNI KA SESI OJCHAKURAXJPTI JUCHITI IRHIETANI!”...

 

III.- JURHIATIKUA TS’INTS’KUARHU

 

“Kerhi viernisïru jurhiatikuexjpti ka inde churikuaru ekuaru tioxorhu tanguarhingaxamjptiksï tumbichani ka ixi ujpatani ts’imerhi k’amukuechani ka kaxipitini ts’’its’ikichani ka ma marhu listonichani jingoni,  Churhikuaru xarhajrakuarixjptiksï joskuechani merhengaritini ka Nana Kukutani erhajxantaxampti KAPENI JUATARHU ka majk’u no sesi uichuecha k’uaunchikuecharhu k’urhojkuarixjptiksï ka t’arhepiti uaparhikua angatapurhu jarhaxjpti ma pirhiekuani tukurhuiri ka uanaxjptia ts’ingarhini. Kas ch’ipirhi churhingueri jukarhi ts’omastirhini ka xungandani uekorhixjpti ia xani k’urhingatini. Tumbichani uirhijpikuaru uxjptiksï ia ka jorhengataxamptiksï ka uandonts’kuarhini ka terhekuarinarini ma arhints’kuani jimboni, TERHUNCHITI ints’ikuarhixamjpti sesi ka p’unts’umiti ts’its’ikichani iaminduechani. Kerhi xarheniru tumbichani ka malecxitechani sontk’umindu k’uiparaxamjptiksï imecheri k’amukuechani ka sesimindu ujpataxamjptiksï ka ts’ipikuarhini enga erhandipk’ia ka xangarhakuarixamjptiksï terhujkani t’arhepiti xangarhiru ka jiapañintani uerhaxamjptiksï juchuiti irhietaru. Ka erhojkuarixjptía ma kerhi sïrhinini ka jurhajkutaxiptiksï ma kerhi t’upurhini xangarhiru Siüinani ka Iauats’ïni niarhapani. Ts’imecha nirhaxamjtiksï sesi ambe kurhajchakuarini Misani ka enga ixi k’amajkuarhipk’ia Tata Cura Luisini ints’kuxjpti ts’imechani sesi terhekuarikuani ka ojchakurhixjpti kerhi its’ini jatakuani ts’akapuirhi enga jarhaxjpti terhujkani kojpikuarhu.

Sesi p’ikuarherapani ka kerhji ts’ipikuarni jingoni k’uirhipuechani k’uangats’intaxjptiksï ts’imecheerhi k’amukuechani its’ini ujchgakurhakatani uinirhini ka kuiparhatini juchiti Echerio. Ts’ipikua jingoni xangarhakuarixamjptiksï indeni t’arhepitini xangarhiru jucharhi jants’irhichani jingoni ka angaxurhingaxajmpkatsï mints’ikuarhini K’UMTS’TARHU arhikata ka xujkumindu jindexjpti ma JAMEKUANI ts’imandarhu irhietecharu TS’IRHIMU arhikata. Enga niarhangapk’ia ECHERHI UARHIRIO Siüinani anapou exengantaxijptiksï ma kerhi k’ants’akatani ma marhu ambe jukarhitini; Ts’its’ïkichani ka zindangatechani enga jarhojpintangapk’a uni tsïmecha enga pakarhaxjptiksï irhietaru.

Ka mendarhu matarhu kerhi k’ants’akatani jarhaxijpti tioxorhu orhejpani ka jukapsïsjpti ts’ïkichani, p’urhuechani tirhipantani p’imu ch’karhini jingoni ka imani uinumuni xungapitini p’ukurhuecharu. Tumbicha ka iurhits’kiricha ts’ipikuani jingoni niarhaxamjptiksï tioxorhu ka k’uirhipuechani erhojpintaxamptiksï ts’itikuani jingoni ka ts’ïmecha mondantaxjptiksï k’amukuechani its’ï ujchakurhakatani jingoni itsï sapichu jatakuarhu enga jarhaxjpti iontkï uerhatini . Sesimindu jiapañintaxjptiksï k’uirhipuecheeri ka p’itaxamjptksï hatakuarhu ka ixi pantaxamjptiksï chenembo ka tatsïkua marhoatantasni ma jurhiatikuaru jimbo ka no ambakitini cherhani o enga jenchekuechani jarhaxjpk’a o enga no sesi k’urhojkuarhixjptiksï pirhijtakuechani jimboni ka matarhuecha no sesi po’amenchakuechani. Inde jurhiatikuaru jucha exexampk’a tumbichani K’umajchuini Anapuecha its’uxichani k’uiparhatini listonichani ka ts’its’ikichani jukarhitini ka kerhati chenchekichani jatapangaxamjptiksï ka uirhiaxamjptiksï ka ts’itakuarixjptiksï karhamandikuaru ka ixi niarhaxamjptiksï ts’imecheeri echerhio ka ji nombe mitixpk’a ia ambe ukuarhingapk’a ima itsï ujchakurhakatani. Ka no sani iauanixjpti ia enga NANA IURHIXI MAGDALENANI nits’ikuarhixjpti ia imerhi uanojpikuarhu iamindu irhietaru ka jucharhi its’i charharakuarhuechani... Jukarhi k’uatarhaxjpti ia ima JURHIATIKUA TS’INTS’KUARHU ka kandelechani eskutini jarhaxjptia kja xirrota xungandeerhi sesi p’unts’umixjptia ka k’uirhipuechani mentku ixi kpirhiexamjptiksï ka uandats’ikuarhixamjptiksï tioxo incharhikuaru... ¡MATARHU JUCHARHI KERHI KA SESI PINDEKUECHANI JUCHITI SOBRINU ECHERHIO ANAPU”... Ka ch’pirhi p’atakuarhixjpti ia sangani arhini ka TATE PETU mendarhu ixi k’urhijchukuxjpti ch’pirhini ka ch’karhini jats’ikuni ka jindini arhixjpti: ¡Eiangukuarhiook’a tuinguini matarhu ambe chiti echerhiru? –Ka jijtuni arhixjpk’a: -“Jo TATA PETU anadi no. –Uenakuarhi ia uandonts’kuarhichini jindini ka t’unguini sesi kurhajchookia sesi jiapañintakuani jingoni.

 

IV.- CHANANTS’KUARHU

 

Imerhi t’arhe k’angarhikuaru terhekuariparini TATA PETUIRHI jarhaxjpti jupikatini jajkicharhu ka charhongarhikuani merhengarixjptia ch’pirhini jingoni ka chupirhi eskjuechani jingoni erhatixamptiksï jindini ka inde jindexjpti k’angarhikua UTUXIRHI KASTIECHEERHI ECHERHIO ka mints’ikuarixamjpti ima “KERHI CHURIKUARU” ka mandarhu uandonts’kuarhichixjptini... “Jindexijpti matarhu erhandikua juchinio junioerhi ka julioerhi k’uts’icharhu ka emendixjptía ka xungapitini erhojkuarixjptía ts’ïricha kanichani jingoni ka mataruechga p’intsï uerhaxamjptiksï ka apaguendechani ka xarharakuarixjptiksï turhaxuechani ka mants’anechani ka indecha AMANGUECHANI ka xenguechani sangani arhini tirhindaxjptiksï xingakicharhu ixi, jo, ka i jurhiatikuaru sesi ambe ukuarhixjpti ka jindexjpti “KUINCHIKUA CHANANTS’KUARHU” ka t’amindu TERHUNCHITICHA io arhijperhaxamjptiksï ka p’ajperhaxamjptiksï ka k’uirhipechani tanguarhixamjptiksï ka ixi ukuarhini k’uinchikuarhu. Jarhaxjptiksï t’amu Barriochani: SANI MIGUELI, SANI BAROLU, SANI FRANCISKU, KA SANTU SANTIAGUka terhunchiticha pajperhaxamjptiksï Tata Kurhani LUISINI jimboni ka Misani ka Rosarhiuini uni tioxorhu inchajrhkuaru.

 

Jarhaxjpti ma kerhi ekuarhuini tioxorhu uerhakuaru uanonditani ts’akapuecheerhi ka inchajrhikuaru ukuarhixjpti “KUINCHIKUA CHANATS’KUARHU” ka t’aminduechani arhujkuntaxjpti jindexjptía Barriocheerhi ka ujpataxamjtiksï ma sapichecha tioxacharhu ka jukapixjptiksï ts’ambani k’ants’akatechanim, ts’ïts’ikichani ka xingakichani tepamnuirhi jingoni ka ukuarhixjpti “UJPATAKUA” ka jarhasïjpti sïrhandani ch’urhujkukata jingoni. Ka sesi ma erhojhkuarisïsjpti tioxacharhu TATA SANI ISIDRUIRI ka TATA SANI BARTHTOLUIRI ka jukarhi sesi ujpataxamjptiksï zindangate hani ka nurhitini ka ts’its’ikichani jukapisïsïjptiksï ka uxangaxamjptiksï sapi jatakuechani ch’karhi ukateerhi ts’irhini jingoni uinirhatini ka ints’ikuarhixamjptiksï iamindu p’orhembitichani mataru irhietecharu anapu esïka; CHERHANIRU, IAUTAS’INIRHU, SANI ISIDRURU, K’UMANCHUINIRHU, TURHIKUARHU, JARHANI PAKUARHU, kuiripuexiptiksï enga pambintaxamjptiiksï jucharhi k’uirhipuechani. Ka TERHUNCHITICHA erhojpintaxamjptiksï p’orhembitichani ka inde “KUINCHIKUA CHANANTS’KUARHU” tanguarhixamjptiksï, Tasambani Urhicha, Kurhinda Urhicha, Batia Urhicha, Chkarhi Urhicha, Tarhyeta Jats’irhicha ka iamutarhakua io arhixamptiksï k’uiripuechani Rosarhuini jats’ingakuarhixamjptía ka uenakuarhixjptía UANOJPIKUARHUKUA ka Tata Kura Luis Diosïni ujchakurhatini jajkicharhu k’amaxjpti ka kanikuecha charharaxamjptiksï charharakuechani ka kurhojkuarixjpti kustataichini ka akolituechani ets’akuntaxjptiksï sesi p’unts’umikuani iapurhu ixi ka kandelechani ka veladorhechani jarhaxjptiksï eskutini ka k’urhojkuarixjptiksï pirhiekuechani ka uandats’ikuarhichani iapurhu ixi. Ka iamindu k’urhojkuarixjptiksï ia matarhu iamutarakuechani io arhini ka enga Rosarhiuni k’amakurisïsjptia, ukuarhixjpti inde; “CHANANTS’KUARHU” jo, ka orheta Chanants’kuarhu iamindu p’orhembitichani ints’perhaxamjptiksï churhipuini ka k’uirhundechani ka sindukatani atapakueerhi arrhozini jingoni ka iamindu jucharhi t’irhiekuechani p’orheecheri ka kauichakuani jingoni.

 

Ka TASAMBANI URHICHA ints’perhaxamjptiksï kauinchakuani ka nombe its’ini ka matarhuecha xunarhichani sesi ujpataxamjptiksï ka ints’ikuarhixamjtiksï kauichakuani “KABALLITUECHA” arhikatani. Ka ixi k’orhu uenakuarhixjptía “CHANANTS’KUARU” sïrhikuani k’uirhipuecheerhi jingoni ekuarhu tioxorhu inchajrhikuaru ka ma k’uirhipuechani CHANANTS’PITICHA k’uanikuxamjptiksï iotakuarhu ma marhu ambechani ka nombe niantaxjpti echerhindu jimbok’a jajkicharhu p’orhembiticharu jupikajptiksï indechani esïk’a; tsirhichani, kurhindechani, tasambanichani, zindangatechani ka matarhuechani ambe. Ts’ipikuani niarhaxijpti ia enga kustatichani kustaxamjptiksï sesi pirhiekuechani ka pambintaxamjptiksï io arhikuari iamutarhakuecharu ka charharakuechani ka uaxakichani j’ots’itini xirhandani jingoni ka ants’ichichani tirhinchatini inderhi anganchakuecharhu jimbo. XANI JATS’IRHICHA ixi jamaxjptiksï esïk’a p’ikunts’kuarhu ukuarhini ka k’uirhipuechani jimajkani k’orhu inchajpixamjptiksï xaninichani p’ikuntani sesi jaxichani ka mentk’u ixi jurhajkuxamjptiksï arhoechani ka k’arhiri k’sanichani uakaxichani pat’sakuarhixamjptiksï. Kerhi sutupuecharhu ts’irhi jatarhini echeeticherhi tumina jats’iricha juchiti echerhio k’uanijkutaxamjptiksï ts’irhichani ka jindexjptiksï, Kalvilluechani, Chavizichani, Rodriguezichani, Morhalisïchani, Gonzalizïchani, Martinizïchani ka matarhuecha.

 

K’uirhipuecharu Iuats’inirhu Anapuecha jindexjptiksï enga sandarhu k’arhantaxamjptiksï ts’irhichani. Ima jurhiatikua k’uirhipuechani xukuparhaxamjptiksï jimbani xukuparhakuechani jingoni ka ts’iuerhitichani jukangaxjptiksï t’ipijchukuecha urhapitini ka charhapiti jonguarhikuechani ka uarhitichani jukanguarhixjptiksï uanenguechani ts’its’ikichani jingoni ka chupi kuanindikuechani ka turhipiti sïrhijtakuechani ts’ïkitsíkukatechani. Ka enga k’amajkuarhipk’a inde “KUINCHIKUA CHANANTS’KUARHU” iamindu ambe jukarhi ts’ipikuexjpti ia p’orhecheeri Siuinani anapuecha ka jarhaxjptía KERHI UARHAKUARU KA K’UINCHIKUANI. ¡I ukuarhixjptía iontki ixi juchiti sobrhinu iaxi anapu k’uirhipuechani nombe mitisïni indeni pindekuechani enga nits’ikuarhixjptia ka sangani, arhini uarhixati ia ka nonema k’amagarhinst’kua jats’istía; JO KA JU JE P’IMANTANI JUCHARHI PINDEKUECHANI!”... ¡TATA PETU k’amakuxjptía jindini eianguni imerhi UANDANTS’KUANI ka ukuechani erhojkuarixjptiksï mindakuarhini imerhi echerhio ka jindexjpti juchiti echerhi enga ji jukarhi ts’itsïnga ka enga no mentk’u mirhikuariook’a!...

 

V.- TATA SANI JUANI JURHIATIKUARU

 

P’orhecheeri kustakuani sesi  k’urhojkuarixjpti ima “KERHI CHURHIKUARU” ka k’uerhamuechani exkutixamjptiksï ka xarharakuarixjptiksï ma marhu ambe k’uirhipuechani enga uerhaxampk’a iapurhu ixi ka ma marhu ambe xukuparhatini ka ixi mitingantaxjpti inde churhikuaru; PASTORHICHANI, TUMBINI KA MALE UARHQRICHANI, T’ARHE UARHARICHANI, NANINTANI KA MARHINGUECHANI sesi xangarhakuarini. NO AMBAKITICHANI ka ERMITAÑUECHANI ka TATA PETU majkumindu its’utakuarhixamjpti mendarhu ka imnerhi p’atamuirhi mints’ikuarhixjpti jants’irhicharu ka ixi uaxakatani jauarhakuaru p’ukurhiri ka jindini k’urhajmarixjpti; -“Juchiti uatsï ...¡Jiapañintaxkirhi UANDANTS’KUANI enga jinkini eiangupk’ia? –Ka jijtuni mojkukuxjpk’a esïka jo, ka k’urhajkuarhixjpk’a matarhu JANGUECHANI KA PINDEKUECHANI Siüinani Anapu: -“Matarhu sesi PINDEKUECHANI juchiti echerhiru jindexjpti “TATA SANI JUANI JURHIATIKUARU” ka jukarhi TS’IPIKUANI jingoni ukuarhisïsjpti i k’uinchikuarhu esïka matarhuecha. Jucharhi tioxourhu jarhaxjptiksï k’uirhipuechani enga arhikuaripk’a TERHUNCHITICHA ka anchikuarhixjptiksï ma uexurhini ka jindexjptiksï; PRIOSTI, KENI ka KARHANI ka matarhuecha enga xukuparrhangaxamjptiksï iamindu k’uirhipuechani auandarhu anapu ka tioxourhu UJPATAKUANI jindexjpti ia GUANANECHACHANI ka imajtuecha pirhiexamjtiksï ma marhu pirhiekuechani iamingu k’uinchikuecharhu. Iaminduecha sesi jaxisïsiptiksï ka jukapixjptiksï takuxichani p’orhecheeri jimbo. Ka i jurhiatikuarhu pambintaxamjptiksï ma TERHUNCHITINI jimboni mucharhi itsï charharakuecharu ka ts’ïma iurhits’kiricha pirhiexamjptiksï “AXAMICHURHU” karharapani kerhi karharakuaru ka jimajuk’u jarhaxjpti uants’inarhiparini p’ukurhichani, karhaxichani ka xenguechani ka jarhaxjpti ma echerhini enga nitamangapk’a UANI TS’ITS’KIRHU arhikata ka takipu ukuarhikuechani jingoni ka sesi xipiaxamjptiksï o p’unts’umixajmptiksï ka jinijku exekuarhingantaxjptiksï kerhi p’orhepechani ka ma marhu ambechani jingoni enga niarhaxamjptiksï itsï charharakuaru k’uinchu chupini p’unguarhichani jukarhini ka jilguerhu sesi erhojntaxamjptiksï ts’ïmechani. Ka AXAMICHURHU jindexjpti ma sapichu its’ini charharakuaru urhimukutini ts’akapuecheeri ka zitunicheerhi ka ma marhu ch’kurhichani k’umanduecheerhi. Ka terhujkumindu jarhaxjpti ma iotati uaparhikua ka ts’itakuarixjpti auandarhu ixi ka p’ukurhicharu sesi erhojkuarhixjptiksï xingakichani uangaxichani uinumuni jingoni, iamindu xungapitixpti ia ka ixi uirhiaxampti ma sapichu iorhekuani ka niarhaxjpti mints’ikuarhini tanimu chekakuarhuecharhu ch’karhiri ukatech, jarhaxjptiksï ma marhu uichamu ts’akapuecheerhi enga jupangapk’a naneechani ts’ïma takuxicheerhi ka teteechani ints’pixamjptiksï its’ini uakaxichani. Ka ts’andecharhu tata jurhiateerhi sangani arhini inchajkuarhixamptiksï angatapurhu ixi jimboka jukarhi xingakicharhu jukapixjpti.

 

Ka imajku sesi erhojpints’kuaru jucharhi iurhits’kirichani GUANANCHECHANI nombe kurhats’kuarini jats’irhini jap’ots’ikuarhixamjptiksï ka exerhaxamiptiksï ts’ïmecheerhi sesi k’uirhipita jukarhikuarikuechani iamindu ambeni ka sesi erhojkuarhixjptiksï ka itsï tys’irhapitini jauirhicharu iamindu ojchakurhaxamjptiksï ka xapuni kurhuaxamjpti ia ka sesi purhuatani urhapitini jurhajkuntaxjpti ka ts’imerhi k’angarhikuechani xarhajrakuarixjptiksï ia its’arhu chekakuecharhu ka urhanichani jingoni uirhiaxajmpti its’ini ka xapu kurhuatani inchantaxamjptiksï tsïmerhi kunts’ikatecharhu iurhits’kiricheeri nombe ikicharkuani jatirhini ka mendarhu jap’ots’intaxamjptiksï matarhuechani its’ini charharakuecharu; IRHIEPU ITS’ARHURU, KUANDINTURHU KA XIRRANIRHU. Ka sesimindu k’arhikuaxamjptiksï ka tepets’ikuarhixsamjptiksï ka mendarhu jukarhi p’ikikj’u jandini erhojkuarixjptiksï P’ORHE GUANANCHECHA ka ts’ipini ts’ipini ka terhejkuariparini kets’imantaxjptiksï mendarhu ixi ts’imerhi echerhio ka ixi jarhaxjptiksï esïka ts’its’ikichani juliko k’uts’irhi anapuecha. Ka kuangats’intaxjptiksï tioxourhu enga irhiekapk’a iontki ixi TERHUNCHITI ka enga jurhajmuexijpti ia... 1INDE JINDEXJPTI “TATA SANI JUANI JURHIATIKUARU” JUCHITI SOBHINU JUCHITI ANIMEERHI SIUINANI ANAPU!...”

 

VI.- TATA SANTIAGU JURHIATIKUERI

 

Indeni churhijkuaru erhokuarixjptiksï joskuechani merhengaritini JARHARUINI, UACHICHA JOSKUECHANI, UAKAXINI, NANA IURHIXINI K’ERHI AKUITS’INI ka jinijk’u CRHUZINI KETS’IKUARHU ANAPU enga sani terhungutaxampk’a p’orhechani jimboni ka enga pambintaxamjpk’a xangarhikuechani kets’ikuarhu andarhapani ka TATA PETU jindini arhindikuxijpti juchiti kuts’ikuecharhu jimbok’a jukarhi k’uatarhaxiptía ka t’arhepixipti ia ka nombe ongarhikuarixjpti imerhi k’angarhikuaru ka ixi ojts’ixjptía p’irhits’itakuani jingoni ka ma k’atsïkuani pajxajpti ejpurhu ka sunundani jukarhitini ka ma kamisani ka tipijchukuani jukakuarhi ukata, jukandurhakuechani ka ixi uaxakatini jindini arhixiptirini: -“24 julioerhi juchiti echerhio jukapixjpti sesi jaxichani ka TERHUNCHITICHANI anchikuarhixamjptiksï iamindu uexurhini ka ixi tantani tuminani ka meianpintani Misani ka Rosarhiori ka kustatichani ka t’irhierani p’orhembitichani. Uandantani Barriorhi TATA SANTIAGUIRHI jindexjpti uandani inderhi k’umanchikuecharhu ch’karhiri ukatecha, trhojuecharu ka k’ataecharhu, angatapuecharhu amanguenchakuechani jukangatini, ekuarhuecharu ts’irhi uarhutini jats’irhini. Jinde4xjpti Barriorhu enga t’unguini ka chiti mimichani japindangantaxjptiksï thojaru inchajrhikuaru ka t’arhepikuaru jimbok’a terhexiptía ka iamindu k’arhixijptía ka tasambanichani ojts’ikurhakata ka ma k’uirhakuani tirhipatixijptía inchajrhikuaru enga t’unguini japindangapk’a ka ima tats’uinchikuarhu enga jarhaxjptiksï ts’irhini tantakatarhu juatarhu anapu ka ja ch’karhini tirhindikuarhini ka enga japk’a zindangatechani ka ma jatakuarhu sapichu ch’karhiri ukata enga pats’akuarhixamjptiksï axpiti kesuechani its’ukuerhi ukatecha charhi uakaxicheeni. Inde jindexjpti chiti k’umanchikuarhu enga mandarhu uexurhicha sesi k’ustaxamjptiksï Tata Cruzi Jakubuirhi tsïmerhi pirhiekuechani ka abajeñuechani mandarhu 21 septiembrhiri Tata Sani Mateo jurhiatikuaru jindexjpti chiti japindakuarhu ka chiti jurhiatikuaru.

 

Jarhaxjpti ma k’ta iauarhukateerhi ukata ka jukapisïsjpti: P’orhexichani, k’amukuechani ka erhojxichani, iauarhichani, xumatakuechani ka xirrota patárhakueani sapichu enga chiti naandi Luzi uxjptía axpiticha P’orhe atapakuechani. Ka chiti jamenguarhiti jindexjpti Salvadorhi Hernandizi ka Marhia Morhalisi kerhi ma trojani jingoni ka angatapuecha mants’anechani Kalifornia anapu jukapixjptiksï. Thojarhu orhepani jarhaxjptiksï uaxakatani chiti náandi ka tiechani Lola ka Josefina ka atants’taxamjptiksï k’uarhukuechani jukarhi sesi ukatecha enga ji exejpkia. Ka i tiempuechani nombe jarhasti ia chiti thojani k’amakuarhixjptía ka ixi k’orhu pakarhaxjptía ma t’arhepiti t’unindani enga ma jurhiatikuaru jindexjpti kerhi angatapurhu perheeri. Ka no sani iauani jarhaxjpti ma kerhi xangarhu enga nitamakuarhijk’a irhietaru ka indeni jurhiatikuani inchajtirhukaru sesi ambe ukua ukuarhixjpti ka irhiekasïsjpti Tata Albertu Okampu ka imerhi k’uirhipuecheeri ka iaxi.

K’orhu tanguarhixamjptiksï JATARHICHA kerhi chenchekichani jingoni ka iapurhu ix9 angapuecharhu; IAUATS’INIRHU, SANI ISIDRHUIRI, K’UMAJCHUINI, ka sesi takuxichani jukarhitini. Atakuarhu niaraxjptía ka UIRHIAKUARU KERHI CHENCHEKIRHI JO, ka majkumindu tirhipantaxamjptiksï ma kerhi sandarhini enga parhikuntaxamjpti xangarhuini ka ixi jats’ingantaxjptiksï ts’ikatechani, tarhechuechani ka itsï parhaterakuechani kaulkuani jats’irhini ka uirhiaxamjptiksï jukarhi kokani ka JATARHICHA uingapikuani jingoni uingachangaxamiptiksï ¡VIVA TATA SINTIAGU! ¡VIVA TATA SANTIAGU!

Ka ixi arhijchukuxamptiksï kerhi chenchekichani p’irhimu membrilluirhi ka jirhie nitamakuarhixjptiksï ka sangani arhini angaxunrhixamjptiksï . Ka sïndarhini iotangasïsjpti ka kets’ixipti esïka PIÑATECHANI ka imajkuecha enga jupikasïsjptiksï karhatichani ka its’ï parhaterhakuechani jindexjpti ANDAJPERHATI  JATARHICHANI ka majk’u k’auikuani ints’perhaxamjptiksï. ¡Ka k’uirhipuechani ka jatarhichani majkuexjptiksï! ¡KA I JINDEXJPTIA MA SESI PINDEKUANI SIUINARHU IONTK’I ANAPUINI!”

TATA PETU majk’u mints’ikuarhixjpti ka jats’ikuarixjpti imerhi t’arhe k’angarhikuaru ka ixi jurhamuni iaminduechani “TARHE UARHICHANI”  ka k’uirhipuecheeri jukarhi uingachangaxamjptiksï ka terhekuarhixamjptiksï ka ixi nintaxjptia “KERHI CHURHIKUANI ka ints’perhagaxamjptiksï t’irhiekuechani esïka, kamata turhipitini buñueluechani jingoni ka sesi axpti maxkutani ka uarhiticha ints’perhaxamjptiksï indechani, PRHIOSTI, KEÑI KA KARHARI nirhaxamjptiksï ka jungaxamjptiksï ints’perhaparhini sapi ts’unts’uechani kauikuani Uruapan anapu ka “JORHEPITICHANI” enandi ukateerhi ka “KABALLITUECHANI” kauikani jingoni. Ka kuinchikuarhu jukarhi TS’IPIKUANI jats’ingaxamjptiksï ia kustaticha jukarhi kustaxamjptiksï ka UARHARICHA k’uatarhaxamjptiksï ka aparhixamjptiksï ka k’uirhipuecharhu jukarhi terhekuarhintaxjptia.

PASTORHICHA jauantantaxjptiksï ch’ikarhi jupikatarhakuechani ma marhu ambe listonichani jukarhitini ka sapirhaticha UAMUTAHRAKUECHANI ts’itakuarhixptiksï k’umandikuarhu ixi. Ka churhinguecharu ts’omaxjptiksï P’ORHECHEERI ERHANGARIKUARU enga jarhajpk’a ts’ipitini PINDEKUECHANI ka JANGUECHANI Sïiuinani anapu. KA ERMITAÑU chutantaxjpti NO AMBAKITINI ka cherhaxijpti ma kerhi Rosarhioni ka cruzini jingoni jupikatini imeri jajakicharhu ka k’ats’ijkutini jamani. GUANANCHACHA sei pirhiekuechani pirhiexamjtiksï iaxikuarhu ambeni ka “TATA CHARHAKU K’UERHAJPIRI” imerhi jajkini jingoni ujchakurhaxamjpti irhietaru ka matarhu tioxorhu ekuarhuru tataka sapichuecha jukarhi ts’iuakuarhixamjptiksï KAKAKUECHANI k’akani. Erhandixjptía ka jukarhi ts’irhakuarisïsjpti pinandikuarhu jungaxjptia ka mentk’u ixi kurhojkuarixjpti ma k’uaunchikuani uichuirhi ka jinijk’u IRHIPEPU JUATARHU kurhojkuarhixjpti matarhu tukurhuini ka k’uirhipuechani k’uixamjptiksï ia ts’imerhi kuirhakuecharu ka majk’u k’uirhipuini nombe k’uixijpti ka utaxi jarhaxjpti tixajchukuni sapi ch’pirhini enga sangani arhini p’atakuarhixamjpti ka ixi jarhaxjpti uaxakatini ka jijtuni mijpantaxzjpk’a indeni p’apiandurhu ka sontk’u meni k’uixjpti ia ka ima jindexjpti “TARHE UANDARHU” ka sesi ukuarhixjhpti ka sesi kaxipikuani jingoni k’amakuarhixjpti imerhi anchikuarhikua: ¡JURHAMUKUANI IAMINDU “UARHARICHANI” SIUUINANI ANAPUECHAN! Ka k’amakuarhixjptiksïo ia iumu t’amu churhikuecharu ka enga “KARHI CHURHIKUA” nirhaxjpti ia ka p’enondatini k’angarhikuaru ka tarhe ka tunduskurhikuaru jarhaxjptiksï ants’iuakuecharhu, ima jindexjpti “TATA PEDRU LUNANI” “TARHE UANDARHI” Siuinani anapu ima iontki tiempuechani enga nirhaxjki ia ka nothark’u k’uangats’intook’ia tioxourhu ekuarhuru juchinio ka iaxikuarhu jarhaxjpti ia iotakuarhu ch’karhini ma “ESKUTARHAKUAKUA” esïk’a ma joskuani enga japk’a eskutini iamindu indeni churhikuaru.

Sont’u andaparhini uarhixjpti ia ima “TARHE UANDARHI” ka ji nombe uxjpk’a mirhikuarini en ji tataka sapichuepk’a jimbok’a ima jindexjpti ia jukarhi jukaparhakua PINDEKUECHANI ka JANGUECHANI jimbo imerhi echerhio Siuinani: ¡TATA PETU, TATA K’UERHAJPIRHI MEIANPINTE IA KA JINIJK’U ENGA T’U UANDARHU JAK’A IRHIEKANI IAXI K’ORHU MENDARHU UARA IA KA TS’IPIKUARHU IA K’UIRHIPUECHANI ENGA TUNGUINI JINGONI NIRHAXJPTIKSÏ KA TATA KUERHAJPIRHI UINGAPIKUANI INTS’KUNTE IA TUNGUINI KA UARHA IA JUCHARHI P’ORHE KUSTAKUANI KA CHITI UINGACHAKUARHU NIARHIOOK’A IA I PARHAJPINIRHU JAMBERHI KA IXI ARHIOOK’ATSÏNI JUCHANTS’INI, -“!JI JINDESÏKA” TARHE UANDARHI SIUINANI ANAPU KA IXUJK’U JAHRAXK’A CHANSÏNI JIMBONI! “K’UINCHIKUA UKUARHIOOTI IA!”.

 

 

                                                            K’AMAKUARHIKUA

KARHAXJPTI: JORHEMPIRHI SIUINANI ANAPU.

 KAMBARHU UERHATINI 2001 UEXURINI.

                  

 

                                                                     

 

 

VOLVER A LITERATURA P'URHÉPECHA

ENVIAR CORREO A: jiporheska1@starmedia.com

 

 

Hosted by www.Geocities.ws

1