Autora: María Guadalupe Hinojosa Castillo.
Pseudónimo: La señorita Lupita.
CUENTO: (CASTELLANO)
LA
CUEVA DEL INDIO MORO Acámbaro, Guanajuato, tiene su fiesta principal el 4 de
julio en honor a nuestra Señora del Refugio, días de intensa actividad donde
se dan cita en la ciudad la mayoría de los pueblos circunvecinos y así expresar su fe
cristiana a la virgencita de su devoción, todo es alegría, noches con badan de música,
cohetes y cohetones. La luz de los castillos iluminan la oscuridad del
firmamento, estallan en el cielo los cohetes dejando una estela de luces de varios colores
y ensordecedores ruidos, entre risas de niños, jóvenes y señores que se divierten
sanamente al acorde de una hermosa melodía en el atrio principal, al rato al ponerse al
frente de la iglesia la tradicional cascada de luces con olor a pólvora. La feria está en todo su apogeo y todo lo que en ella
conlleva. Hermosa costumbre de mi pueblo como han sido sus fiestas, tradiciones y leyendas
y así comienza esta hermosa leyenda. LA LEYENDA DE LA CUEVA DEL INDIO MORO Ya era costumbre que los niños al iniciar el siglo XIX,
allá por el año de 1804, se sentaran en torno de sus abuelos y de toda la familia
después de sus labores diarias para oir las invenciones fabulosas de sus antepasados.
Entre ellas, llena de curiosidad y de misterio, gustaba la narración de la leyenda de la
Cueva del Indio Moro. Le llamaban moro a un indígena que no había sido
bautizado. Por lo tanto, no tenía nombre cristiano o católico. El moro, se
dice, vivía en una cueva que se encuentra en la base del cerro del biombo,
donde nace la cuesta del puentecillo de San Antonio y que actualmente es la esquina de
Melchor Ocampo y Niño Artillero. Aun se ve el puentecillo nuevo, que está en la boca de
la pequeña barranca por donde era el acceso a la Cueva del Moro. En aquel tiempo, creían que ese sitio era precisamente la
morada del multicitado moro. Aseguraban los noctámbulos haber visto a un fantasma que
denunciaba la silueta del personaje que con valor los agredía y ellos al defenderse con
su filoso machete, nombrando a Jesús desaparecía, dejándolos convulsionados y en otros
casos totalmente privados del conocimiento. Esto les sucedía cuando andaban en malos
pasos o mareados por el vino. Al volver en sí, contaban la aterradora tragedia que les
había sucedido y esto les servía de escarmiento para enmendar sus vidas. Unos más valerosos sin embargo, se atrevían a llegar a
la barranca donde estaba la entrada de la famosa cueva del indígena no bautizado, pero
nunca llegaron a ella porque eran aterrorizados por ruidos extraños, por el eco de las
palabras soeces y otras cosas que les hacían extremecer y se daban mejor por vencidos.
Así pasaban los años y al construirse nuevas casas cerca de la barranca, llevaban
sacerdotes para que bendijeran y conjugaran aquellos lugares. De esta forma, poco a poco,
fue terminándose la leyenda. Durante la fiesta del 4 de julio no podía faltar la misa
celebrada por el Señor Obispo y varios sacerdotes, la danza de los aztecas llenaba de
ruido con su música prehispánica, los vendedores se oían por todas partes anunciando
toda clase de productos a quienes les llamaban los gritones, otros anunciaban
sus cobijas, su loza de peltre, por aquí la lotería, por allá una banda de música y ya
aparecían las mojigangas, jóvenes que se introducían en monas hechas de
periódico o cartón con figuras de muchachas, sonrientes y que se movían bailando por
las calles principales y así fueron terminando los días de fiesta y así con ellas
fueron desapareciendo mis recuerdos por aquellas hermosas leyendas que el tiempo se ha
llevado. Así era Acámbaro a principios de 1804.
JARHAMUTA
PORHE MORUIRHI Akambaru Kuangaxijuataru jatsisti ma keri
kuinchikuani tamu julioiri kutsï nana Refugio Iurixini, juriatikuyecha
ma maru ambe jingoni ka enga jurasïndi uanikua kuiripuechani keri irechakuaru mataruecha
sapicha irietecha ka ixi sesi arini indecheri itsi atatsirichani naná
iurixini jimboni, iamindu ambe Tsipikuesti Churicuecha enga jarasti kustatichani
sapi ka keri chararakuechani. Ka tsomichuecha kastilluecheri tsomasïni
papjanduini auandaru ixi ka chararakuecha charasïni jurajkutani ma maru ambe tsomikuechani
ka atantsikuechani ka no sesi kurokuechani ka jarasti terekuaruaricha Takicheri,
tumbiecheri ka acheticheri enga sesi tsipikuarisïni ka kurachakuarini ma sesi
piriekuani. Teruñikua tioxoru xararasïni orepani ixi jinijku
iótakuaru ma sesi ka keri tepurukuechaksï uekorisïni tsomikuechani jingoni ka
polvarani xipirusïni. Ima kuinchikua sesi úkuarisïni ka sesi
erokuarisïni. Inde jindesti ma sesi pindekua juchiti irietaru esïka indechari kuinchikuecharu
pindekuecharu ka uandantskuecharu ka ixi uenakuaristi i sesi uandantskua: Pindekuexptía enga takicha jinijku silgo XIX
ueratini 1804 uexurini uaxakatixamptiksï uiripandini tsïmeri tatichani ka
iamindu majku kumanchikuaru anapuecha enga kamakuaripka anchikuarini
pauani pauani ka ixi kuroni iontki anapu uandantskuechani. Ka ixi kurajchakuarini chekua jingoni ka tsipikuani esïka
i uandantskuani Jaramuta Porhe Moruiri. Ixi mitingaxpti ma kuiripuini moru
arikata jindexpti ma porhe nombe itsï atatsiri ka ixi jimbo no jatsixpti
jukangurikua esïka itsï atatsiricha: Moru iriekaxpri ma jaramukutaru enga jarastía
biombo juataru ka enga uerasïni parikutarakua tata Sani Antoniuiri
karandikuaru ka iaxikuaru jindesti Melchori Okampu terurukuaru ka taki kuanijkuri,
ka erokuaristi ma parikutarakua jimbañi enga jaka penchumikuaru sapichu kanguaruru enga
jaka xangaru jaramuta porhe moruiri. Ima tiempuecha jakakungaxamptksï enga jimajku
jindexpti moru kúmanchikuaru. Ka nombe kuinchaticha uandantaxamptiksï,
esïka xararakuarixampti, ma no ambakitini esïka ma kumandani ka no sesi
arixamptiksï ka uariperaxpti ka tsïma kuajpikuarixamptiksï ixi
nintaxptía ka no sesi ukuaxptiksï ka mataruecha uantsïmingarixamptiksï ka
i ukuarixptiksï enga no sesi jamamgpka o enga kauichangaxampka. Enga tsingaringapka chekua jingoni
uandantaxamptiksï enga no sesi ukuarixamptiksï ka jimajkanimindu sesi
iriekuarixamptiksï. Ka maruecha jukari tsigueriti jukarini niraxamptiksï
kauaruru enga jaraxpti ma inchandikuaru jaramutakuaru porhe itsï atatsiri,
jo, ka nombe niaraxptiksï jimboka cheraxptik´sï no sesi kurokuarikuechani
ka no sesi arintspikuechani ka mataru no sesi ukuarikuechani enga cheraxamptiksï
ka nitaxamptiksï no sesi pikuarerani jimboka tstangaxampti ia. Tiempu nitamaxptía ka enga jimbani kumanchikuecha
ukuarixamptiksï kauaruru ixi tata kurechani niraxamtiksï ujchakurani ka uandatsikuarini
jinijkumindu ka ixi jimbo sangani arini kamakuarixpti i uandantskuani. Tamu julioeri kuinchikuaru ukuarixpti misani
Tata Obispuoini ka tata kurechani jingoni. Uarakuecharu aztekecheri kurokuarixptiksï
iontki piriekuani jingoni. Instpikuariticha iapuru ixi kurokuarixamptiksï
ka eianguxamptiksï ma maru ambe ka jindexpti jiuakuarikuecha arikuari
ka intspikuarixamptiksï karunichani, kakakuechani ixujku jaraxpti
chanarakua jindexptiksï tumbicha enga inchandikuarixamptiksï
indeni porotecharu xiranda ukateri ka erokuarixptiksï esïka ma keri
iuritskirichani terekuariparini ka ixi manakuarixamptiksï ka ixi uaraxamptiksïo
terujkani xangaricharu ka ixi uaripti juriatikuecha kuinchikuaru ka ixi jamberi
niraxpti juchiti miantskuecha imehca sesi uandantskuechani jimboni enga
nintaxpti ia. Inde jindexpti Akambaru irietaru jinijku
1804 uexurini. Karasti: Male Lupita.
|