Autora: Cecilia Domínguez Ortiz
Seudónimo: Maguey.
CUENTO: (CASTELLANO)
LA
LEYENDA DEL CERRO DEL TORO LA LEYENDA DEL CERRO DEL TORO
POSTRIMERIAS DEL SIGLO XVII En las postrimerías del siglo XVIII, se dejó sentir una
inquietante novedad en Acámbaro, que contrastaba con la dulce paz provinciana y la
visión maravillosa del crepúsculo de la encantadora puesta del sol, la cual se va
perdiendo paulatinamente a medida que aumenta la oscuridad y deja aparecer el lucero de la
tarde que brilla en la inmensidad. En Acámbaro, mucho representa una puesta de sol para
todos sus habitantes quienes acostumbran leer en las maravillas del cielo la grandeza del
señor que no es sino un mensaje de paz y tranquilidad para este pueblo hospitalario, por
ello, todo es conmovedor: y la apacible agonía del día que muere, invita a (todos) a la
meditación. De pronto, la paz es perturbada (un día) en Acámbaro por
la insólita aparición (de dos seres extraños): por el toro y por la mona
que llenaban de miedo a todo el pueblo, ha pasado el toque del ángelus, la oración de la
tarde se escucha el eco piadoso del alabao que se pierde entre el cacerío y
la densa oscuridad que lucha con la tenue luz de los mecheros que encendían en las
esquinas de las calles los guardianes del orden público, avanzada la noche, a lo lejos,
se deja ver la silueta de algún provinciano trasnochador que comenzaba a deambular y
mientras mayor era la oscuridad, este (trasnochador) no tardaba en volver acompañdo de
otros que, llenos de miedo, retornaban a sus casa, habían visto descender al toro (un
animal) que bajaba bramando del acantilado del cerro conocido como el biombo, echando
chispas de fuego por el hocico y que en si exaltada imaginación veían (los pobladores)
toreado (precisamente) por una mujer a quien le llamaban en si ingenua sencillez la
mona. Aterrorizados unos, valientes otros, descontando algunos
que caían desplomados por la obsesión que tenían de que era un espíritu diabólico,
continuaban inmersos en aquel espectáculo, los valientes se quitaban el típico patío
(que era una prenda de vestir de los hombres humildes que se ponían en la cintura sobre
los calzoncillos) o usaban una frazada para torearlo. Esto hizo arraigar la costumbre de
cantar a la hora del ángelus el alabao por los caciques del pueblo, que
contestaba el vecindario en las últimas palabras piadosas de la oración hasta perderse
en el silencio de la noche. Por esta leyenda, se le ha llamado el cerro del toro
(y ya no del biombo como se le conocía. Anteriormente, al fundarse San Francisco de
Acámbaro en 1526, dicho sitio era conocido como el cerro azul, el nombre del
cerro del toro es reciente y permanece hasta hoy en día, siendo el que
semicircunda a la zona urbana, hay uno más, el del chivo blanco, pero éste
es motivo de otra leyenda.) Los que eran niños entonces a fines del siglo pasado, el
XIX, rodeados en torno a una mesa o del bracero, oían con atención la admirable
fantasía de estas maravillosas leyendas que llenaban de curiosidad, pavor y emoción a
todos. Esto no dejaba de despertar el interés para que cada vez que se pudiera, la
repitieran nuestros antepasados o abuelos. Así, mientras la abuelita tejía y el abuelito
torcía su cigarrillo de hoja, los niños jugaban y como premio podían deleitarse
escuchando esta leyenda. Acámbato es interesante por sus tradiciones y sus leyendas que
hacen recordar "los días que fueron. La paz que se había perdido en Acámbaro con este relato
finalmente, vuelve sin embargo, al conjugo de los abnegados misioneros franciscanos de
Zacatecas en el año 1845. Después de haber realizado las misiones religiosas, el pueblo
que ya había retornado a la tranquilidad no dejaba por esto de suplicar a los misioneros
y al párroco de la localidad que conjurasen al toro y a la mona,
y desde esa fecha, jamás se supo nada del toro. Esto lo confirmó más aún
su fe, quedando solamente como testigos las estampas del mismo toro y de la
mona en el peñasco acantilado del cerro, formados por manchas obscuras en la
roca. Cae la tarde entre cantos de los pájaros y un dulce trino
de las golondrinas que se pierden en el horizonte azul del cielo y el cerro del toro
permanece firme con una gran cantidad de acantilados que los antigüos purhepecha
llamaban Iramukuaru, muere la tarde y al llegar la obscuridd dicen que aún
ven a un toro y a una mona bajando del cerro acámbarense.
UANDANTSKUA
UAKASI JUATARU ANAPU Akambaru poresti kas jindesti ma akambajka arikuaristi
Akambaru anapu, nitamasïndi ma keri iorekua Río Lerma arikuari ka keri
angatapuecha ionti ixi ixu iriekasïjptiksï porhepechecha ka esïka
irietikuaru jatsïsti uandantskuechari. Indecha uandantskuecha eiantsperakuaristi
takukatecharu ka uandangantani ma maru kuiripuechani Akambaru anapuecharu ka i uandantskuechani
jimboni mitikuarïsti irietaru ka irieta enga mentku iriekangaxptikssï, jo peru
uandantskuechani mostakusïndi ka ne uekasïni jatsïjtakuni ma uandantskuechani
mostakusïndi ka ne uekasïni jatsïjtakuni ma maru ambenga nba eratsikungaaka,
ka ixi jimbo uenakuaristi ma uandantskuani Akambaru anapu. Iontki, ixi siglo XVII arikuari uandangaxampti
enga Akambaru ukuarisïjpti no sesi ambe ka Akambaru jindesti ma irietikua enga jukari
sesi iriekangapka ka sesi erokuarisïjti ima inchatirukua enga tata juriata
mintsikuarixpti ia ka ixi tsitakuarini enga papujandu xararakuarisïjptia ka keri
kuangari jukari merengaristi ima inchatiru. I Akambaru irietaru jukari ambesti ma inchatirukua ka
irietaticha sïranda arisïndi eranchiparini auandaru ixi ka tata kuerajpirini tsitingakuarini
jimboka ima sesi ma uandakua ñma axasïni Akambaru kuiripuecheeri, ixi jimbo
iamindu ambe eratakuaristi ka enga juriatikua uarisïni sesi io arisini juchantsïni ka
ixi sesi eratsikuarini. Ka majkumindu, ma juriatikuaru no sesi ukuarisïpti jimboka
ixu Akambaru irietaru tsimani no sesi chaerpiticha. I uakasï ikimingarini ka Asomini
arikatecha cheraxptiksï iamindu kuiripuechani. Nitamakurisïpti ia angelicha
uamutakuechani ka uandatsikuaru inchatirukuaru kurokuarisïjpti irietikuaru ka indeni
papujanduru anga uariperajka irietaru jimbo ka kuaricha ixi eskutixamtiksï
churikuaru nitamasïnti ka jinijku jamberi. JARASIJPTI MA KUIRIPU ENGA NO SANI UXPTI KUINI
KA UNDAXPTI IXKU XANGARIKUARINI Enga jukari churikuesïjptia i nombre kurijatsiri
mendaru kuangatsintaxpti mataru jimboni enga pajpitixamptikssï indeni jukari
cheriparini nitsikuarixamptiksï tsimeri ktaechecharu. Ka exexamptiksï ketsimantani ma uakasï
ikimingarini enga ketsentapka no sesi jiuachakuarini iramukuaru ixi juataru
ariakata a El biombo ka no sesi chpirini ueraxpti inderi tonorukuaru ka
kuiripuecharu eratsikuaru exexamptiksï ka enga ma uaritini chanaxampti
uakasï ikimingarini jingoni arikuarixpti asomini. Majkuecha cherakuarixptiksï ka mataruecha kuiripuecha
tsigueriticha teksarutaxptiksï kuaratsikuarini ka uandaxamptiksï
enga no ambekitixpti ka ixi jaraxptiksï no sesi ukuarini, tsiueriticha
pikuntaxamptiksï tsïmeri takusichani enga jonguaringantaxpitiksï
tipijchukuani jingoni ka mentukunga karonichani jingoni chanaraxamptiksï ka inde
jimboni pindekuespati ia angelicharu ka alabaduiri jura muticha jimbo iriaticharu ka ixi
mojkutaxamptiksï kuiripuecha enga uandatsikuarixamptiksï ka ixi tsitakuarixptia
churikua pinandikuaru. Ixi uandantskuani jimboni uakasï ikimingari
juataru anapu. (Ka notarkua ia arikuarixpti esïka biombu, enga iontki,
anapuini ukuarixpti i irietaru tata Sani Franciscu Akambaruini jinijku 1526, ima echeri
mitingaxpti, esïka a chupi juata ka uakasï ikimingari juataru anapu
iaxikuaru mitungasti ka uiringarikusïni keri irietaru ka jaresti martaru juata chivi
urapiti ka inde jindesti mataru unadantskuani). Enga kuiripuecha tataka sapichuepka inde iontki
ixi siglo XIX, arikuari uaxandikuni mesaru o enga kurijchutarakuaru uaxakantaxpitksi
kurajchakuarini indecha sesi jasï uandantskuechani ka ixi jaraxpitiksï
kurandini chengaparini ka jorendakuarini xani sesi uandantskuechani jimbo. Ka iaminduecha jiapanixamptiksï uandantskuechani
ka kurajchakuarixamptiksï kuiripuecharu iontki anapuechani ka juchari
tatitechani. Isï, engatsï jamberi nanita tepekuarhixampti ka tatita parhajkuxampti
imeri itsutakua chkurhiri, tataka sapichuecha xamtiksï ka tatsïkua kamangarixamtiksï
anchekuarikua jorempikuaru, uandatsikuarhixamptiksï rosaariuni esïka
andajperakua uxamptiksï tsipekuarhini kurhajchaxamptiksï i uandantskuani Akambaru
jindesti sesï jasï inderi enga pindekuecha ka inderi uandatskuecha enga uenasti miantani
jurhiatikuecha enga nirastiksï ia. Pinandikua enga tsïtakuarisptia Akambarhu irietaru i
uandantskuani jimboni kamarasti ia, jungasïndi ia miantskuriparini tata
kurechani Fransiskanuecha jimboni Zacatecasï anapuecha 1845 tatsikua enga tata
kurecha jorenguariticha itsï atatsïrichani, irhietaru enga sesï irekaxajptia
nombe jurajkuxpti io arintani tata kurechani ka tata kurani Akambaru anapu enga
chutangantaxptiksï ikuakasï ikimingarini ka asomini
mitikuarixpti uakasï pakaraxpti tsirimerariechani esïka atantskuachani
ukuasï ikimingarini ka asomini juatarhu kerendapuru, ukuarixptiksï
ka tamaratani ka papjanduini tsakapuiri.
|