AUTOR:
EL PROFESOR DE SEVINA.
CUENTO: (CASTELLANO)
EL
INICIO Era una noche cuajada de estrellas en el mes de diciembre,
época de las posadas en Sevina, Mich., pueblito lleno de tradiciones y leyendas de
grandes compositores de música purhepecha como J. Cruz Jacobo, Eleuterio Zavala,
Genaro Zavala, Felipe Herrera, Feliciano Méndez y tantos más y de ellos brotaron
conocidas melodías: El Triunfo de Leco, Tener Alegría, Flor
de Sevina, Celia, Carmelita, La cuesta de Sevina
y otros sonecitos que se han perdido y fue uno de esos con los que vi bailar en aquella
inolvidable noche a los viejitos bailadores de Sevina en medio del patio junto a la
capilla rodeado de cocinas y trojes a la usanza purhepecha. Al ritmo de la orquesta Jacobo y don Genaro, se iniciaba
el rito hermoso de la entrada de los danzantes con una fila llena de viejitos
y otra seguida por las maringuias que con sus pasos cadenciosos se movían al
ritmo de nuestra dulce música, de pronto, entre saltos y gritos confundibles aparecía
la abuelita y de su brazo colgaba una canasta llena de tiliches y en el otro
un bastón de carrizo en los que apoyaba su encorvada figura y la voz de mando del viejito
hablador se iniciaba en cada noche el tradicional baile de los viejitos
y sólo él podía ordenar o detener el baile, era quien mandaba y el único autorizado
para hablarle al público y presentaba a cada viejito poniéndole tal o cual
apodo y que siempre aceptaba gustoso su nombre pero a señas, nuestro viejito
hablador era alburero, pícaro e improvisador. Noches de alegría en aquel pueblito purhepecha para
honrar la llegada del Niño Dios donde se quebraban las piñatas
que colgadas estaban meciéndose suavemente cada vez que se necesitaban, las enramadas de
tépamo lucían llenos de gente: adultos, jóvenes y niños disfrutando de sus bellas
costumbres, las fogatas encendidas calentaban e iluminaban sus rostros y en medio del
patio, había un enorme churingo de ocotes que al quemarse destilaban la trementina y daba
gran iluminación a aquel ambiente de magia y encanto de nuestra tradición indígena,
La danza de los viejitos de Sevina y así eran las noches de las posadas,
hasta que llegaba la Noche Buena, noche de viejitos, los pastores, los ermitaños, los
diablos, la viejita, el viejito hablador, las maringuias y donde escuchábamos nuestra
bonita música porhe con sus sones y abajeños. Al término de una de esas veladas en breve descanso,
el viejito hablador se sentó cerca de una fogata y comenzó a quitarse su
máscara y con su gabán abrigado estaba en la viga de madera. Con mi voz y curiosidad de
los niños le dije: -viejito hablador... ¿por qué no me platicas nuestras
costumbres y cuentos de mi tierra como las que me has dicho aquella noche? sí...
¿por qué no...? Me contestó y es que era su costumbre y en el descanso nos tenía
extasiados con tantos relatos de mi tierra, así como también escuchábamos a otros
viejitos habladores: Salvador Morales, Alfredo Chávez H., Gustavo Gutiérrez
Chávez y ahora tocó el turno a tío Pedro Luna, mejor conocido como Tata Petu y
acercándose más a la lumbre, echó más leña de pino y de encino, el fuego arreció
dejando ver rojizas brasas y el humo poco a poco se dispersaba. Comenzó sus relatos... LA SEMANA SANTA EN SEVINA Eran días de intenso recogimiento espiritual donde
nuestros padres y abuelos nos inculcaron el amor a Dios y al prójimo y los días de la
Semana Santa eran obligación el ayuno y no se debería escuchar ningún solo ruido. Ay de
aquel que violara estas normas tan celosamente guardadas por nuestros antepasados que
recibieron la fe cristiana de los conquistadores españoles! La Semana Santa en mi tierra transcurría con la más
devota y sacra costumbre de ir a rezar al templo y a la capilla. El viacrucis,
generalmente se hacía en la calle principal adornada en cada estación con flores y velas
prendidas. En el calvario se acostumbraba hacer una especie de
enramada con tejamanil y ramas de tepámo en una empinada cuesta donde acudía la gente
acompañando a una persona que cargaba una pesada cruz de pino verde: era el Cristo y
judios detrás de él a la usanza de aquel tiempo. Se entonaban cantos lúgubres y a veces lloraba la gente y
rezaban al mismo tiempo por el camino lleno de tierra y levantaban mucho polvo. Por las
mañanas se barría la calle partiendo del templo hasta el calvario y una bonita costumbre
era que las muchachas llevaban cántaros con agua adornados con listones y flores y a los
jóvenes y señores que iban a ayudar en el ornato, le iban dando agua fresca de nuestros
ojos de agua. En estos momentos el calvario ya lucía muy hermoso: su
tejado enramado con tépamo y variedad de flores, su piso lleno de verdor del huinúmo de
los pinos y en el centro una enorme cruz y no podían faltar las velas y veladoras. El
paisaje de sus campos eran de secas, predominaban los remolinos que se perdían por los
cerros del capén y el pilón, cuando llegaba un fuerte viento, siempre iba lleno de
polvo, había jaras con color amarillo intenso, las parcelas o ecuáros estaban recién
arados y la chiquillería se escapaba a veces de la procesión o de sus casas, y su juego
preferido eran las guerras y terronazos los proyectiles iban y venían hasta descalabrar
niños. Algunas gentes mayores y niños ibamos a cortar el fruto
del encino llamados bellotas y las más tiernas las comíamos y en racimos las traíamos
para adornar la enramadera. Entre los encinos veíamos a los pinos cubiertos con ramas de
huinúmo, entre las barrancas y vallados cubiertos de mil follajes, encontrabamos zarzales
y con su fruta madura las comíamos disfrutando su sabor agridulce. En tu casa, tu mamá y
tu abuelita hacían unas sabrosas gorditas de maíz de las mancuernas pintas y que se
molían en el metate revueltas con piloncillo. Había comidas muy nuestras como las
atapakuas, el haba seca y tostada llamada tsuntsi, tortillas rojas de chia llamadas
pari, los torreznos y sin faltar la capirotada y el atole de zituni. Otra bonita costumbre era que las ahijadas llevaban el
atole cada viernes de la Semana Santa a sus padrinos y éstos correspondían regalándoles
algunas cosas de comer o prendas de vestir... Y entre suspiro y suspiro, al recordar
las costumbres de su tierra el viejito habldor me trasmitió otra costumbre de
Sevina con su máscara de madera hecha por él entre sus manos. II. LA VIRGEN DE LA MAGDALENA Don Pedro hizo una breve pausa y cogiendo un pedazo de
leña de tizón, encendió un cigarrillo y me preguntó si quería saber más de aquel
Sevina que ya se fue y nunca más volvera. Yo le contesté afirmativamente y siguió
adelante su plática. Durante el Sábado de Gloria, en el panteón de
Sevina se ubicaba un arco lleno de flores que adornaba y daba la bienvenida a la gente que
iba por el agua bendida en Nahuatzen y los jóvenes traían consigo cántaros adornados
con listones y flores en caballos, burros y a pie, pero había un grupo de muchachos y
señoritas que vestían a la imagen de la María Magdalena con sus más finas ropas y así
cada año salían a pasearla y a darle sus vueltas y en andas sobre una mesa adornada con
papel y flores, partían del panteón y corrían hasta llegar a la pequeña placita en
derredor de ella, luego tomaban por la calle principal a la casa de don Eliseo Méndez y
daban vueltas por el pueblo y por todas las calles adyacentes recorriendo los principales
ojos de agua con la imagen a cuestas. El Axamicho, el kuandinto, el Irhiepu Itsarhu,
el kurhua, aún los pinos se veían como figuras fantasmagóricas, llegaba el amanecer y
se escuchaba el trinar de las aves, el canto del ruín (pájaro azul), el tarengo, el
chopio, el canto del zopilote, la polvadera que dejaba aquel conjunto de personas con la
virgen y la mesita que soportaba cualquier movimiento brusco amarrada fuertemente con un
mecate de jarcia, detrás de ella también la acompañaban las guananchas portando velas
encendidas, copal y flores de época entre sus manos, entonando hermosas alabanzas y los
muchachos entre rezo y rezo corrían jadeantes pero muy contentos, para iluminarse en la
madrugada oscura, llevaban tachones de ocote que alumbraban el camino de la María
Magdalena, después de la corrida, descansaban en la capilla donde ya era esperada y le
rezaban en coro todos los feligreses, a mi en lo particular, no me gustaba participar en
este evento, pero era tal la devoción de ellos que nunca se tomaba vino, tampoco vi
algún accidente, no se caían ni se tropezaban. Otro arco con flores y calabazas, mazorcas y papel picado
adornaba la puerta del templo. Por fin llegaba el amanecer acompañado de un
rojizo-naranja tan apreciado por los pintores... ¡AMANECERES DE SEVINA! ¡ASI SE
TERMINABA EL CORRER DE LA MARIA MAGDALENA Y ELLA CON SU DULCE SONRISA VERTIA TODA CLASE DE
BENDICIONES A MI PUEBLO! III. EL SABADO DE GLORIA Era un Viernes Santo por la noche y en el patio del templo
se reunían los muchachos para adornar sus vistosos cántaros con flores y listones
multicolores. En la noche se veía el fulgor tenue de las estrellas, la luna ya se posaba
por el cerro del capen, sólo el aullido de los perros se escuchaba y en el viejo árbol
del centro se oía el canto del tecolote que ya empezaba a despertar. El fuego del
churingo, nos daba su luz resplandeciente y caía la trementina del ocote quemado. Los
jóvenes en círculo se aprovechaban de una rica fogata platicando y riendo de tal o cual
chiste. El carguero regalaba hermosas y radiantes flores a todos ellos. Por la madrugada, los jóvenes y las señoritas presurosos
cargaban sus cántaros y los adornaban impecablemente y ya alegres al despuntar el alba
caminaban a mitad del viejo camino y salían emocionados de mi pueblo. Se veía una enorme
fila que dejaba tras de sí, una estela de polvo del camino de Sevina a Nahuatzen. Ellos
iban con una inquebrantable fe a escuchar la santa misa y que al término de ella el
señor cura Luis salía con su eterna sonrisa a bendecir la pila de agua que estaba a
mitad de su plaza. Con profunda emoción y júbilo indescriptible, la gente
regresaba con sus cántaros a cuestas llenos de agua bendita a mi tierra. Caminaban
contentos y por el viejo camino que tantas veces recorrimos a pie y hacían un alto para
descansar en un lugar conocido como la loma y también pasabamos por el límite de ambos
pueblos llamado el Tsirhimu. Al llegar al panteón de Sevina se podía ver un gran arco
adornado con una variedad de flores y mancuernas de maíz con intervención de los que se
quedaron en el pueblo. Otro gran arco lucía frente a la puerta principal adornado con
diferentes flores de la época, calabazas colgadas, hojas de palma predominando el verdor
del huinúmo del pino. Los jóvenes y señoritas llegaban jubilosos al templo, la gente ya
los esperaba con mucha ansiedad, aquellos vaciaban sus cántaros con el agua bendita en
una pequeña pila que existía en su interior desde hace mucho tiempo. Con mucho fervor,
los feligreses sacaban el agua de la pila y la llevaban consigo a sus casas y que servía
para mantener alejado al diablo o se usaba cuando temblaba o se escuchaba el ensordecedor
trueno o rayo y todas otras calamidades. En ese mismo día veíamos a los jóvenes de Comachuén
trayendo cargados sus guajes y adornados con flores y listones y con sus caballos en
tropel que se iban perdiendo por la cuesta o subida para llegar a su pueblo y yo no te
puedo explicar el fin que tuvo el agua bendita. Ya hacía rato que LA VIRGEN DE LA MARIA MAGDALENA
descansaba de su paseo por todo el pueblo y en los diferentes ojos de agua. Estaba cansada
y en ese día llamado Sábado de Gloria, las velas permanecían encendidas y el humo del
copal inundaba el ambiente con su perfumado olor, la gente aún rezaba y cantaba dentro
del templo... ¡OTRA DE NUESTRAS HERMOSAS COSTUMBRES DE MI TIERRA!... El fuego de la
fogata se iba apagando poco a poco y don Pedro de vez en cuando atizaba la hoguera
colocando más leña y de pronto se dirigió hacia mi y me dijo: -Te sigo contando
más cosas de tu tierra? Y yo le dije: -Sí don Pedro, comiénzale y yo
te escucharé con mucho gusto... IV. EL CORPUS La máscara sonriente de don Pedro entre sus manos con su
color rosado, brillaba con la lumbre y sus ojos azules se quedaban mirándome, era la cara
que simbolizaba a un extranjero, al español conquistador, y nuevemente entre la gente que
iba disfrutando de aquella Noche Buena, y aprovechando su descanso siguió su amena
charla: Otro amanecer en mi tierra los meses de junio o julio predominaba el verdor
del paisaje, las milpas cubiertas de hojas y entre otras ya despuntaba la espiga o el
maíz tierno, algunos duraznos y manzanos comenzaban a aparecer sus hermosas frutas: el
capulín mecía suavemente sus ramas mostrando su producto, pero este día tenía algo en
particular, se celebraba la fiesta del CORPUS. De antemano los comisionados o TERUNCHIS de
los cuatro barrios se ponían de acuerdo para la celebración de la fiesta. Intervenían
los siguientes barrios: San Miguel, San Bartolo, San Francisco y Santo Santiago. Los
cargueros se coordinaban con el Sr. Cura Luis para la misa y el rosario que se hacía
dentro del templo. Existía un patio enorme fuera del templo rodeado de
piedras y dentro de ella era LA FIESTA DEL CORPUS, se dividía en cuatro partes y por
barrios se colocaban cuatro capillas adornadas con tejamanil, arcos, flores y ramas de
tepámo y a esa actividad se le llamaba LA UPATAKUA donde lucía el papel de china
picado. Sobresalía la figura de San Isidro y de San Bartolo con sus capillas llenas de
ornatos y de mancuernas de maíz colgados, de nuriten y flores, se hacían una cajitas de
madera con maíz y se regalaban a los asistentes que eran de los pueblos circunvecinos:
Cherán, Nahuatzen, San Isidro, Comachuén, Turicuaro y Arantepacua, gentes que convivían
en nuestras diferentes fiestas. Los cargueros eran los anfitriones que esperaban a los
visitantes y ya en la fiesta del Corpus se reunían, los tejamanileros, las panaderas, los
balleteros, los carpinteros, los laboristas y se escuchaba el tañer de las campanas
llamando a todos los fieles, era la hora del Rosario y se iniciaba La Procesión. El Sr.
Cura traía entre sus manos al Santísimo y entre cohetes y cohetones y las notas de la
banda de música y los acólitos esparciando el incienso, velas y veladoras prendidas y
los cantos y rezos que se conjugaban. Seguí el repicar de las campanas y al término del
Santo Rosario veía EL CORPUS. Antes del juego, todos los invitados podían disfrutar del
rico churipo y corundas, mole con arroz y toda la comida purhepecha con su
respectiva charanda. Los tejamanileros en vez de regalar agua daban el exquisito vino.
Otros con guajes adornados servían refrescos revueltos con alcohol los llamados caballitos.
Se iniciaba LA FIESTA DEL CORPUS con un desfile alrededor del atrio y cada grupo aventaba
sus productos hacía arriba y nunca llegaban al suelo, las manos ágiles del visitante
cargaban con todo, maíz, panes, tejamaniles, mancuernas, etc. Comenzaba la algarabía cuando se escuchaban las bandas de
música ¡y las orquestas más famosas acompañados del repicar de campanas y cohetes,
pasaban las yuntas de bueyes adornados con papel de china y mancuernas colgadas en sus
pescuezos y grandes tortillas de trigo llamadas ANTSICHIS. Los laboristas simulaban cosechar sus milpas y la gente
invadía los ecuáros para buscar las mazorcas más hermosas y solo dejaban los arotes y
hojas para los animales. En costales los más ricos de mi tierra aventaban las mazorcas de
maíz, entre ellos estaban los Calvillo, los Chávez, los Luna, los Rodríguez, los
Morales, los González, los Martínez, etc. La gente de Nahuatzen era la que más reunía
el maíz. En ese día la gente lucía sus mejores prendas, todavía los hombres usaban el
calzón blanco con su cinturón rojo, la mujer llevaba su guanengo floreado, su rebozo
azul o de bolita y sus enaguas negras y muy tableadas. Era un final de antología donde reinaba la alegría y la
felicidad purhepecha: era LA FIESTA DEL CORPUS de Sevina que terminaba en baile y
borrachera. ¡Ese era antes querido sobrino, la gente de ahora no conoce LAS COSTUMBRES
que ya se fueron mueriendo poco a poco y a nadie hay que culpar pero hay que rescatarlas a
como de lugar! Terminaban don Pedro este hermoso relato y una lágrimas brotaron de
sus ojos por el recuerdo de aquel Sevina que ya no volverá. V. EL DIA DE SAN JUAN La música purhepecha inundaba con sus dulces notas
aquella imborrable NOCHE BUENA y las luces de los ocotes nos mostraban personajes salidos
por doquier con su indumentaria y así identificábamos a los principales personajes de
esa inolvidable noche: las pastoras, el ranchero, los viejitos, las abuelitas con el paso
cedencioso de las mariguias, los diablos y los ermitaños y don Pedro dio una chupada más
a su cigarro, ya su carrizo descansaba sobre sus piernas pues sentado estaba en una gran
viga de pino y me preguntó: Hijo, ¿te gustó lo que te conté? Yo le
respondí que sí y le pedí que me siguiera contando más leyendas y costumbres de
Sevina. Otra de tantas costumbres del terruño era el DIA DE SAN
JUAN, con la misma alegría que las demás se celebraba esta fiesta. Generalmente en la
Capilla, existían personas para las diferentes festividades de todo el año conocidos
como El Prosti, El Keñi y El Karari. Para cambiar la
ropa a todas las imágenes y adornar el templo estaban las virgenes mismas que entonaban
toda clase de cánticos durante las ceremonias a celebrarse. Todas ellas eran hermosas y vestían su ropaje purhepecha.
EL DIA DE SAN JUAN en compañía del carguero (TERUNCHI) cantando por nuestros ojos de
agua iban las señoritas hacia el AXAMICHO subiendo por inclinadas cuestas rodeadas de
pinos, tejocotes y capulines. Había un lugar por donde pasaban el llamado
HUANI-TSÏTSÏKI lleno de enredaderas con un olor fragante y exquisito, en dicho lugar se
encontraron restos de los antigüos purhepecha y en grandes ollas enterradas
aparecían sus esqueletos y con utensilios diversos. Llegando a dicho ojo de agua, la ave
de hermoso plumaje azul llamado Ruin y el jilguero, les daba la bienvenidad.
EL AXAMICHO era un pequeño ojo de agua rodeado de piedras, zarzales y hojas de sombra de
diversa clase. En el centro lucía un enorme cedro que se perdía en el
cielo, podían verse cantidad de pinos con sus ramas cuajadas de piñas con su huinúmo,
todo era verdor, corría una pequeña corriente de agua cristalina que reposaba en tres
enormes canoas de madera, había también algunas piedras de laja donde lavaban la ropa
las señoras y los hombres daban de beber el agua a los animales. Los rayos del sol apenas
penetraban entre la espesura de su bosque impedido por sus tupidas ramas. En ese marco
esplendoroso nuestras vírgenes o GUANANCHAS sin recato alguno se bañaban enseñando su
apiñonado y escultural cuerpo sin morbo alguno. Les caía el agua fría como cascadas
manantiales, su largo y sedoso pelo les cubría todo su cuerpo, el jabón hervía dejando
su espumosa blancura y sus rostros se reflejaban en el agua de las canoas, con las
jícaras corría el agua y el jabón penetrando por sus sinuosas curvas de la guarecita
pura y casta y a veces se bañaban en otros ojos de agua: EL IRHIEPU ITSARHU, EL
KUANDINTO, EL KURHUA, EL XIRRANIHU, ETC. Se secaban y se peinaban con esmero volviendo a
lucir sus hermosas figuras de las vírgenes purhepecha y entre risas y alegrías,
bajaban nuevamente al pueblo tan fragantes como las flores del mes de julio. Volvían a la capilla donde vivían por mucho tiempo, con
el carguero como responsable... ¡ESOS ERAN LOS DIAS DE SAN JUAN, SOBRINO DE MI ALMA EN
SEVINA. VI. EL DIA DE SANTO SANTIAGO Esa noche se veía el titilar de las estrellas: El Orión,
Las Pleyades, Tauro, Virgo, Dragón y sin faltar, la cruz del sur. Don Pedro casi
susurrando a mis oídos por el cansancio que le invaía y por su vejez, semidescubierta
estaba su cara y a su cabeza le envolvía algo como un pañuelo y tenía su sombrero y una
cobija de lana, camisa y calzón de manta, sus guaraches puestos y todavía sentado me
dijo: El día 25 de julio, mi pueblito se vestía con las mejores galas, los
COMISIONADOS o TERUNCHIS, trabajaban todo el año para reunir fondos económicos
necesarios y resolver los gastos de la misa y del rosario, de las bandas de música y toda
la comida para los visitantes. Hablar del barrio de Santo Santiago es describir sus casas
de madera, trojes y cocinas, sus árboles frutales y sus solares cubiertos de elotes de
maíz pinto llamado GUARHUTI. Es el barrio donde nacieron tu y tus hermanos dentro de
aquel troje roido por el tiempo, todo era de madera y su techo de tejamanil y un petate
colgado en su pared que te vió nacer y su tapanco donde ponían el maíz cosechado del
cerro y una lata colgada con sus ZINDANGATAS de maíz pinto y una pequeña colgadera de
madera donde se guardaba el queso fresco del producto de la leche de las vacas. Era tu
casa donde cada año inundaba las dulces notas de la Orquesta de don Cruz Jacobo con sus
sones y abajeños el 21 de septiembre, día de San Mateo, celebrábamos tu onomástico y
tu cumpleaños. Aquella cocina de adobe, adornada con ollas, cántaros y
comales de barro con metates y molcajetes y la pequeña chimenea donde tu mamá (María
Luz) hacía los más ricos platillos purhepecha. Como vecino tenías a Salvador
Hernández y María Morales G. Con su troje y su huerto con manzanas de California. En el
corredor de tu troje se veía a tu mamá y a tus tías Lola y Joséfina pintando las
bateas más hermosas que he visto. Hoy de tu casa sólo queda como un recuerdo un tronco
viejo de lo que una vez fuera una frondosa pera. Muy cerca de ahí estaba una calle que
atraviesa al pueblo y ese día por la tarde se hacía un gran evento, vivía por ese rumbo
don Alberto Ocampo y su familia. Se daban cita los mejores jinetes a caballo de la
región: Nahuatzen, San Isidro y Comachuén, vistiendo su mejor indumentaria para tal
ocasión. Se llegaba la hora de las carreras a caballo pero lo más importante era que
colgaban una reata atravesando la calle y pendía de ella gallinas, gallos y bellotas. Al
pasar el jinete con su caballo en veloz carrera gritaban todos al mismo tiempo: ¡VIVA
TATA SANTIAGO! Y golpeaban a sus caballos con unas varas de membrillo y cabalgaban a un
acelerado ritmo hasta terminar la carrera. Mientras tanto, el lazo o reata subía y bajaba como si
fuera piñata. Quien agarrara en el aire a las aves y a las bellotas, eran los premios
para nuestro jinete y sólo el contenido se compartía. El público y los jinetes se
confundían uno solo... FUE UNA COSTUMBRE QUE PREDOMINO AQUÍ EN SEVINA POR MUCHO TIEMPO. Don Pedro hizo una pausa colocándose su máscara para
volver a dirigir con su voz de mando a todos los danzantes, y entre gritos y carcajadas
del público, fue llegando la feliz Noche Buena. La gente comenzó a cenar atole negro con
buñuelos, un rico pozole. Las señoras servían la exquisita cena. El keño y el karhari
iban y venían sirviendo en ollitas de barro la charanda de Uruapan o los calientitos,
hechos de guayaba o los caballitos que eran refrescos con alcohol y subía de tono la
fiesta. La música tocaba y tocaba, los danzantes extenuados y sudorosos trataban de
divertir al público. Los pastores erguían majestuosos sus báculos adornados con
listones multicolores y el eco del tintinear de las campanitas se perdía entre la
oscuridad. Los chiringos seguían alumbrando quel bello cuadro purhepecha donde se
mantenían vivas las tradiciones y costumbres de Sevina, los ermitaños perseguían a los
diablos y espantaban con un gran rosario una cruz entre sus manos. Las guananchas
entonaban los más bellos villancicos navideños y el Niño Dios con su mano bendecía a
su pueblo, mientras tanto, en el otro patio, la alegría de los niños se confundían con
los gritos porque estaban quebrando sus piñatas. Llegó la madrugada y el frío se hizo más intenso, la
quietud vino consigo y sólo se escuchaban el ladrido de un perro y allá por el cerro de
IRHIEPU se oía uno que otro tecolote. Algunas gentes estaban dormidas en los petates...
solo uno permeneció atizando aquel pequeño fogón que también se fue muriendo poco a
poco y así se quedó dormido entre la penumbra... era el viejito hablador que había
cumplido con su misión, el de ser el personaje principal y dirigir a todos los danzantes
descritos anteriormente en Sevina. Por fin terminaron los nueve días de posadas con la
llegada de la Navidad y él yacía con su cara destapada y su máscara y bastón encima de
la viga, era inconfundible su persona. Era don Pedro Luna el viejito hablador
que dejó una profunda huella en mi infancia y el representaba el más alto valor con las
costumbres y tradiciones de mi tierra Sevina. Gracias don Pedirto! Y que desde el cielo sigas
divirtiendo a los que contigo se han ido y que Dios te siga dando fuerzas y sigas bailando
al son de nuestra inigualable música purhepecha y que tu grito llegue hasta la
tierra y diga !YO SOY EL VIEJITO HABLADOR DE SEVINA!... ¡AQUÍ ESTOY CON
USTEDES!... ¡QUE COMIENCE LA FIESTA!
Terminado en
Acámbaro, Gto., en el año de 2001.
INCHAJPIKUA Jindesïsjpti churhikuaru joskuechani jukarhitini
diciembri kutsirhi tiempuesïsijptía enga POSADECHA japka Siuinani Irhietaru.
Iorhieta sapichu enga jatsingapka PINDEKUECHANI ka JANGUECHANI ka enga
jarhásïsipka kerhi uenitirhicha porhecheerhi kustakua esïka: J. Cruz
Jakobu, Eleuterhiu Zavala, Felicianu Mendezi, Felipe Herrera ka matarhuecha ka ixi
usïsijptiksï: Andajperhakua Lekuirhi, Tsipini Celia,
Carmelita, Karhamandikua Sïuinani Anupu ka matarhu pirhekuechani ka
sonecituechani enga tsitakuarhisïsijptia i majku sonecituni enga ji
exesïsïpka ia uarháni ima sesini churhikuaru TARHE UARHARICHANI
Sïuinani Anapuy terhujkani ekuarhu pijrhitini ka uirhijpitini jarhasïsjptiksï kateecha
ka trhojuecha irhiekua porhecheeri. Ka ixi kurhokuarisïsptiksï JAKUBUIRHI KUSTATICHANI ka
TATA JENARHUIRI ka uenakuarhisïsijptia ima sesi ka iontki anapu inchajpikuani
UARHARICHEERI ma sirhenguatsini TARHE UARHARICHANI jingoni ka iatsitakuarhu
xanbgarhakuechani jingoni jindesisjptiksï MARHINGUECHA ka manakuarhisïsjptia juchari
NANITA tsanguarhasïsjpti ka jiuakuarhisïsjpti ka imerhi jajkirhi tirhindixampti ma
tsikiata sapíchuni ka ma marhu ambe uinirhatini ka matarhu jandu kamasïsijpti
ma tunduskurhikua patamuirhi enga marhauatasïsjpti jupikuarhini kundiparha exerhi ka iaxi
korhu xarharakuarhisïsijpti TARHE UANDARHI ka uigachakuani jingoni
jukarhini ka uenakuarhisïsjptia mandarhu churhikuaru ima pindekuani TARHE
UARHARICHA ima jindesïsjpti kerhi jurhamuti ka imajku sesikuani kurhajkuarixampti kuirhipuechani
ka ixi io arhijptiksï mandani TARHEPITICHANI ka jatsikusïsjpti ma no
sesi arhikuarikuani ka imajku jiapañisïsjptiksï sesi o no sesi arhikuarikuechani
mitintskuechani jingoni, jucharhi TARHE UANDARHI Jjindesïsjpti ma
arhinchpiti, tarhesmaruti ka sesi uandantspirhi ka imajku uxjpti uandajpani
uarharichani ka jangángarhikua kuirhipuechani. Tsipikuani jindesïsjpti ima churhikuaru sapi porhé
irhietaru ka ixi erhontani TATA KUERAHJPIRINI ka jimajkamindu kakagantapka
PORHECHICHANI enga jarhajpka ritrhintsitini ka sani
manakuarhini enga indechani urhamjka ka irhékua ojchakurhakua tepamu xingakicheerhi
jarhajsïsptiksï kuirhipuechani jingoni uinirhatani: kerhatichani, tumbichani,
tataka sapirhatichani ka sesimindu tsitixangaxamptiksï imecherhi sesi pindekuechani
ka ungaxamptiksï chpirhichani enga jorhengantapka ka kangarhikuechani
tsomasïsjptiksï ka terhujkani ekuarhuru jarhasïsjpti ma churhingu kuerhamuechani
jingoni ka enga kurhipkia xunganda iurhungarhintaxipti ka iukarhi tsomikua
jarhasïsijptia imani sesi erhangarikuaru jucharhi porhe pindekuani TARHEPITI
UARHARICHA Siuinani Anapu ka ixi ukurhisïsjptikssï POSADECHANI
mandani chirkuaru ka ixi erhojpintani KERHI CHURHIKUARHU enga uerhapka
TARHE UARHARICHA, PASTORHICHA, NO AMBAKITICHA, NANITA,
TARHE UANDARHI, MARHINGUICHA ka enga kurhajchangasïsijpka
jucharhi sesi porhe kustakuani enga sani tsitsingasïni SONECITUECHANI ka
ABAJENUECHANI. Enga ma erhangarikuaru kamakuarhisptía chpirhini
perhatini ka undasïsjpti kangarhikuaru pikuntani ka imerhi sunúndani
orhijuarisïsjpti ia ka uaxakantasïsipti antsiuakuarhu chkarhiri ka juchiti
uingachakuarhu ka mitintskuarhu tataka sapichuerhi ka ji arhisïsjpka: TARHE
UANDARHI, ¿Andi no sani arhisïni jindini jucharhi PINDEKUECHANI KA UANDANTSKUECHANI
juchiti echerhio engarhi tu arhisïspka ima churhinkuaru? Jo, andi no,
Mojkukusïsjptisïni jimboka axisïni eiangusïsjpitirhini ma marhu ambe enga mintsikuaringapka
ka juchantsini sesimindu pikuarheraxamptiksïni kánikua imerhi uandantskuecharhu
juchiti echerhiru ka ixi kurhajchaxampkasï matarhuechani TARHE
UANDARHICHANI: Salvadori Moralisi, Alfredo Chavezini, Gustavo Gutierrezini Ch. Ka
iaxi kurhajchapkatsï TIO PEDRU LUNANI ka mitingasïspti esïka TATA PETUNI ka
sanderhu chpirhini perharitini tixantasïsjpti chpirhini pukurhiri ka
urhikueri chkarhiri ka chpirhi kerhi ukuarhisïsjptia ka xarantasïsjpyi
inderhi turhiri charhapitini ka xirrota nintasisptía sangani arhini ka iaxi korhu
undasïsjptiksïni eianguni imerhi UANDANTSKUECHANI. I.- KERHI JURHIATIKUECHA SIUINANI ANAPU Jindesïspti jurhiatikuechani enga jarhapka
kerhi tantakata animecheerhi ka enga jucharhi taaticha ka tata kerhaticha
jorhenguarhisïsjptiksïni pantsanikuani jingoni ka kuirhipuechani
jamberhi ka KERHI JURHIATIKUECHARI ka itsumindu TATA KUERAHJPIRHINI
aiakuarhisïsjpti nombe tirhieni ka no ambe kurhajchani kuskakuechani ka no sani sesi
ukuarhipkia ima enga nombe kurhanderapiringa juramukuechani iontki
anapuecheerhi patsakuarhikuechani ka enga euajpixamtikssï jorhengakua itsï
Atátsirhi jimbo i KERHI JURIATIKUECHANI juchiti echerhio
nitamasïsjptikï sesimindu pindekuesïsjpti nirhani uandatsïkuarhini tsïmani
tioxecharhu ima VIACRUCIRHU. I ukuarhisïsjpti terhujkani kérhi xangarhiru sesi
ujpatakata ka mendarhu jukasïsjpti tsitsikichani ka kandelechanio eskutini
jinijku Kalvarhioru pindekuesïsjpti uni jma tepamu xingakirhi ojchakurhakuechani
jingoni ka tasambani ka jindesïsjpti ia ma kerhi kamandikuarhu ka enga
nirhaxamptiksï kuirhipuecha ka pambintaxamptiksï ma kurhipuni enga
xirhuruntampka ma kuetsapiti cruzini pukurhi xungapitirhi ukata
jindesïsjptinga TATA CRHISTU ka tatsipani nirhasïsjptiksï judioecha
xukuparhatini esïka ima tiempuecha jimboni! Jukarhi miskurhiparini pirhiexamptiksï
kuirhipuecharu jimajkani korhu uandatsïkuarhixamjptiksï ka xangarhiru
jukapisïsjpti echerhi ka tupurhi jauantaxamtiksï. Erhandikuecharu karhataxamjptiksï
iamindu xangarhiru tioxorhu uerhatini ka kalvarhioni niarhapani. I sesi PINDEKUANI iamindu
iurhitskirichanbi paxamptiksï kamukuechani itsï jingoni ka urhipani
listonichani ka tsitsikicharni jingoni ka intsperhaxamptiksï
tumbichani ka tatechani enga nirhajpka jarhoajpintani ujpatakuarhu tsirhapiti
itsi jucharhi itarhuecha charharakuecharu intsikuarthixamptikss¨. Ka iaxi korhu Kalvarhioru sesi erhokuarisïsjpti:
tepamu xingakirhi ojchakurhakua ka ma marhu ambe tsitsikichani jukarhitini ka
tatsujpaxampti huinumuni pukurhicheeri jingoni ka terhujkani jarhasïsjpti ma
kerhi cruzuni ka no meni kamangarhicamptiksï kandelechani ka veladorhechani. Nombe emendexiptia, karhikuani erhojkuarisïsjptia ka
sïunichani andarhasïsjptiksï ixi tsítakuarhisïsjptiksï juatecharhu:
UAXANIRHU, KAPENIRHU, PILONIRHU ka enga ma uigapitini tarhiatani niarhaxamjpti jukarhi tupurhini
jukarhasïsjpti ka jukapisïsjpti toxtinichani tsïpambitini ka ekuarhuecharu
jarhaxkukatesïsjpti ka tataaka sapichuecha xipakuarhisïsptikixi uanojpekuarhu ka
chanaxamjptksï UARHIJPERANGANI echerhini chopendikuarhu ka kuanijkuxamptiksï
xujku ka jiminku ka arhajtsiperaxamptiksï takichani ka marhuksï
kerhi kuirhipuecha ka tataka sapichuecha nirhaxamjptiksï pkuntani
AMAGUECHANI urikuecheeri anapu, NAPISICHA arhikatani ka enga ninirhini japka jucha
akuxamptiksï ka isi arhani ka tumbirhisichani ukatani juataxampkatsï ka
ujpataxamjpkatsï xingakirhi ojchakurhakuechani. Jukapisïsjti urhikuecharu ka pukurhicharhu
xingakichani uinumuchani jingoni jukapissjpti kauanrhuecharu ka kauarhu sapirhaticharu ka
ma marhu uitsakuecha chkurhichani jingoni ka exentaxampkatsï zitunicha
ninirhichani ka akuxamjpkatsï ka apimuntaxamjpka inde teerhini ka xarhipitini akuechani. Chinio chiti nandi ka nana kerhi
uxamjptiksï tokerhichani tsirhi zindangatecheeri ka ixi urhuxamjptiksï
iaurhiru jeuentaxamjptiksï chanchakani jingoni. Jatsixamjkatsï tirhiekuchani
porheerhi ATAPAKUECHANI arhikata ka tatsini kokotsï uanikatani
TUNTSI arhikuani ka ichuxjkutechani PARHI charhapiti ukata, torresnuechani ka no
mentku kapirhotadani ka kamata ZITUNIRHI. Ka matarhu jucharhi kerhi PINDEKUANI
jindesïsjpti enga AHIJAKUECHANI paxamijptiksï kamatani viernesï jurhiatikuecharu
orhetani KERHI JURHIATIKUEHANI imecherhi TATISPIRHICHANI ka ixi intsperhaxamjptiksï
tirhiekuechani ka xukuparhakuechani... Ka kerhi tsitikuani jingoni
miantasïsjpti PINDEKUECHANI KA UANDANTSKUECHANI imerhi echerhio ka TARHE
UANDARHI eianguxjptirhini matarhu PINDEKUANI juchinio anapu ka imerhi tarhe kangarhikuaru
ukata jimboni jupikasïspti jajkicharhu. II.- NANA IURHIXI MAGDALENANI Jimajkanimindu TATA PETU majku sapi mintsikuarisïsjpti
ka jupikasïsijpti pokopetasapi chkarhiri ka eskuntaxjpti ma itsutarhakua
ka jindini kurhamarixjpti enga ji uekapirhinga mitini iontki Siiuinani Anapu
jimboka nintaxijptia ka notarhku jungootia. Jo, arhixjpkia ka uenaxjpti
uandontskuarhichini... SABADU TSINTSKUARHU JURHIATA echerhi
uarhikuecheeri Siüinani Anapu ma kerhi kantsakatani angaxustatini
jarhasïsjpti tsitsikichani jukarhitini ka ssesi janonguarkuani arhini kuiripuechani
enga nirhaxamjptiksï itsï ujchakurhakatani pirhani Iuatsïnirhu ka tumbicha
kuiparhaxamjptsï kamukuechani listonichani ka tsitsikichani
jingoni ka ixi jatarhini kerhi chenchekichani ka matarhuecha xangarhaparini, jo, ka
jarhaxjptiksï tumbichani ka malecitechani enga xukuparhangaxjptiksï NANA IURHIXINI
imerhi sesi takuxichani jingoni ka mandarhu uexurhini uerasïsjptiksï uanojpintani ka
uanojkuarhini ka jatsikungaxipti ma mesarhu iotakuarhu ka ma marhu ambe urhinicharu
xirhanda ukateerhi ka tsitsïkichani jukapixipti, uerhaxiptiksï. Echerhi
Uarhikuecheeri ka uirhiaparini ka nintani sapi kojpkuarhu uanondani ixi ka mendarhu
uirhiaxajptiksï kerhi xangarhiru Tata Eliseu Mendezi kumandichkuarhu
uanotakuarhixjptiksï ka iamindu xangarhakuecharu ka ixi niaparhini itsi
charharakuecharu: AXAMICHURHU KUANDINTRURHU, IRHIEPU ITSARHURU ka KUANDINTURHU ka
angatapuecharhu esïka cherhpitikua erhojuarixjptiksï, erhandikua niarhaxjptísa ka sesi
kurhojkuarixjptiksï kuinituecheerhi pirhikuechani esïka kuinchuni,
tahenguini, chopioni ka kuakirhi pirhiekuani ka tsimecheerhi tupurhi
jauantaxjptiksï kuirhipuecheeri NANA IURHIXINI jingoni ka mezani no sani
manakuarhixjpti jimboka uingapikuani jingoni jotakuarhixjpti sïndarhi jarhcieri ka tatsipani
NANA IURHIXINI pambintaxamjptyiksï GUANANCHECHA kandelechani eskutini xungandani ka tsitsikichani
jingoni jajkicharhu ka sesi pirhierini ka tatakechani jukarhi tsipikuani jingoni ka
erhajkuxamjptiksï ima sïuarhakua papujanduini paxamjptiksï kuerhamuechani
eskutini xangarhuru enga nana UIRHIXINI nitamaxjptía, tatsikua ia enga uirhiaxjpti
mintsikuarhixijpti tioxorhu enga erhongantapkia ka iamindu kuirhipuechani
uandatsïkuarixamjptiksï ka ji nombe uekaxjpkia uerhani jimboni ka i
ukurhikuaru nombe kauikuani jarhaxipti ka nombe no sesi ukuarhixjptía ia no mentku
kuarhatsingaxamjptiksï ka nijtu tejxarhuxamjptiksï, Matarhu sesi kantsakatani
jukapixjpti; tsitsikichani, purhuechani, tsirhi zindangatechani ka
rïrhandechani ukata ka ixi jarhaxjpti kerhi mikatarhakuaru tioxorhu anapu. Ka
niarhaxiptia erhandikuaru jukarhi charhapitini pambintaxamjpti atantskuecheerhi
jiañajperhakua. ¡ERHANDIKUECHA SIÜINANI ANAPU!... ¡KA IXI KAMAJKUARHIXJPTIA
UIRHIKUARU NANA IURHIXI MAGDALENANI KA SESI TSINIMUNI KA SESI
OJCHAKURAXJPTI JUCHITI IRHIETANI!... III.- JURHIATIKUA TSINTSKUARHU Kerhi viernisïru jurhiatikuexjpti ka inde
churikuaru ekuaru tioxorhu tanguarhingaxamjptiksï tumbichani ka ixi ujpatani tsimerhi
kamukuechani ka kaxipitini tsitsikichani ka ma marhu listonichani
jingoni, Churhikuaru xarhajrakuarixjptiksï
joskuechani merhengaritini ka Nana Kukutani erhajxantaxampti KAPENI JUATARHU ka majku
no sesi uichuecha kuaunchikuecharhu kurhojkuarixjptiksï ka tarhepiti
uaparhikua angatapurhu jarhaxjpti ma pirhiekuani tukurhuiri ka uanaxjptia tsingarhini.
Kas chipirhi churhingueri jukarhi tsomastirhini ka xungandani uekorhixjpti ia
xani kurhingatini. Tumbichani uirhijpikuaru uxjptiksï ia ka jorhengataxamptiksï ka
uandontskuarhini ka terhekuarinarini ma arhintskuani jimboni, TERHUNCHITI intsikuarhixamjpti
sesi ka puntsumiti tsitsikichani iaminduechani. Kerhi xarheniru
tumbichani ka malecxitechani sontkumindu kuiparaxamjptiksï imecheri kamukuechani
ka sesimindu ujpataxamjptiksï ka tsipikuarhini enga erhandipkia ka
xangarhakuarixamjptiksï terhujkani tarhepiti xangarhiru ka jiapañintani
uerhaxamjptiksï juchuiti irhietaru. Ka erhojkuarixjptía ma kerhi sïrhinini ka
jurhajkutaxiptiksï ma kerhi tupurhini xangarhiru Siüinani ka Iauatsïni
niarhapani. Tsimecha nirhaxamjtiksï sesi ambe kurhajchakuarini Misani ka enga ixi kamajkuarhipkia
Tata Cura Luisini intskuxjpti tsimechani sesi terhekuarikuani ka
ojchakurhixjpti kerhi itsini jatakuani tsakapuirhi enga jarhaxjpti terhujkani
kojpikuarhu. Sesi pikuarherapani ka kerhji tsipikuarni
jingoni kuirhipuechani kuangatsintaxjptiksï tsimecheerhi kamukuechani
itsini ujchgakurhakatani uinirhini ka kuiparhatini juchiti Echerio. Tsipikua
jingoni xangarhakuarixamjptiksï indeni tarhepitini xangarhiru jucharhi jantsirhichani
jingoni ka angaxurhingaxajmpkatsï mintsikuarhini KUMTSTARHU arhikata ka
xujkumindu jindexjpti ma JAMEKUANI tsimandarhu irhietecharu TSIRHIMU arhikata.
Enga niarhangapkia ECHERHI UARHIRIO Siüinani anapou exengantaxijptiksï ma kerhi kantsakatani
ma marhu ambe jukarhitini; Tsitsïkichani ka zindangatechani enga
jarhojpintangapka uni tsïmecha enga pakarhaxjptiksï irhietaru. Ka mendarhu matarhu kerhi kantsakatani
jarhaxijpti tioxorhu orhejpani ka jukapsïsjpti tsïkichani, purhuechani
tirhipantani pimu chkarhini jingoni ka imani uinumuni xungapitini pukurhuecharu.
Tumbicha ka iurhitskiricha tsipikuani jingoni niarhaxamjptiksï tioxorhu ka kuirhipuechani
erhojpintaxamptiksï tsitikuani jingoni ka tsïmecha mondantaxjptiksï kamukuechani
itsï ujchakurhakatani jingoni itsï sapichu jatakuarhu enga jarhaxjpti iontkï
uerhatini . Sesimindu jiapañintaxjptiksï kuirhipuecheeri ka pitaxamjptksï
hatakuarhu ka ixi pantaxamjptiksï chenembo ka tatsïkua marhoatantasni ma jurhiatikuaru
jimbo ka no ambakitini cherhani o enga jenchekuechani jarhaxjpka o enga no sesi kurhojkuarhixjptiksï
pirhijtakuechani jimboni ka matarhuecha no sesi poamenchakuechani. Inde
jurhiatikuaru jucha exexampka tumbichani Kumajchuini Anapuecha itsuxichani
kuiparhatini listonichani ka tsitsikichani jukarhitini ka kerhati
chenchekichani jatapangaxamjptiksï ka uirhiaxamjptiksï ka tsitakuarixjptiksï
karhamandikuaru ka ixi niarhaxamjptiksï tsimecheeri echerhio ka ji nombe mitixpka
ia ambe ukuarhingapka ima itsï ujchakurhakatani. Ka no sani iauanixjpti ia enga
NANA IURHIXI MAGDALENANI nitsikuarhixjpti ia imerhi uanojpikuarhu iamindu irhietaru
ka jucharhi itsi charharakuarhuechani... Jukarhi kuatarhaxjpti ia ima
JURHIATIKUA TSINTSKUARHU ka kandelechani eskutini jarhaxjptia kja xirrota
xungandeerhi sesi puntsumixjptia ka kuirhipuechani mentku ixi
kpirhiexamjptiksï ka uandatsikuarhixamjptiksï tioxo incharhikuaru... ¡MATARHU
JUCHARHI KERHI KA SESI PINDEKUECHANI JUCHITI SOBRINU ECHERHIO ANAPU... Ka chpirhi
patakuarhixjpti ia sangani arhini ka TATE PETU mendarhu ixi kurhijchukuxjpti
chpirhini ka chkarhini jatsikuni ka jindini arhixjpti: ¡Eiangukuarhiooka
tuinguini matarhu ambe chiti echerhiru? Ka jijtuni arhixjpka: -Jo TATA
PETU anadi no. Uenakuarhi ia uandontskuarhichini jindini ka tunguini
sesi kurhajchookia sesi jiapañintakuani jingoni. IV.- CHANANTSKUARHU Imerhi tarhe kangarhikuaru terhekuariparini
TATA PETUIRHI jarhaxjpti jupikatini jajkicharhu ka charhongarhikuani merhengarixjptia chpirhini
jingoni ka chupirhi eskjuechani jingoni erhatixamptiksï jindini ka inde jindexjpti kangarhikua
UTUXIRHI KASTIECHEERHI ECHERHIO ka mintsikuarixamjpti ima KERHI CHURIKUARU
ka mandarhu uandontskuarhichixjptini... Jindexijpti matarhu erhandikua
juchinio junioerhi ka julioerhi kutsicharhu ka emendixjptía ka xungapitini
erhojkuarixjptía tsïricha kanichani jingoni ka mataruechga pintsï
uerhaxamjptiksï ka apaguendechani ka xarharakuarixjptiksï turhaxuechani ka mantsanechani
ka indecha AMANGUECHANI ka xenguechani sangani arhini tirhindaxjptiksï xingakicharhu ixi,
jo, ka i jurhiatikuaru sesi ambe ukuarhixjpti ka jindexjpti KUINCHIKUA CHANANTSKUARHU
ka tamindu TERHUNCHITICHA io arhijperhaxamjptiksï ka pajperhaxamjptiksï ka kuirhipechani
tanguarhixamjptiksï ka ixi ukuarhini kuinchikuarhu. Jarhaxjptiksï tamu
Barriochani: SANI MIGUELI, SANI BAROLU, SANI FRANCISKU, KA SANTU SANTIAGUka terhunchiticha
pajperhaxamjptiksï Tata Kurhani LUISINI jimboni ka Misani ka Rosarhiuini uni tioxorhu
inchajrhkuaru. Jarhaxjpti ma kerhi ekuarhuini tioxorhu uerhakuaru
uanonditani tsakapuecheerhi ka inchajrhikuaru ukuarhixjpti KUINCHIKUA CHANATSKUARHU
ka taminduechani arhujkuntaxjpti jindexjptía Barriocheerhi ka ujpataxamjtiksï ma
sapichecha tioxacharhu ka jukapixjptiksï tsambani kantsakatechanim, tsïtsikichani
ka xingakichani tepamnuirhi jingoni ka ukuarhixjpti UJPATAKUA ka jarhasïjpti
sïrhandani churhujkukata jingoni. Ka sesi ma erhojhkuarisïsjpti tioxacharhu TATA
SANI ISIDRUIRI ka TATA SANI BARTHTOLUIRI ka jukarhi sesi ujpataxamjptiksï zindangate hani
ka nurhitini ka tsitsikichani jukapisïsïjptiksï ka uxangaxamjptiksï sapi
jatakuechani chkarhi ukateerhi tsirhini jingoni uinirhatini ka intsikuarhixamjptiksï
iamindu porhembitichani mataru irhietecharu anapu esïka; CHERHANIRU, IAUTASINIRHU,
SANI ISIDRURU, KUMANCHUINIRHU, TURHIKUARHU, JARHANI PAKUARHU, kuiripuexiptiksï enga
pambintaxamjptiiksï jucharhi kuirhipuechani. Ka TERHUNCHITICHA
erhojpintaxamjptiksï porhembitichani ka inde KUINCHIKUA CHANANTSKUARHU
tanguarhixamjptiksï, Tasambani Urhicha, Kurhinda Urhicha, Batia Urhicha, Chkarhi Urhicha,
Tarhyeta Jatsirhicha ka iamutarhakua io arhixamptiksï kuiripuechani
Rosarhuini jatsingakuarhixamjptía ka uenakuarhixjptía UANOJPIKUARHUKUA ka Tata
Kura Luis Diosïni ujchakurhatini jajkicharhu kamaxjpti ka kanikuecha
charharaxamjptiksï charharakuechani ka kurhojkuarixjpti kustataichini ka akolituechani
etsakuntaxjptiksï sesi puntsumikuani iapurhu ixi ka kandelechani ka
veladorhechani jarhaxjptiksï eskutini ka kurhojkuarixjptiksï pirhiekuechani ka
uandatsikuarhichani iapurhu ixi. Ka iamindu kurhojkuarixjptiksï ia matarhu
iamutarakuechani io arhini ka enga Rosarhiuni kamakurisïsjptia, ukuarhixjpti inde;
CHANANTSKUARHU jo, ka orheta Chanantskuarhu iamindu porhembitichani
intsperhaxamjptiksï churhipuini ka kuirhundechani ka sindukatani atapakueerhi
arrhozini jingoni ka iamindu jucharhi tirhiekuechani porheecheri ka
kauichakuani jingoni. Ka TASAMBANI URHICHA intsperhaxamjptiksï
kauinchakuani ka nombe itsini ka matarhuecha xunarhichani sesi ujpataxamjptiksï ka
intsikuarhixamjtiksï kauichakuani KABALLITUECHA arhikatani. Ka ixi korhu
uenakuarhixjptía CHANANTSKUARU sïrhikuani kuirhipuecheerhi
jingoni ekuarhu tioxorhu inchajrhikuaru ka ma kuirhipuechani CHANANTSPITICHA kuanikuxamjptiksï
iotakuarhu ma marhu ambechani ka nombe niantaxjpti echerhindu jimboka jajkicharhu porhembiticharu
jupikajptiksï indechani esïka; tsirhichani, kurhindechani, tasambanichani,
zindangatechani ka matarhuechani ambe. Tsipikuani niarhaxijpti ia enga kustatichani
kustaxamjptiksï sesi pirhiekuechani ka pambintaxamjptiksï io arhikuari iamutarhakuecharu
ka charharakuechani ka uaxakichani jotsitini xirhandani jingoni ka antsichichani
tirhinchatini inderhi anganchakuecharhu jimbo. XANI JATSIRHICHA ixi jamaxjptiksï
esïka pikuntskuarhu ukuarhini ka kuirhipuechani jimajkani korhu
inchajpixamjptiksï xaninichani pikuntani sesi jaxichani ka mentku ixi
jurhajkuxamjptiksï arhoechani ka karhiri ksanichani uakaxichani patsakuarhixamjptiksï.
Kerhi sutupuecharhu tsirhi jatarhini echeeticherhi tumina jatsiricha juchiti
echerhio kuanijkutaxamjptiksï tsirhichani ka jindexjptiksï, Kalvilluechani,
Chavizichani, Rodriguezichani, Morhalisïchani, Gonzalizïchani, Martinizïchani ka
matarhuecha. Kuirhipuecharu Iuatsinirhu
Anapuecha jindexjptiksï enga sandarhu karhantaxamjptiksï tsirhichani. Ima
jurhiatikua kuirhipuechani xukuparhaxamjptiksï jimbani xukuparhakuechani jingoni ka
tsiuerhitichani jukangaxjptiksï tipijchukuecha urhapitini ka charhapiti
jonguarhikuechani ka uarhitichani jukanguarhixjptiksï uanenguechani tsitsikichani
jingoni ka chupi kuanindikuechani ka turhipiti sïrhijtakuechani tsïkitsíkukatechani.
Ka enga kamajkuarhipka inde KUINCHIKUA CHANANTSKUARHU
iamindu ambe jukarhi tsipikuexjpti ia porhecheeri Siuinani anapuecha ka
jarhaxjptía KERHI UARHAKUARU KA KUINCHIKUANI. ¡I ukuarhixjptía iontki ixi juchiti
sobrhinu iaxi anapu kuirhipuechani nombe mitisïni indeni pindekuechani enga nitsikuarhixjptia
ka sangani, arhini uarhixati ia ka nonema kamagarhinstkua jatsistía; JO
KA JU JE PIMANTANI JUCHARHI PINDEKUECHANI!... ¡TATA PETU kamakuxjptía
jindini eianguni imerhi UANDANTSKUANI ka ukuechani erhojkuarixjptiksï mindakuarhini
imerhi echerhio ka jindexjpti juchiti echerhi enga ji jukarhi tsitsïnga ka enga no
mentku mirhikuariooka!... V.- TATA SANI JUANI JURHIATIKUARU Porhecheeri kustakuani sesi kurhojkuarixjpti ima KERHI CHURHIKUARU
ka kuerhamuechani exkutixamjptiksï ka xarharakuarixjptiksï ma marhu ambe kuirhipuechani
enga uerhaxampka iapurhu ixi ka ma marhu ambe xukuparhatini ka ixi mitingantaxjpti
inde churhikuaru; PASTORHICHANI, TUMBINI KA MALE UARHQRICHANI, TARHE UARHARICHANI,
NANINTANI KA MARHINGUECHANI sesi xangarhakuarini. NO AMBAKITICHANI ka ERMITAÑUECHANI ka
TATA PETU majkumindu itsutakuarhixamjpti mendarhu ka imnerhi patamuirhi mintsikuarhixjpti
jantsirhicharu ka ixi uaxakatani jauarhakuaru pukurhiri ka jindini kurhajmarixjpti;
-Juchiti uatsï ...¡Jiapañintaxkirhi UANDANTSKUANI enga jinkini eiangupkia?
Ka jijtuni mojkukuxjpka esïka jo, ka kurhajkuarhixjpka matarhu
JANGUECHANI KA PINDEKUECHANI Siüinani Anapu: -Matarhu sesi PINDEKUECHANI juchiti
echerhiru jindexjpti TATA SANI JUANI JURHIATIKUARU ka jukarhi TSIPIKUANI
jingoni ukuarhisïsjpti i kuinchikuarhu esïka matarhuecha. Jucharhi tioxourhu
jarhaxjptiksï kuirhipuechani enga arhikuaripka TERHUNCHITICHA ka
anchikuarhixjptiksï ma uexurhini ka jindexjptiksï; PRIOSTI, KENI ka KARHANI ka
matarhuecha enga xukuparrhangaxamjptiksï iamindu kuirhipuechani auandarhu anapu ka
tioxourhu UJPATAKUANI jindexjpti ia GUANANECHACHANI ka imajtuecha pirhiexamjtiksï ma
marhu pirhiekuechani iamingu kuinchikuecharhu. Iaminduecha sesi jaxisïsiptiksï ka
jukapixjptiksï takuxichani porhecheeri jimbo. Ka i jurhiatikuarhu
pambintaxamjptiksï ma TERHUNCHITINI jimboni mucharhi itsï charharakuecharu ka tsïma
iurhitskiricha pirhiexamjptiksï AXAMICHURHU karharapani kerhi
karharakuaru ka jimajuku jarhaxjpti uantsinarhiparini pukurhichani,
karhaxichani ka xenguechani ka jarhaxjpti ma echerhini enga nitamangapka UANI TSITSKIRHU
arhikata ka takipu ukuarhikuechani jingoni ka sesi xipiaxamjptiksï o puntsumixajmptiksï
ka jinijku exekuarhingantaxjptiksï kerhi porhepechani ka ma marhu ambechani jingoni
enga niarhaxamjptiksï itsï charharakuaru kuinchu chupini punguarhichani
jukarhini ka jilguerhu sesi erhojntaxamjptiksï tsïmechani. Ka AXAMICHURHU
jindexjpti ma sapichu itsini charharakuaru urhimukutini tsakapuecheeri ka
zitunicheerhi ka ma marhu chkurhichani kumanduecheerhi. Ka terhujkumindu
jarhaxjpti ma iotati uaparhikua ka tsitakuarixjpti auandarhu ixi ka pukurhicharu
sesi erhojkuarhixjptiksï xingakichani uangaxichani uinumuni jingoni, iamindu
xungapitixpti ia ka ixi uirhiaxampti ma sapichu iorhekuani ka niarhaxjpti mintsikuarhini
tanimu chekakuarhuecharhu chkarhiri ukatech, jarhaxjptiksï ma marhu uichamu tsakapuecheerhi
enga jupangapka naneechani tsïma takuxicheerhi ka teteechani intspixamjptiksï
itsini uakaxichani. Ka tsandecharhu tata jurhiateerhi sangani arhini
inchajkuarhixamptiksï angatapurhu ixi jimboka jukarhi xingakicharhu jukapixjpti. Ka imajku sesi erhojpintskuaru jucharhi
iurhitskirichani GUANANCHECHANI nombe kurhatskuarini jatsirhini japotsikuarhixamjptiksï
ka exerhaxamiptiksï tsïmecheerhi sesi kuirhipita jukarhikuarikuechani
iamindu ambeni ka sesi erhojkuarhixjptiksï ka itsï tysirhapitini jauirhicharu
iamindu ojchakurhaxamjptiksï ka xapuni kurhuaxamjpti ia ka sesi purhuatani urhapitini
jurhajkuntaxjpti ka tsimerhi kangarhikuechani xarhajrakuarixjptiksï ia itsarhu
chekakuecharhu ka urhanichani jingoni uirhiaxajmpti itsini ka xapu kurhuatani
inchantaxamjptiksï tsïmerhi kuntsikatecharhu iurhitskiricheeri nombe
ikicharkuani jatirhini ka mendarhu japotsintaxamjptiksï matarhuechani itsini
charharakuecharu; IRHIEPU ITSARHURU, KUANDINTURHU KA XIRRANIRHU. Ka sesimindu karhikuaxamjptiksï
ka tepetsikuarhixsamjptiksï ka mendarhu jukarhi pikikju jandini
erhojkuarixjptiksï PORHE GUANANCHECHA ka tsipini tsipini ka
terhejkuariparini ketsimantaxjptiksï mendarhu ixi tsimerhi echerhio ka ixi
jarhaxjptiksï esïka tsitsikichani juliko kutsirhi anapuecha. Ka
kuangatsintaxjptiksï tioxourhu enga irhiekapka iontki ixi TERHUNCHITI ka enga
jurhajmuexijpti ia... 1INDE JINDEXJPTI TATA SANI JUANI JURHIATIKUARU JUCHITI
SOBHINU JUCHITI ANIMEERHI SIUINANI ANAPU!... VI.- TATA SANTIAGU JURHIATIKUERI Indeni churhijkuaru erhokuarixjptiksï
joskuechani merhengaritini JARHARUINI, UACHICHA JOSKUECHANI, UAKAXINI, NANA IURHIXINI KERHI
AKUITSINI ka jinijku CRHUZINI KETSIKUARHU ANAPU enga sani
terhungutaxampka porhechani jimboni ka enga pambintaxamjpka
xangarhikuechani ketsikuarhu andarhapani ka TATA PETU jindini arhindikuxijpti
juchiti kutsikuecharhu jimboka jukarhi kuatarhaxiptía ka tarhepixipti
ia ka nombe ongarhikuarixjpti imerhi kangarhikuaru ka ixi ojtsixjptía pirhitsitakuani
jingoni ka ma katsïkuani pajxajpti ejpurhu ka sunundani jukarhitini ka ma kamisani
ka tipijchukuani jukakuarhi ukata, jukandurhakuechani ka ixi uaxakatini jindini
arhixiptirini: -24 julioerhi juchiti echerhio jukapixjpti sesi jaxichani ka
TERHUNCHITICHANI anchikuarhixamjptiksï iamindu uexurhini ka ixi tantani tuminani ka
meianpintani Misani ka Rosarhiori ka kustatichani ka tirhierani porhembitichani.
Uandantani Barriorhi TATA SANTIAGUIRHI jindexjpti uandani inderhi kumanchikuecharhu
chkarhiri ukatecha, trhojuecharu ka kataecharhu, angatapuecharhu
amanguenchakuechani jukangatini, ekuarhuecharu tsirhi uarhutini jatsirhini.
Jinde4xjpti Barriorhu enga tunguini ka chiti mimichani japindangantaxjptiksï
thojaru inchajrhikuaru ka tarhepikuaru jimboka terhexiptía ka iamindu karhixijptía
ka tasambanichani ojtsikurhakata ka ma kuirhakuani tirhipatixijptía
inchajrhikuaru enga tunguini japindangapka ka ima tatsuinchikuarhu enga
jarhaxjptiksï tsirhini tantakatarhu juatarhu anapu ka ja chkarhini
tirhindikuarhini ka enga japka zindangatechani ka ma jatakuarhu sapichu chkarhiri
ukata enga patsakuarhixamjptiksï axpiti kesuechani itsukuerhi ukatecha charhi
uakaxicheeni. Inde jindexjpti chiti kumanchikuarhu enga mandarhu uexurhicha sesi kustaxamjptiksï
Tata Cruzi Jakubuirhi tsïmerhi pirhiekuechani ka abajeñuechani mandarhu 21 septiembrhiri
Tata Sani Mateo jurhiatikuaru jindexjpti chiti japindakuarhu ka chiti jurhiatikuaru. Jarhaxjpti ma kta iauarhukateerhi ukata
ka jukapisïsjpti: Porhexichani, kamukuechani ka erhojxichani, iauarhichani,
xumatakuechani ka xirrota patárhakueani sapichu enga chiti naandi Luzi uxjptía axpiticha
Porhe atapakuechani. Ka chiti jamenguarhiti jindexjpti Salvadorhi Hernandizi ka
Marhia Morhalisi kerhi ma trojani jingoni ka angatapuecha mantsanechani Kalifornia
anapu jukapixjptiksï. Thojarhu orhepani jarhaxjptiksï uaxakatani chiti náandi ka
tiechani Lola ka Josefina ka atantstaxamjptiksï kuarhukuechani jukarhi sesi
ukatecha enga ji exejpkia. Ka i tiempuechani nombe jarhasti ia chiti thojani kamakuarhixjptía
ka ixi korhu pakarhaxjptía ma tarhepiti tunindani enga ma jurhiatikuaru
jindexjpti kerhi angatapurhu perheeri. Ka no sani iauani jarhaxjpti ma kerhi xangarhu enga
nitamakuarhijka irhietaru ka indeni jurhiatikuani inchajtirhukaru sesi ambe ukua
ukuarhixjpti ka irhiekasïsjpti Tata Albertu Okampu ka imerhi kuirhipuecheeri ka
iaxi. Korhu tanguarhixamjptiksï JATARHICHA
kerhi chenchekichani jingoni ka iapurhu ix9 angapuecharhu; IAUATSINIRHU, SANI
ISIDRHUIRI, KUMAJCHUINI, ka sesi takuxichani jukarhitini. Atakuarhu niaraxjptía ka
UIRHIAKUARU KERHI CHENCHEKIRHI JO, ka majkumindu tirhipantaxamjptiksï ma kerhi sandarhini
enga parhikuntaxamjpti xangarhuini ka ixi jatsingantaxjptiksï tsikatechani,
tarhechuechani ka itsï parhaterakuechani kaulkuani jatsirhini ka uirhiaxamjptiksï
jukarhi kokani ka JATARHICHA uingapikuani jingoni uingachangaxamiptiksï ¡VIVA TATA
SINTIAGU! ¡VIVA TATA SANTIAGU! Ka ixi arhijchukuxamptiksï kerhi
chenchekichani pirhimu membrilluirhi ka jirhie nitamakuarhixjptiksï ka sangani
arhini angaxunrhixamjptiksï . Ka sïndarhini iotangasïsjpti ka ketsixipti esïka
PIÑATECHANI ka imajkuecha enga jupikasïsjptiksï karhatichani ka itsï
parhaterhakuechani jindexjpti ANDAJPERHATI JATARHICHANI
ka majku kauikuani intsperhaxamjptiksï. ¡Ka kuirhipuechani ka
jatarhichani majkuexjptiksï! ¡KA I JINDEXJPTIA MA SESI PINDEKUANI SIUINARHU IONTKI
ANAPUINI! TATA PETU majku mintsikuarhixjpti
ka jatsikuarixjpti imerhi tarhe kangarhikuaru ka ixi jurhamuni
iaminduechani TARHE UARHICHANI ka
kuirhipuecheeri jukarhi uingachangaxamjptiksï ka terhekuarhixamjptiksï ka ixi
nintaxjptia KERHI CHURHIKUANI ka intsperhagaxamjptiksï tirhiekuechani
esïka, kamata turhipitini buñueluechani jingoni ka sesi axpti maxkutani ka uarhiticha
intsperhaxamjptiksï indechani, PRHIOSTI, KEÑI KA KARHARI nirhaxamjptiksï ka
jungaxamjptiksï intsperhaparhini sapi tsuntsuechani kauikuani Uruapan
anapu ka JORHEPITICHANI enandi ukateerhi ka KABALLITUECHANI
kauikani jingoni. Ka kuinchikuarhu jukarhi TSIPIKUANI jatsingaxamjptiksï ia
kustaticha jukarhi kustaxamjptiksï ka UARHARICHA kuatarhaxamjptiksï ka
aparhixamjptiksï ka kuirhipuecharhu jukarhi terhekuarhintaxjptia. PASTORHICHA jauantantaxjptiksï chikarhi
jupikatarhakuechani ma marhu ambe listonichani jukarhitini ka sapirhaticha
UAMUTAHRAKUECHANI tsitakuarhixptiksï kumandikuarhu ixi. Ka churhinguecharu tsomaxjptiksï
PORHECHEERI ERHANGARIKUARU enga jarhajpka tsipitini PINDEKUECHANI ka
JANGUECHANI Sïiuinani anapu. KA ERMITAÑU chutantaxjpti NO AMBAKITINI ka cherhaxijpti ma
kerhi Rosarhioni ka cruzini jingoni jupikatini imeri jajakicharhu ka katsijkutini
jamani. GUANANCHACHA sei pirhiekuechani pirhiexamjtiksï iaxikuarhu ambeni ka TATA
CHARHAKU KUERHAJPIRI imerhi jajkini jingoni ujchakurhaxamjpti irhietaru ka
matarhu tioxorhu ekuarhuru tataka sapichuecha jukarhi tsiuakuarhixamjptiksï
KAKAKUECHANI kakani. Erhandixjptía ka jukarhi tsirhakuarisïsjpti
pinandikuarhu jungaxjptia ka mentku ixi kurhojkuarixjpti ma kuaunchikuani
uichuirhi ka jinijku IRHIPEPU JUATARHU kurhojkuarhixjpti matarhu tukurhuini ka kuirhipuechani
kuixamjptiksï ia tsimerhi kuirhakuecharu ka majku kuirhipuini
nombe kuixijpti ka utaxi jarhaxjpti tixajchukuni sapi chpirhini enga sangani
arhini patakuarhixamjpti ka ixi jarhaxjpti uaxakatini ka jijtuni mijpantaxzjpka
indeni papiandurhu ka sontku meni kuixjpti ia ka ima jindexjpti TARHE
UANDARHU ka sesi ukuarhixjhpti ka sesi kaxipikuani jingoni kamakuarhixjpti
imerhi anchikuarhikua: ¡JURHAMUKUANI IAMINDU UARHARICHANI SIUUINANI
ANAPUECHAN! Ka kamakuarhixjptiksïo ia iumu tamu churhikuecharu ka enga KARHI
CHURHIKUA nirhaxjpti ia ka penondatini kangarhikuaru ka tarhe ka
tunduskurhikuaru jarhaxjptiksï antsiuakuecharhu, ima jindexjpti TATA PEDRU
LUNANI TARHE UANDARHI Siuinani anapu ima iontki tiempuechani enga
nirhaxjki ia ka notharku kuangatsintookia tioxourhu ekuarhuru
juchinio ka iaxikuarhu jarhaxjpti ia iotakuarhu chkarhini ma ESKUTARHAKUAKUA
esïka ma joskuani enga japka eskutini iamindu indeni churhikuaru. Sontu andaparhini uarhixjpti ia ima
TARHE UANDARHI ka ji nombe uxjpka mirhikuarini en ji tataka sapichuepka
jimboka ima jindexjpti ia jukarhi jukaparhakua PINDEKUECHANI ka JANGUECHANI jimbo
imerhi echerhio Siuinani: ¡TATA PETU, TATA KUERHAJPIRHI MEIANPINTE IA KA JINIJKU
ENGA TU UANDARHU JAKA IRHIEKANI IAXI KORHU MENDARHU UARA IA KA TSIPIKUARHU
IA KUIRHIPUECHANI ENGA TUNGUINI JINGONI NIRHAXJPTIKSÏ KA TATA KUERHAJPIRHI
UINGAPIKUANI INTSKUNTE IA TUNGUINI KA UARHA IA JUCHARHI PORHE KUSTAKUANI KA
CHITI UINGACHAKUARHU NIARHIOOKA IA I PARHAJPINIRHU JAMBERHI KA IXI ARHIOOKATSÏNI
JUCHANTSINI, -!JI JINDESÏKA TARHE UANDARHI SIUINANI ANAPU KA IXUJKU
JAHRAXKA CHANSÏNI JIMBONI! KUINCHIKUA UKUARHIOOTI IA!.
KAMAKUARHIKUA KARHAXJPTI: JORHEMPIRHI SIUINANI ANAPU.
|